Башкортлар — Wikipedia

Башкортлар
Үз аталышы	Башҡорттар
гомуми сан	1 700 000[1]
яшәү җире	Россия Федерациясе: 1 584 554 (2010 җанисәбе)[2][3] Башкортстан Республикасы: 1 226 789 (2010 җанисәбе)[3] Чиләбе өлкәсе: 162 513 (2010 җанисәбе)[3] Ырынбур өлкәсе: 46 696 (2010 җанисәбе)[3] Төмән өлкәсе: 46 405 (2010 җанисәбе)[3] Хант-Манси — Югра автономияле округы: 35 428 (2010 җанисәбе)[3] Пермь крае 32 730 (2010 җанисәбе)[3] Свердловск өлкәсе: 31 183 (2010 җанисәбе)[3] Татарстан Республикасы: 13 726 (2010 җанисәбе)[3] Корган өлкәсе: 12 257 (2010 җанисәбе)[3] Самар өлкәсе: 8 257 (2010 җанисәбе)[3] Сарытау өлкәсе: 3 489 (2010 җанисәбе)[4] Казакъстан Казакъстан: 17 263 (2009 ел җанисәбе)[5] Төньяк Казакъстан өлкәсе: 912 (2010)[6] Костанай өлкәсе: 4 602(2010 ел җанисәбе) Украина: 4 253 (2001 ел җанисәбе)[7] Үзбәкстан: 3 707 (оценка, 2000)[8] Кыргызстан: 1 111 (җанисәп, 2009)[9] Таҗикстан: ~900 (җанисәп, 2000)[10] Белорусия: 607 (җанисәп, 2009)[11] Латвия: 267 (оценка, 2010)[12] Эстония: 152 (җанисәп, 2000)[7] Литва: 136 (җанисәп, 2001)[7] Молдавия [13]
Теле	Башкорт теле, рус теле, татар теле
Дине	Ислам
Кардәш халыклары:	Татарлар
Башкортлар Викиҗыентыкта

Башкортлар (баш. Башҡорттар) — төрки милләт, Башкортстанның һәм шул ук исемдәге тарихи-география өлкәнең төп халкы. Республикадан тыш башкортларның тарихи барлык төбәкләре Чиләбе, Ырынбур, Свердловск, Курган, Самар, Сарытау өлкәләрендә һәм Пермь краенда бар.

Башкортларның Россия Федерациясендәге сан исәбе (2002) — 1 673 389 кеше, шул исәптән Башкортстан Республикасында — 1 221 302. Башкорт теле Алтай гаиләсе төрки төркеменең көнбатыш тармагына керә, тармакланган диалект структурасы бар. Башкорт әдәби теле 1921 елдан кулланыла. Дингә ышанган башкортлар — мөселман-сөнниләр.

Әлеге вакытта башкорт этнонимының 50 дән артык төре барлыкка килү варианты бар.

