French
DeutschEskimos-aleut dilləri — Vikipediya
| Eskimos-aleut dilləri | |
|---|---|
 | |
| Danışanların ümumi sayı |
|
| Təsnifatı | |
| Dil kodları | |
| ISO 639-5 | esx |
| LINGUIST List | eska |
| IETF | esx |
| Glottolog | eski1264 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Eskimos-Aleut dil ailəsi — Eskimosların dili. Paleoasiya dillərinin eskimos-aleut qrupuna daxildir. Rusiya Federasiyasının
subyektlərindən Çukotka Muxtar Dairəsində, Amerika Birləşmiş Ştatlarının Alyaska ştatında, Kanadanın şimali bölgələrində və Danimarkanın muxtar adası Qrenlandiyada danışılan dil ailəsi. 102 000[1] nəfərlik etnik əhalidən təhmini 85 000 nəfəri anadilində danışa bilir. ISO 639 sistemində kodu esx-dir.
Çukot yarımadasında (RF), Alyaska y-anda (ABŞ), Kanada və Qrenlandiyanın arktik ərazilərində yayılmışdır. Bu dildə təqribən 120 minə qədər insan danışır. 20-yə yaxın dialekti var. Qrammatik quruluşca iltisaqi dildir. Erqativ quruluşlu sadə cümlələr geniş yayılmışdır. RF-də 1932-ci ildə latın, 1937-ci ildə isə Kirill qrafikası əsasında əlifbası tərtib edilmişdir.
Eskimos-Aleut dillərindən ən geniş yayılanı Qrenlandiya inuit dili, Şərqi Kanada inuit dili, İnyupik dili və Alyaska yupik dilidir.
Qərbi və Şərqi Kanada inuit dilləri arasında fərq çox deyil, bu özünü yalnız orfoqrafiya və leksikada göstərir. Bu iki dili danışan əhalinin Kanadadaki rəsmi adı İnuitlər.
Alyaskada danışanı ən çox olan Eskimos-Aleut dili Alyaska yupik dili olub bu dildə danışan əhali 14 000 dən birəz fazladır[2]
Təsnifatı
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Eskimos-Aleut dil ailəsi
- Aleut qolu
- Aleut dili (öz dilində olan adı: Unangam Tunuu)
- Eskimos qolu
- Sirenik eskimos dili (öz dilində olan adı: Uqeghllistun)¹
- Yupik dilləri
- Sirenik yupik dili¹
- Əsl Yupik dilləri
- Sibir yupik dili (öz dilində olan adı: Yupigestun)
- Naukan yupik dili (öz dilində olan adı: нывуӄаӷмит)
- Alyaska yupik dili (öz dilində olan adları: Yugtun, Yugcetun, Cugtun)
- Çupikcə (öz dilində olan adı: Cugtun)
- Nunivak çupikcəsi (öz dilində olan adı: Cugtun)
- Supik dili və ya Alyutik dili (öz dilində olan adı: Sugcestun, Sugtestun və ya Alutiitstun)
- İnuit dilləri
- İnyupik dili və ya Alyaska inuit dili (öz dilində olan adı: Iñupiatun)
- Qərbi Kanada inuit dili (öz dilində olan adı: Inuvialuktun)
- Şərqi Kanada inuit dili (öz dilində olan adı: Inuktitut)
- Qrenlandiya inuit dili və ya Qrenlandiya dili (öz dilində olan adı: Kalaallisut)
- Aleut qolu
¹ 1997 ilde yox olan Sirenik yupik dilini bazıları Yupik dillerinden qabul edərkən, Menovşçikov (Меновщиков)[3] kimi bazı dilçilər Sirenik yupik dilini Yupik dilləri dışında dutaraq Sirenik eskimos dili adı altında Eskimos dillərinin üçüncü qrupu olaraq təsnif edər.
