French
DeutschAntoni Tyzenhauz – Wikipedia, wolna encyklopedia
 | |
 Bawół I | |
| Rodzina | |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia | |
| Data i miejsce śmierci | |
| Ojciec | Benedykt |
| Odznaczenia | |
  | |
Antoni Tyzenhauz lub Antoni Tyzenhaus herbu Bawół (ur. 1733 w Nowojelni, zm. 31 marca 1785 w Warszawie) – podskarbi nadworny litewski w 1765 roku, starosta grodzieński w latach 1765-1785, pisarz wielki litewski 1762–1764, koniuszy litewski 1764–1765, podstoli grodzieński w latach 1758-1762, podstarości grodzieński do 1763 roku[1], w latach 1765–1780 zarządca litewskich ekonomii królewskich, członek Komisji Skarbu Jego Królewskiej Mości w 1768 roku[2], w 1771 odznaczony Orderem Orła Białego[3].
W pierwszych dwóch dekadach panowania Stanisława Augusta był jednym z najbardziej wpływowych polityków w Wielkim Księstwie Litewskim; według Jerzego Michalskiego „niemal monopolizował politykę królewską” na tym obszarze do 1780 roku[4].
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Poseł powiatu grodzieńskiego na sejm 1760 roku[5]. Poseł na sejm nadzwyczajny 1761 roku z powiatu grodzieńskiego[6]. Marszałek powiatu grodzieńskiego w konfederacji generalnej Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1764 roku[7]. Był posłem na sejm konwokacyjny (1764)[8]. Na sejmie konwokacyjnym 1764 roku wyznaczony do Komisji Skarbowej Wielkiego Księstwa Litewskiego[9]. Poseł z powiatu grodzieńskiego na sejm elekcyjny 1764 roku[10], jako deputat podpisał jego pacta conventa[11]. W 1764 roku podpisał elekcję Stanisława Augusta Poniatowskiego[12]. Był posłem na sejm koronacyjny 1764 roku z powiatu grodzieńskiego[13]. W 1766 roku był posłem na Sejm Czaplica z powiatu grodzieńskiego[14].
W latach 1765–1780 zarządzał królewskimi majątkami na Litwie[15]. Przeprowadził uprzemysłowienie okolic Grodna (m.in. obecnych dzielnic – Łosośny i Horodnicy) oraz Sokółki, którą rozbudował, dokonując przestrzennej przebudowy miasta, z zachowanym do czasów współczesnych układem urbanistycznym wokół dawnego rynku[16]) budując 50 dużych manufaktur królewskich płócien, konfekcji, powozów. Pod jego rządami dynamicznie rosły przychody dóbr królewskich, co zyskało mu przychylność króla[17]. Tyzenhaus był niezwykle aktywny. Meliorował pola, budował drogi, kanały, prowadził handel zagraniczny, założył szkołę lekarską, ogród botaniczny i zreorganizował pobór podatków na Litwie[17].
Rozwój gospodarczy odbywał się jednak kosztem chłopów. Tyzenhauz mocno zwiększył obciążenia chłopów, zamienił czynsz na pańszczyznę, tam, gdzie było to możliwe. Podniósł pańszczyznę w innych okolicach. Wywołało to bunt chłopów w 1769 roku, 2 tys. włościan zebranych w Janiszkach i Szawlach organizowało napady na dwory, karczmy, magazyny i atakowało urzędników królewskich[17]. Bunt został stłumiony. Tyzenhaus zmuszał chłopów do pracy w manufakturach[17].
Kariera Tyzenhausa zakończyła się katastrofą, chłopi masowo uciekali z administrowanych przez niego terenów. W okresie jego rządów ubyło 40 wsi i 1875 gospodarstw chłopskich[17]. W 1780 roku przychody z dóbr administrowanych przez Tyzenhausa wynosiły 2.4 mln złotych, aż 800 tys. wynosił jednak deficyt. Tyzenhaus został oskarżony o defraudację tych środków[17]. Podobno zatrzymywał dla siebie 1/4 dochodów z dóbr królewskich, mieszkał w pałacu i opłacał swoją własną prywatną orkiestrę, teatr oraz balet[15].