• XVIII гасыр тикшеренүчеләре В. Н. Татищев, Пётр Рычков, И. Г. Готлиб буенча, башкорт сүзе «баш корт», ягъни «баш бүре» дигәнне аңлата
• Тарихчы һәм туган якны өйрәнүче В. С. Юматов (?-1848) буенча, башкорт — «баш корт». Монда «корт» сүзе бал корты мәгънәсендә.
• Этнограф-галим Наил Вәли улы Бикбулатов буенча, этноним, Гардизиның (XI б.) тарихи язмаларында телгә алынган, Җаек елгасы бассейнында хәзәрләр һәм кыпчак арасында яшәгән, 2000 яугир булган легендар сәрдар "Башгирд (Башкорт хан)" исеменнән килеп чыккан дигән фикер тәкъдим итә
• Мадьяр төркиялеләр Б. Мункачи, Ю. Ф. Немет, америка галиме Д. М. Данлоп буенча "башкорт" этнонимы «биш кабилә, биш угыр (огур)» дип аңлатылган "beshgur, bashgur" формаларыннан барлыкка килгән. Шулай ук Мункачи һәм Данлоп фикеренчә, хәзерге телдәге "Sh" өненең болгар телендәге "L" авазына тура килүе нигезендә, "башкорт (bashgur)" һәм "булгар (bulgar)" этнонимнары эквивалентлы булып тора. Бу фикерләр белән Зәки Вәлиди килешә.
• Танылган төрки этнонимнар тикшерүчесе Николай Баскаков буенча, башкорт сүзе 2 кисәктән оеша: «badz(а)»—"баҗа", «(о)гур»—"кабилә атамасы", һәм мәгънәсе дә «угыр бажалар». Шулай ук Баскаков бу этнонимны бәҗәнәкләрнең атамасы белән чагыштыра. Баскаков фикеренчә төрки һәм монгол телләрендә сүз башындагы "b ~ к" алмашучанлыгы нигезендә, «башкорт» һәм «мадьяр» этнонимнары бер чыгышлы дигән сыгымтага килә: башкорт — badža oγur (огурлар баҗасы, угырлар баҗасы) > badž(a) oγur > badžγar бу форманы ала madž(a) oγur > madžγur өлкәсе madžγar > madjar.
• М. З. Зәкиев буенча башкор/башкыр этнонимы баш-огур («төп огур/угыр» яки «башка угыр») композитына барып тоташуы мөмкин: башоғур>башғур>башғыр>башҡор.
• Этнограф Раил Кузеев этноним баш — «баш», «төп» һәм кор(т) — «ыруг», «кабилә», «бүре» сүзләреннән барлыкка килү вариантларын китерә.

Төрки күчешләре (ингл.) барышында башкортлар урта гасырларның иртәнге өлешендә Кыпчак төркеме буларак барлыкка килә. Рус телле этнографик әдәбиятта, башкортларның, төрки нәселле булуыннан тыш,^[14] угыр (ингл.)^[15] һәм көнчыгыш иран телләрендә сөйләшкән^[16] кавемнәрне дә үз карамагына алулары тасвирлана. Генетик яктан (ингл.), R1b1a1 (2011 исеме, ингл.) Башкортстан башкортларында чагыштырмача югары ешлык белән очрый (62/471 = 13.2%).^[17] Барлык палеонтологик һәм антропологик ачышлар башкорт халкының тамырларының Андроново мәдәниятенә (ингл.) барып тоташуын танырга кирәк булуын күрсәтә.^{[18][19][20][21][22]} Соңгы эзләнүләр буенча, башкорт халкы этногенезисының ихтимал булган юлы уртак төрки һәм угыр чыгыш теорияләре белән аңлатылуына ишарә итә.^[23]

Совет филологы, тарихчы С. Я. Лурье исәпләвенчә, безнең эрага кадәр V гасырда Һеродот «Тарих»ында аргиппейлар исеме астында хәзерге башкортларның ата-бабалары телгә алына.^{[чыганагы?]} Геродот хәбәр итүенчә, аргиппейлар «биек сыртсыз битләвендә» яши, алар күршеләренең үзара низагларын яйга сала һәм аларда туган иленнән куылган бер сыенырга урын тапса — аны беркем кимсетмәсәк. Аргиппейлар аерым телдә сөйләшә, скиф киенә, агач җимешләре белән туклана. Ризыкка кулланылган агачның атамасы — понтик, аның җимешләре бакча борчагына охшаш, әммә эчендә сөяге бар. Пешкән җимешне тукыма аша сыгалар һәм аннан «асхи» дигән кара сут чыга. Бу сутлы алар сөткә болгап эчә. «Асхи»ның тирәсеннән күмәч әзерлиләр. С. Я. Лурье «асхи»ны «ачы» төрки сүзенә тап китерә, ә телче Җәлил Киекбаев буенча, «асхи» сүзе башкорт телендәге «ачы су»ны хәтерләтә.

Төркиятче Әхмәтзәки Вәлиди күзаллавынча, башкортлар Клавдий Птолемейның безнең эраның II булатына караган хезмәтендә скифларның паста дигән ыруы исеме астында телгә алына.

