Yaponiyada yəhudilər — Vikipediya

Yaponiya yəhudiləri
Yaponiya Yəhudi İcmasının mərkəzi binası.
Ümumi sayı
1000-1400[1]
Yaşadığı ərazilər
Tokio, Kobe
Dili

ingilis dili, yapon dili, ivrit dili

Dini

İudaizm

Yaponiyada yəhudilər (日本のユダヤ人, Nihon no yudayacin?) say baxımından ölkənin ən kiçik etnik qruplarından biridir. Yaponiyaya yəhudilərin ilk axını XIX əsrin ortalarında baş verib. Naqasaki və Yokohama icmaları ölkədəki ilk yəhudi icmaları olsa da, daha sonra bu icmalar yox olmuşdur.

Hazırda Tokio və Kobe icmaları Yaponiyadakı yeganə yəhudi icmalarıdır. 2016-cı ilin statistikasına əsasən Yaponiyada cəmi 1000–1400 yəhudi yaşayır. Hər il minlərlə İsrail yəhudisi Yaponiyanı ziyarət etməyə gəlir. ABŞ-nin Okinavada yerləşən hərbi bazasında mütəmadi olaraq 200–300 yəhudi əsilli hərbçi saxlanılır.[2]

Yaponiyada yəhudilər üçün üç sinaqoq, ivrit dili məktəbi, mikva fəaliyyət göstərir, eləcə də, mədəni proqramlar təşkil olunur. Tokio və Kobedə yəhudilər üçün koşer qidalar satan yerlər mövcuddur.

Tarix

[redaktə | mənbəni redaktə et]

XX əsrə qədər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Naqasakidə yəhudi məzarlığı (1888).

Orta əsrlərin əvvəllərində bəzi Avropa və Orta Şərq yəhudilərinin İpək yolu vasitəsilə Yaponiya ilə ticarət əlaqələri saxladığı ehtimal olunur.[3] 1543-cü ildə Yaponiyaya ayaq basmış və ölkə haqqında yazılar yazmış portuqal dənizçi Fernan Mendeş Pintu yəhudi əsilli şəxs olmuşdur.[4] 1552-ci ildə Yaponiyaya gələn digər yəhudi əsilli şəxs olan Lui Almeyda isə ölkədə ilk xəstəxananı tikdirmiş və Avropa tibbini tanıtmışdır.[4] Almeyda yazılarında Yaponiya qəsrlərini və yapon çay mərasimini təsvir etmişdir.[4]

XVI əsrdə portuqallar və hollandlar Yaponiya ilə ticarət əlaqələri qurmuş, bəzi yəhudilər də bu ticarət əlaqələrində iştirak etmişdirlər.[3] Bunlara baxmayaraq, Yaponiyada izolyasiya siyasəti qüvvədə olduğu üçün XIX əsrə kimi yəhudilərin Yaponiyada məskunlaşmasına dair qeyd aşkar olunmamışdır.[3]

1853-cü ildə Yaponiyada izolyasiya siyasətinin başa çatması yəhudilərin bu ölkəyə gəlməsinin yolunu açmışdır. 1861-ci ildə Yokohamaya gələn ABŞ yəhudisi Aleksandr Marks müasir Yaponiyanın ilk yəhudi sakini olmuşdur.[3] O, yapon dilini öyrənmiş, Yokohama icmasının lideri olmuş, Londonun "Jewish Chronicle" qəzeti üçün Yaponiya haqqında məqalələr yazmışdır.[5] Daha sonra Baltimor yəhudisi Rafael Şoyer Yaponiyaya gələrək 1865–67-ci illərdə Yokohama icmasının şura prezidenti olmuş,[3] yerli hökumət konsepsiyasını tanıtmağa çalışmışdır.[5] O, Yaponiyadakı ilk xaricidilli qəzet olan "Japan Express" qəzetini nəşr etdirmişdir.[3] Bu qəzetin bir nüsxəsi imperatora təqdim olunmuşdur.[5]

1880-ci illərdə bir çox yəhudi əsilli Avropa alimi və mütəxxəsis Yaponiyaya gəlmişdir.[5] 1886-cı ildə yəhudi əsilli alman hüquq eksperti Albert Mosse Yaponiyaya gəlmişdir.[5] O, Yaponiyada müasir hüquq sisteminin qurulmasında iştirak etmiş, Meyci konstitusiyasının müəlliflərindən biri olmuşdur.[5] Mosse Yaponiya və yaponlar haqqında şeirlər də yazmışdır.[5] Hətta nasist rejimi zamanı Yaponiya hökuməti Mosse ailəsinə xüsusi münasibət göstərilməsini xahiş etmişdir.[5] Almaniya yəhudisi olan Lüdviq Riss 1887–1902-ci illərd Tokio Universitetinin tarix üzrə professoru olmuşdur.[5] Rissi "Yaponiya tarixşünaslığının atası" hesab olunur.[5]

XX əsr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İkinci dünya müharibəsinə qədər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çiune Suqihara.