Anadili
[redaktə | mənbəni redaktə et]Alyaskada 1980 və 1992-ci illərdə, Eskimo-Aleut dillərində dannışa bilən əhali[4]
| Ayaska | etnik sayı | anadilində danışa bilənlərin sayı | % | danışa bilənlərin orta yaş həddi |
| 1980 | . | . | . | . |
| Sibir Yupikləri | 1.100 | 1.050 | 95 | Orta nəslin çoxu və uşaqların hamısı |
| Alyaska Yupikləri | 17.000 | 14.000 | 80 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| İnyupikler | 12.000 | 5.000 | 40 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| Supikler | 3.000 | 1.000 | 33 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| Aleutlar | 2.200 | 700 | 35 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| 1992 | . | . | . | . |
| Sibir Yupikləri | 1.100 | 1.050 | 95 | Orta nəslin hamısı və uşaqların böyük bir qismi |
| Alyaska Yupikləri | 18.000 | 12.000 | 67 | Orta nəslin hamısı və uşaqların kiçik bir qismi |
| İnyupiklər | 13.000 | 4.000 | 31 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| Supiklər | 3.100 | 600 | 19 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| Aleutlar | 2.100 | 400 | 19 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
Qrammatika
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Sözlərdə üç say vardır: tək, iki, cəm (iki say yalnızca Qrenlandiya inuitçesi ile Sirenik yupikçəsində yoxdur)
- Sözlər yalın halda çoğu zaman adlıq hal şəkilçisi alırlar :
- tək üçün daha çox -q (Eskimos) / -x̂ (Aleut)
- iki üçün daha çox -k (Eskimos) / -x (Aleut)
- cəm üçün daha çox -t (Eskimos) / -n (Şərqi Aleut) -s (Qərbi Aleut)
- Sözlər (və ya cümlələr) 4 bölümdən oluşur:
- kök (İng. stem)
- yapım şəkilçisi (İng. postbase)
- çəkim şəkilçisi (İng. ending)
- bağlaç (İng. enclitic)
- Tamlama (isim və ya sifət) bulunmaz
- Azərbaycan dilində iyelik tamlaması (genitive + possessive) ilə ifadə edilən (mis: adamın evi) yapılar, Eskimos-Aleut dillərində iyelik tamlaması olmadığı üçün ona yaxın başqa bir yapıyla (relative + absolutive) qurulur:
- Aleut dili:
- Unangam tunuu : Aleut dili
- tayaĝum ulaa : adamın evi
- tayaĝus hlangis : adamın oğulları
- alaĝum qaa : dəniz balığı
- isuĝim ajagaa : dişi suiti
- sabaakam tutuusiki : köpəğin qulaqları
- Alyaska yupik dili:
- qayam paanga : kayağın ağzı
- nunam iqua : tundranın sonu
- İnyupik dili:
- tuttum nagrua : Şimal maralının buynuzu
- tuttum niaqua : Şimal maralının qafası
- Şərqi Kanada inuit dili:
- illuup ukkuanga : evin qapısı
- anaanama illunga : anamın evi
- Qrenlandiya inuit dili:
- piniartup qajaa : ovçunun kayağı
- Kaalip illua : Karl'ın evi
- Aleut dili:
- Eskimos dillərində masdar (infinitive) olmadığı üçün sözlüklərdə feiller ümümü olaraq üçüncü tək şahıs bildirme kipi (indicative) olaraq yeralır və ya tire (-) ile feil kökü belirtilir.
Vikipediya versiyaları
[redaktə | mənbəni redaktə et]Eskimos-Aleut dillərinde Vikipediya versiyaları:
- İnyupik dilindeki Vikipediya versiyası : Makpiġaaq Kanna
- Şərqi Kanada inuit dilindeki Vikipediya versiyası : ᐊᒥᖅ
- Qrenlandiya inuit dilindeki Vikipediya versiyası : Saqqaa
- Alyaska yupik dilindeki Incubator versiyası : Ikirun
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Georgy Menovshchikov (1990), Contemporary Studies of the Eskimo-Aleut Languages and Dialects: A Progress Report Arxivləşdirilib 2018-07-21 at the Wayback Machine, Arctic Languages, An Awakening, UNESCO
- ↑ "Yupiugukut". 2019-12-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
- ↑ Г. А. Меновщиков (1997), Сиреникских эскимосов язык Arxivləşdirilib 2012-04-15 at the Wayback Machine, Языки мира. Палеоазиатские языки. – М., 1997. – С. 81–84 (= Генетически С.э.я. относится к эскимосско-алеутской семье; по всей вероятности, он представляет собой последний сохранившийся осколок третьей ветви эскимосских языков, наряду с юпикской и инуитской. Он характеризуется значительным сходством синтаксиса и отчасти морфологической структуры с языками юпикской группы; вместе с тем, лексика и в какой-то степени фонетика включает значительное число отличающихся элементов.))
- ↑ Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life Arxivləşdirilib 2012-11-14 at the Wayback Machine,