Француз галиме М. Буе-Ажан билгеләвенчә, һуннарның юлбашчысы Аттила аңа кардәш булган халык — башкортлар белән килешү төзүе.^{[чыганагы?]}

Рәшит әд-Диннең «Угызнамә»сенә ярашлы, Угыз ханның гаскәрләре башкортларның Зур Багур исемле кәлгәсен һәм илләрен яулап ала, аларның Караши ягу дигән падишасын әсиргә ала. Әбү әл-Газига ярашлы, мадъярлар һәм башкортлар Угыз ханга каршы баш күтәрәләр.^{[чыганагы?]}

Безнең эраның I мең еллыгы азагында башкортлар көнбатышта Идел елгасыннан алып көнчыгышта Тубыл елгасына кадәр, көньякта Илек һәм Җаек (Җаек) елгалардан белән төньякта Чулман һәм Сылва елгаларына кадәрге җирләрдә яши һәм төрле дәүләтләр составында (Дәште Кыпчак, Төрки каһанлыгы, Хәзәр каһанлыгы, Идел буе Болгары, Алтын Урда, Казан ханлыгы, Нугай Урдасы, Себер ханлыгы).

XVI гасырның икенче яртысында башкортлар Мәскәү башлыгына сыена. Дәүләт хәрби хезмәт һәм башка йөкләмәләрне булдыру, корылма һәм салымнар түләү шарты белән башкортларның асабалык хокукы, урындагы үзидарәлеге (җыелыш, корылтай), традицион йолалары, бәйрәмнәре, дин тоту ирке саклануын гарантияли.^{[чыганагы?]} Колонияләштерүнең көчәеве, салымнар үсүе һәм йөкләмәләр санының артуы, башкортларның җиргә җирләрен тартып алу, урындагы үзидарәлекнең чикләнүе башкорт күтәрелешләренә (XVII—XVIII) сәбәп була.

Төбәкнең башка халыклары белән бергә башкортлар Крәстияннәр сугышында (1773-1775) катнаша. 1798-1865 елларда Башкортстанда идарә итүнең кантон системасы була, башкортлар хәрби йомышлы катламнарга (Башкорт полклары, Башкорт-мишәр гаскәре) карый. XIX—XX гасыр башында башкортлар һәм яңа башкортлар саны арта (1897 елда карый 1311 мең кеше), мәгариф, мәдәниятнең үсеше күзәтелә.

Революциядән (1917) соң Башкортстан автономиясен төзү өчен көрәш башлана. 1919 елның мартында Үзәк Совет власы белән Башкорт хөкүмәте арасында Башкорт Совет автономиясе турында килешүгә имзалана. 1922 елда Зур Башкортстан оештырылганнан соң, башкортларның күп өлеше аннан читтә кала (Ялан кантоны, Тук-Чуран кантоны, Аргаяш кантоны - Аргаяш милли округы). 1926 ел азагында башкортлар саны ССРБда 714 мең кеше тәшкил итә, БАССР‑да — 584,8 мең: Ватандашлар сугышы, корылык һәм ачлык нәтиҗәләре үзен сиздерә. Башкортлар саны артуына сәяси репрессияләр, Бөек Ватан сугышы кире йогынты ясый.

Совет чорында башкортлар мәдәни яктан зур кимәлгә ирешкән рус, татар тарафыннан ассимиляцияләнә. Башкортларның башка төбәкләргә миграциясе күзәтелә: 1926 елда — гомуми санның 18 %, 1959 — 25,4%, 1989 — 40,4 %. Эш урыннары җитешмәүчелек һәм җайсыз социаль шарт аркасында, нигездә, көньяк‑көнчыгыш һәм көньяк районнардан халык күчеп китә. Соңгы елларда башкортларның Урта Азия, Казакъстан һәм башка төбәкләрдән кайту тенденциясе (1992-96 еллар - 4904 кеше) күзәтелә. Башкортларның социаль‑демографик структурасында эшчеләр сыйныф, интеллигенция, инженер‑техник хезмәткәрләр саны арта.