1917–18-ci ildə baş vermiş Bolşevik inqilabından sonra bir çox Rusiya yəhudisi Yaponiyaya qaçmış, burada yaşayan yəhudilərdən kömək almışdırlar.[6] HİAS kimi könüllü təşkilatların köməyi ilə Yaponiyaya 1706 yəhudi immiqrant (624 qadın olmaqla) gəlmişdir.[6] Onlar üçün Yokohama otelində yer ayrılmış, şəhərin əsas küçəsində koşer restoran açılmış, sinaqoq tikilmiş və yəhudi qəzeti çap olunmuşdur.[6] Onların bəziləri Yaponiyanın Tokio, Yokohama və Kobe şəhərlərində daimi məskunlaşsalar da, bir çoxu ABŞ və Latın Amerikası ölkələrinə getmişdir.[3]

Birinci dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə Yaponiyadakı yəhudilərin sayı bir neçə mini keçməmişdir.[3] Yəhudilər bir neçə şəhərdə kompakt halda yaşalar da, yaponlar yəhudilər haqqında çox az məlumatlı idilər.[3] Hətta bir çox yapon yəhudilərin xristian olduğunu düşünürdü.[3] 1920-ci illərdə Yaponiyada antisemitik münasibət oyanmağa başlamışdır.[3] Bu antisemitizm Yaponiyanın 1918–22-ci illərdə Sibirə müdaxiləsində iştirak edən əsgərlərin yəhudilər haqqında eşitdikləri antisemtik hekayələrlə əlaqədardır.[3] Bu əsgərlər "Sion müdriklərinin protokolları"nın Yaponiyada nəşr olunmasında iştirak etmişdirlər.[3] Bunlara baxmayaraq, antisemitizm bu dövrdə Yaponiyada geniş şəkildə yayılmamışdır.[3]

Yaponiyanın 1931-ci ildə Mancuriyaya müdaxilə etməsindən sonra Mancuriyada, xüsusilə də, Harbin şəhərindəki bir çox yəhudi başqa ölkələrə miqrasiya etmişdir.[3] Onların çoxu evlərini və işlərini Şanxay, Tyantszin, Honkonqo köçürmüş, bəziləri isə Yaponiyada məskunlaşmışdır.[3] Bu dövrdə Yaponiya imperiyası ərazisində yaşayan bütün yəhudilərin Mancuriyaya köçürülməsi haqqında Fuqu planı təklif olunmuş, lakin bu plan heç vaxt həyata keçirilməmişdir.[3]

İkinci dünya müharibəsi illərində bir çox Avropa yəhudisi nasizm rejimindən qaçaraq Yaponiyaya gəlmişdir.[3] Onların çoxu dəniz yolu ilə Şanxay Beynəlxalq Yaşayış Məntəqəsinə gələrək burada yaşamağa başlamışdır. Bəziləri isə Şərqi Avropadan quru yolu ilə qaçaraq Sibir vasitəsilə Yaponiyaya gəlmişdir.[3] Xüsusilə, Yaponiyanın Litvadakı vitse-konsulu Çiune Suqiharanın köməyi ilə 1940-cı ilin iyul-avqust aylarında 4664 yəhudi Yaponiyaya qaça bilmişdir.[6] Onların arasında 79 ravvin, 341 yeşiva tələbəsi və 60 uşaq var idi.[6] Holokostdan qurtulmağı bacaran yeganə yeşiva olan Mir Yeşiva da Yaponiyaya gəlmişdir.[6] Yaponiya hökuməti onların daimi qalmasına icazə verməsə də, təzyiq etməmiş və Şanxaya köçmələri üçün vaxt tanımışdır.[3]

Şanxay Beynəlxalq Yaşayış Məntəqəsi Yaponiya tərəfindən işğal olunduqdan sonra təxminən 50.000 yəhudi Yaponiya imperiyasının hakimiyyəti altında yaşamağa başlamışdır.[3] Onların böyük qismi müharibənin sonuna qədər həbs düşərgəsində saxlanılmışdır.[3]