Башкорт халкы элек кабиләләргә һәм ыруларга бүленгән. Ырулар — аралардан, туган-зат бүленешләреннән торган.

Кабиләләр таралып утыру һәм этник тарих барышында башкортларның төньяк-көнбатыш (байлар, балыкчы, бүләр, гәрә, гайнә, дыванай, ирәкте, елан, ялдәк, йәнәй, каңлы, каршын, кыргыз, тазлар, танып, унлар, уран, уаныш, юрмый), төньяк-көнчыгыш (бишул, бәдрәк, бәкәтин, дыван, көзй, калмак, катай, кошчы, кумрык, куакан, мырзалар, өпәй, табын, терсәк, салйот, сеңрән, сызгы, сырны, шуран, әйле), көньяк-көнчыгыш (бөрҗән, кыпчак, тамъян, түңгәвер, үсәргән, юрматы), көньяк-көнбатыш (мең) төп этнографик төркемнәре барлыкка килә.

• 
  Батырша
• 
  Башкортны сәфәргә озату - Россия халыклары. Т. 1. Париж, 1812 (на франц.).
• 
  Башкорт. Александр Орловский рәсеме, 1814
• 
  Башкорт укчысы, 19 гасыр рәсеме
• 
  Башкортлар. Аллан Вильям (1814), Эрмитаж ^[24]

Күчмә терлекчелек традицион шөгеле булган. Башлыча ат һәм сарык, берникадәр сыер малы, дөя үрчеткәннәр. Тире иләү, киез басу, чигү, бала сугу кебек кәсепләр үскән була.

Традицион тырмалары — авыл. Тирмә (төрки халыклардагы кебек киездән каршы, җыеп алынмалы агач каркаслы) төп торак булган. Агачтан һәм таштан, җирдән салынган өйләр дә билгеле.

Төп мәкалә: Башкорт милли киеме

Гади ирләр киеме — күлмәк, бишмәт, ыштан. Ирләр һәм хатын - кызларның төп кием йон һәм ефәк тукымадан тегелгән халат булган. Баш киеменнән түбәтәй, киез эшләпә (капкач), җәнлек тиресе куелган кышкы бүрек киң таралган.

XVII гасырдан бирле кына башкорт милли костюмы турында язма чыганаклар билгеле. XVII—XVIII гасырларда башкортлар күрше милләтләр белән тыгыз мәдәни бәйләнештә тормаган, шуңа да милли үзенчәлекләр дә аның саен ипләп килгән. Башкортлар кием өчен күбрәк киндер һәм кычытканнан сугылган тукыманы, сарык һәм башка төрле җәнлек тиреләрен, киезне, йонны, мамыкны файдаланган. Башкортлар чит илләрдән (Бөек ефәк юлы аша) китерелгән ефәк, атлас, парча тукымаларын да кулланган, аларның үрнәкләре борынгы курганнарда да табыла. Бу тукымалар кыйммәт торган, шуңа да ефәк кием — затлылык билгесе саналган.

XIX гасырга кадәр башкортлар чикмән, җилән, тун кисә, бу чорда билле бишмәт, кәзәки, камзул кебек нәрсә киң тарала. Бигрәк тә ир-егетләрнең киеме зур үзгәреш кичерә. XIX гасыр башындагы гравюраларда ир-егетләр борынгы кием кисә, гасыр азагындагы фотолардагы кием аермасы күзгә ташлана. Башкорт киемнәре, бигрәк тә, бәйрәм өчен бик күп төрле. Көн торышына һәм мизгеленә карамыйча, эчке кием өстеннән кат-кат халат кигәннәр.

Башкортларның традицион аш-суында ит азыклары киң таралган: бишбармак, токмач, пылау, казы. Сыер һәм сарык сөтеннән әйрән, катык, корт, сыр, бия сөтеннән кымыз әзерләгәннәр. Ашамлыклар татар, казакъларкына охшаш: бишбармак, шулпа, корт, казы, әйрән, кымыз, бавырсак, катык, сагыз.

Башкорт милли ашларының төп массасын пешкән, киптерелгә һәм какланган ат һәм куй ите, сөт продуктлары, киптерелгән җиләк, бөртекле культуралар, башкорт балы тәшкил иткән. Бу ашамлыкларның мисалы булып казы-карта (ат колбасасы), бастырма (какланган ит), шулай ук кымыз, чияле сары май, шомырт мае, корт (коры корт), эремчек һәм әйрән тора — аларның барысы да җәйге эсседә дә чагыштырмача яхшы саклана һәм юлга алу өчен уңайлы. Кымыз нәкъ юлда әзерләнә дип исәпләнә — бия сөте салынган савыт ияргә бәйләнгән һәм сабада көне буенча чайкалып йөртелгән.

Традицион башкорт ашамлыгы бишбармак пешерелгән иттән һәм салмадан (эре итеп киселгән токмач төре) әзерләнә, мул итеп суган, яшел тәмләткечләр кушыла һәм, әлбәттә, корт өстәлә. Башкорт аш-суының (кухнясының) күренмә тагын бер үзенчәлеге: ашамлыклар янында еш кына сөт ризыклары бирелә — сирәк очракларда гына табын кортсыз һәм каймаксыз була. Башкорт ашамлыкларның күпчелеге әзерләү гадилеге һәм туклыклы булуы белән аерылып тора.

Әйрән, буза, казы, катлама, кымыз, манты, кайнатма, умач ашы һәм башка бик күп азык төрләре Җаек тауларыннан Ерак Көнчыгышка чаклы биләмәләрдә яшәгән күп халыкларның милли ашамлыгы дип санала.

Башкорт халык авыз иҗатында Урал-батыр, «Акбузат», «Изүкәй белән Морадым», Алпамыш белән Барчынсылу, Мәргән белән Барчынсылу, Куныр буга (баш. Ҡуңыр буға) һәм башка эпослар төп урынны били. Әкият фольклоры героик, гаҗәп, көнкүреш әкиятләреннән тора. Башкорт эпик, моңлы, көнкүреш җырларына шигырь һәм көй үзенчәлекләре, биюләренә пантомима элементлары, катлаулы сюжет структурасы («Баек», «Перовский») хас. Башкорт халык иҗаты традицияләре профессиональ сәнгать һәм әдәбият нигезенә ята. Бизәү‑кулланма сәнгате сәнгать‑сурәтләү чараларының күптөрлелеге, композицион алымнар камиллеге, орнаментның тасвирыйлыгы белән сызалана. Аппликация, чигү, бәйләү, киез, агач, таш, күн, тимер, постауны сәнгатьле эшкәртү киң үсеш ала.

Башкорт орнаменты — әйберләрне, кораллы, тукыма әйберләрне, интерьерны бизәү өчен кулланылган, геометрик, үсемлек яисә зооморф элементларны кабатлау һәм чиратлаштыруга нигезләнгән бизәк-кызыллык.

Башкорт орнаментында башкортларның, халыкларның күпчелегенә хас, яшәешнең өч тигез булуы турындагы борынгы карашлар чагылыш тапкан.

Кешенең тасвирлау эшмәкәрлегенең иң борынгы формасы буларак, башкортларда орнамент ипләп кына барлыкка килгән. Башлангыч сүрәтләүләр гади гына булган: сей балчыкка сымакланган яисә батырып кертелгән кечкенә ботак, кабырчык ярчыгы. Бара-бара сүрәтләр катмарлы һәм хыялый, зифа композицияле, символик эчтәлекле була барган.

Башкорт орнаменты геометрик, кәкре сызыклы үсемлек бизәкле. Гадәттә кызыллык агачка, тирегә, металга, тукымага төшерелгән.

Башкорт орнаменты симметрияле һәм кешеләрнең ысынбарлыкты кабул итүен чагылдыралар. Ул үзенең эченә капма-каршы күренешләрне җыйган: көн — төн, яшәү — үлем, яктылык - караңгылык, ир башлангычы — хатын-кыз башлангычы, сул — уң. Капма-каршы кую бер-берсенә каршы торган фигураларның симметриясе ярдәмендә күрсәтелә. Композициянең бер бөтенлеген саклар өчен орнаментның үзәк элементы булдырыла.