İkinci dünya müharibəsindən sonra

[redaktə | mənbəni redaktə et]

ABŞ-nin Yaponiya işğalı dövründə bir çox yəhudi əsilli ABŞ hərbçisi Yaponiyaya gələrək islahatlarda iştirak etmişdir.[6] İşğal dövründə ölkəyə gələn yəhudi əsilli reformistlərə Çarlz Luis Keyds, Volf Ladeyidski, Teodor Kohen, Alfred Opler, Beata Qordon kimi şəxslər aiddir.[6][7] ABŞ rejiminin və Koreya müharibəsinin başa çatmasından sonra onların çoxu ölkələrinə qayıtmışdır.[8] 1950-ci illərdə Yaponiyada yəhudilərin mədəniyyətinə və həyatına dair maraq güclənmiş, hətta Şahzadə Mikasanın diqqətini cəlb etmişdir.[8] Bu dövrdə "Yəhudi həyatı və mədəniyyəti jurnalı" nəşr olunmuşdur.[8]

1970-ci illərə qədər Yaponiyadakı yəhudilərin sayı təxminən 1000 nəfər idi;[8] əsasən Tokio ilə Yokohamada yaşayır, ticarətlə məşğul olurdular.[8] Onların çoxu müharibədən sonra ABŞ və Avropadan gələn yəhudilər idi.[8]

1970-ci illərdə Yaponiyada yaşayan yəhudilərin böyük qismi 2–5 illik müqavilələrlə ölkəyə müvəqqəti olaraq gəlmiş yəhudilər idi.[8] Daimi yaşayan yəhudilərin sayı isə cəmi 200 nəfərdən ibarət idi.[8] 1980-ci ilin aprelində Niçinomiyada Anna Frank üçün heykəl qoyulmuşdur.[8]

Yəhudi icmaları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hazırda Yaponiyada mövcud olan yəhudi icmalarına Tokio və Kobe icmaları aiddir.[9] Yokohama və Naqasaki icmaları isə yox olmuşdur.[10]

Naqasaki və Yokohama icmaları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Naqasaki icmasına aid sinaqoq (XX əsrin əvvəlləri).

Naqasaki icması Yaponiyadakı ilk yəhudi icmasıdır.[3] Naqasaki şəhəri xarici ticarət mərkəzi olduğu üçün XIX əsrin ortalarında bir çox yəhudi bu şəhərə axın etmiş, ticarətlə məşğul olmuş, bar və mehmanxana işlətmişdir.[10] Yəhudilərin Naqasakidə məskunlaşma səbəblərindən biri də buranın Rusiya Uzaq Şərq donanması tərəfindən istirahət bazası kimi istifadə olunması olmuşdur.[3] 1900-cü ilə qədər 100 nəfərdən ibarət bu kiçik icma Yaponiyada sinaqoq, ivrit dili məktəbi, qəbiristanlıq və mikva qurmuşdur.[10] Yerli sənətçi Ken Taqava sinaqoq üçün ukiyo-e hazırlamışdır.[10] Britaniyalıların sosial ayrı-seçkilik ənənəsinə görə yəhudilər ingilis dili tədris olunan xarici məktəblərə qatıla bilmirdilər.[10] Xaricilər arasındakı bu ayrı-seçkilik hətta yaponları da təəccübləndirmişdir.[10] 1904-cü ildə başlayan Rus-yapon müharibəsindən sonra Şərqi Avropa yəhudisi olan şəxslər düşmən hesab edilmiş və onların çoxu Şanxaya qaçmışdır.[10] Ziqmund David Lesner Naqasaki icmasının tanınmış liderlərindən biri olmuşdur.[10] Həmin dövrdə Naqasaki Yaponiyada yəhudi həyatının mərkəzi olsa da, daha sonra bu status Kobe şəhərinə keçmişdir.[3]

Yokohama icması da Yaponiyadakı ilk yəhudi icmalarından biridir.[3] XIX əsrin ortalarından etibarən bir çox ABŞ və Avropa yəhudisi xarici ticarət mərkəzi olan Yokohamaya köçmüşdür.[3] Bəziləri Belçika və Osmanlı diplomatları olsa da, bəziləri antisemitizmdən qurtulmaq üçün Yokohamaya gəlmişdir.[10] 1860-cı illərin sonunda Yokohama şəhərində Polşa, ABŞ və İngiltərədən olan 50 yəhudi ailə yaşayırdı.[3] Aleksandr Marks icmanın ilk lideri, Rafael Şoyer isə icmanın meri olmuşdur.[10] Yokohama icması dini bayramlar zamanı bir yerə yığışırdı.[10] Onlar Yokohamanın Motomaçi küçəsi yaxınlığında yəhudi məzarlığı salmışdırlar.[10] Böyük Kanto zəlzələsindən sonra 1930-cu illərdə Yokohama icmasının bir çox üzvü Kobeyə köçmüşdür.[10]

Kobe icması

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Kansay icmasının Kobe şəhərində yerləşən mərkəzi binası.

Kobe icması və ya digər adı ilə Kansay icması Niderland, Rusiya, ABŞ və Orta Şərqdən gələn yəhudilərdən formalaşmış yəhudi icmasıdır və ölkədə mövcud olan iki yəhudi icmasından biridir.[10] Bu icma əsasən səfərad mənşəli yəhudilərdən ibarətdir.[10] Naqasaki və Yokohama icmalarında olduğu kimi Kobe icmasının da yaranmasında şəhərin ticarət mərkəzi olması vacib rol oynamışdır.[3] Kobe yəhudilərindən biri olan Sem Evans Yaponiya vətəndaşlığı alan ilk yəhudidir.[10] O, Yaponiya vətəndaşı olduqdan sonra özünə Subaru Ebansu adını götürmüşdür.[11] Sem Evans Kobe icmasının xeyriyyəçilərindən biri olmuşdur.[11] İkinci dünya müharibəsi zamanı bir çox yəhudi qaçaraq müvəqqəti olaraq Kobeyə gəlmişdir.[11] Müharibədən sonra az sayda səfərad yəhudisi Kobedə qalmışdır.[11]

Kobe şəhərində yerləşən Ohel Şelmo sinaqoqu icmanın mərkəzidir və 1969-cu ildə 15 yəhudi ailəsinə xidmət göstərmək üçün qurulmuşdur.[8] Sinaqoqun öz ravvisi var.[11] Hazırda Kobe icması Kobe şəhərində yaşayan 35 ailədən, eləcə də, Osaka və Kioto şəhərlərində yaşayan 35 ailədən ibarətdir.[12]

Tokio icması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İkinci dünya müharibəsindən sonra Harbin və Şanxay şəhərlərindən olan Rusiya yəhudiləri, Şanxay şəhərindən olan azsaylı səfərad yəhudiləri, eləcə də, ABŞ yəhudiləri Tokio şəhərinə gələrək Tokio icmasını formalaşdırmışdılar.[11]

Tokio icmasına 160 yəhudi ailə daxildir.[2] Şəhərdə yəhudi kitabxanası, ivrit dili məktəbi, mikva, restoran, sinaqoq, hovuz fəaliyyət göstərir.[11][2] 1960-cı illərdən etibarən icmanın öz ravvisi var.[11] Volter Sitrin Tokio icmasının tanınmış liderlərindən biri olmuşdur.[11] Tokio sinaqoqu Yaponiya yəhudilərindən olan Şaul Ayzenberqin atasına həsr olunmuşdur.[11] Hazırda Tokio yəhudiləri diplomatlardan, bankirlərdən, hüquqşünaslardan, jurnalistlərdən, tələbələrdən ibarətdir.[11]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Community in Japan". World Jewish Congress (ingiliscə). 26 iyul 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 avqust 2022.
  2. ↑ 1 2 3 Encyclopedia of the Jewish Diaspora. səh. 1203
  3. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 Encyclopaedia Judaica. səh. 81
  4. ↑ 1 2 3 Encyclopedia of the Jewish Diaspora. səh. 1196
  5. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Encyclopedia of the Jewish Diaspora. səh. 1197
  6. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Encyclopedia of the Jewish Diaspora. səh. 1198
  7. ↑ Encyclopedia of the Jewish Diaspora. səh. 1199
  8. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Encyclopaedia Judaica. səh. 82
  9. ↑ Encyclopedia of the Jewish Diaspora. səh. 1200
  10. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Encyclopedia of the Jewish Diaspora. səh. 1201
  11. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Encyclopedia of the Jewish Diaspora. səh. 1202
  12. ↑ Encyclopaedia Judaica. səh. 83

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Yaponiyada_yəhudilər&oldid=7027810"