Орнаментның төп элементы - хатын-кыз фигурасы, агач яки символик ромб сүрәте. Хатын-кыз фигурасы җирдәге саф нәмәнең алиһәсе образын символаштыра, агач — тормыш агачын, ромб — сабан җир символын.

Орнамент элементлары йөкмәтелгән, үзәк мәгәнәсенә ия: әкәм-төкәм ¥ — бөгәрләнеп торган сарык мөгезе символы һәм үләннәр символы, соляр билге ֔֕ — түгәрәк, нурлар белән уратылган түгәрәк төрендәге кояш сүрәтләнеше, туганкай — кунакчыллыкны аңлата.

Башкорт орнаментында башкортлар тарихының ислам диненә белән чордагы күзаллаулары чагыла.

Орнамент белән киемнәрнең ягалар, уемнар, каптырмалары, җиң һәм итәк читләре бизәлгән. Орнаментлы чикләр бозымга бирешми дип исәпләнгән. Йорт элементлары орнамент белән бизәлсә, усал чурт-чураман анда үтә алмый дип саналган. Капкалар, тәрәзә капкачлары, йөзлекләре, тырнак читләре бизәлгән. Орнамент төре, тырнак һәм ромб, түгәрәк күлнең символик сынланмышы: тырнак - профилле, ромб — фаслы аңлата. Тырнак формасы үз чиратында начар йогынтылардан саклау чарасы булган.

Орнаменталь комплекслар:

Башкорт бизәү-кулланма сәнгатендә үтәлеш алымнарына бәйләнгән төп 6 орнаменталь комплекс аерып күрсәтелә.

• Кашага яки чәчәк нәкыш (розетка) формасындагы катлаулы орнаменталь кызыллык составына тырнак, квадрат һәм тура почмак, зигзаг, хач (тәре) ×, ромб, түгәрәк Ο, йөрмәле чәчәк бизәк күренешендәге гади геометрик фигуралар керә.
• Бөти, хәситәләренә (амулет) ишелү (спиральсыман) буяу, мөгез һәм йөрәк сынланмышы фигуралар, йөгерешче тулкындар ≈ , җилпәзә төзелешле лалә чәчкәсенә охшаган үсемлек бизәге (пальметта), өчөйлеләр сынландырыла.
• Киемнәрдәге тамбур (күбенү чылбыр тезмә бара) чигүе орнаментында үсемлек чыгышлы кызыллык файдаланыла.
• Катлаулы күпмеләр, сигезле тармаклы йолдыз, киртләчле ромблар, теш тармаклы күпмеләр, икәүләп мөгезгә охшаган каерсалар катлаулы чәчәк бизәкләргә һәм челтәрләргә берләштергәндә файдаланыла.
• Кошларга, җәнлекләргә һәм агачларга, сигезле тармаклы йондозларга, сәнәккә, тырнакка һәм V га охшаган фигуралы кашага бизәкләрдән торган геральдик композицияләр.
• Тукучылыкта, санаулы һәм юллы (өйле) кайтуда квадратлар, ромблар, кеше сынын стильләштереп сынландыру, сигезле аерчалы чәчәк буяу, X-ка охшаган фигуралар файдаланыла

Башкортлар арасында еш кына татар теле очрый. Галимнәр буенча татар телендә сөйләшү - бу татар милли кемлеген күрсәткеч түгел. Чөнки аерым башкорт теле графикасы, нормалары тик 1920-чы елларда туа, шуңа күрә башкортлар әсәрләрен татар телендә язган. Башкорт әдәби теле башкорт халкының диалекталь күптөрлелеген күрсәтү көче булмады, чөнки татар теле бик якын.

• Башкорт теле
• Башкортстан

Бу мәкаләнең сыйфатын арттырыр өчен түбәндәгеләрне эшләргә кирәк?: Мәкаләне тулыландырырга (мәкалә бик кыска) Стилистик һәм орфографик хаталарны төзәтергә.