Był członkiem konfederacji radomskiej 1767 roku[18]. Był posłem na Sejm Repninowski[19]. 23 października 1767 wszedł w skład delegacji Sejmu, wyłonionej pod naciskiem posła rosyjskiego Nikołaja Repnina, powołanej w celu określenia ustroju Rzeczypospolitej[20]. Członek konfederacji Andrzeja Mokronowskiego w 1776 roku[21]
Upamiętnieniem dzieła Antoniego Tyzenhauza jest organizowany od 2022 r. przez Sokólski Ośrodek Kultury festiwal o nazwie „Tyzenhauz Fest” w Sokółce[22]. Od 2023 r. festiwal nosi nazwę „Festiwal Tyzenhauza”[potrzebny przypis], wyróżniony w 2023 r. w 20. edycji konkursu na Najlepszy Produkt Turystyczny[23].
.jpg)
Kalendarium
[edytuj | edytuj kod]- 1733 – urodził się Antoni Tyzenhauz, syn Benedykta
- lata 40. XVIII w. – kolegium jezuickie w Wilnie
- lata 50. XVIII w. – pobyt na dworze Czartoryskich w Wołczynie
- 1761 – poseł na sejm
- 1764 – elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego
- 1765–1780 – podskarbi nadworny litewski
- 1769 – powstanie szawelskie w dobrach na Żmudzi
- 1778 – podróż po Europie; spotkanie z Janem Jakubem Rousseau
- 1780 – niewypłacalność manufaktur; dymisja
- 1783 – proces o nadużycia; zajęcie przez sąd osobistego majątku Tyzenhauza
- 1784 – uwolnienie przez sejmową komisję od zarzutu defraudacji; zwrot majątku
- 31 marca 1785 – śmierć Antoniego Tyzenhauza w Warszawie. Pogrzeb w rodzinnej posiadłości w Żołudku.
W 1765 został kawalerem Orderu Świętego Stanisława[24].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, t. 2, Województwo trockie XIV-XVIII wiek, pod redakcją Andrzeja Rachuby, Warszawa 2009, s. 665.
- ↑ Kolęda Warszawska na rok 1768, [b.n.s]
- ↑ Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705–2008, 2008, s. 210.
- ↑ Jerzy Michalski: Stanisław August Poniatowski. W: Polski Słownik Biograficzny. T. XLI/4. Warszawa–Kraków: 2002, s. 612–640.
- ↑ Dyaryusz sejmu walnego warszawskiego 6 października 1760 r. zaczętego, dodatek spis posłów, w: Przegląd Archeologiczny, z. IV, Lwów 1888, s. 180.
- ↑ Porządek JJ WW Ich Mciow Panow Posłow Obranych na Seym Extraordynaryiny Warszawski, Dnia 27. Kwietnia 1761, [b.n.s]
- ↑ Volumina Legum, t. VII, Petersburg 1860, s.62.
- ↑ Zestawienie według województw, nazwisk, posłów zasiadających na sejmie convocationis 1764 r., Archiwum Państwowe Poznań, Zespół Akta braci czeskich rkps 2105, k. 5.
- ↑ Volumina Legum, t. VII, Petersburg 1860, s. 75.
- ↑ Volumina Legum, t. VII, Petersburg 1860, s. 102.
- ↑ Akt elekcyi Roku Tysiąć Siedemset Sześćdziesiątego Czwartego, Miesiąca Sierpnia, Dnia dwudziestego siódmego, s. 20.
- ↑ Elektorów poczet, którzy niegdyś głosowali na elektorów Jana Kazimierza roku 1648, Jana III. roku 1674, Augusta II. roku 1697, i Stanisława Augusta roku 1764, najjaśniejszych Królów Polskich, Wielkich Książąt Litewskich, i.t.d. / ułożył i wydał Oswald Zaprzaniec z Siemuszowej Pietruski, Lwów 1845, s. 385.
- ↑ Ludwik Zieliński, Pamiątki historyczne krajowe, Lwów 1841, s. 25.
- ↑ Dyaryusz seymu walnego ordynaryinego odprawionego w Warszawie roku 1766 ..., brak paginacji
- ↑ a b Leszczyński 2020 ↓, s. 306.
- ↑ mara, Obrazy Witalisa Sarosieka ... [online], Kurier Poranny, 26 listopada 2013.
- ↑ a b c d e f Leszczyński 2020 ↓, s. 307.
- ↑ Korwin [Kossakowski] S., Trzeci Maj i Targowica, Kraków 1890, s. 227.
- ↑ Aleksander Kraushar, Książę Repnin i Polska, Warszawa 1900 t. II , s. 319.
- ↑ Volumina Legum t. VII, Sankt Petersburg 1860, s. 244–248.
- ↑ Volumina Legum, t. VIII, Petersburg 1860, s. 527.
- ↑ Leonard Drożdżewicz, Tyzenhauz Fest w Sokółce, „Znad Wilii”, nr 3(91), 2022, s. 148.
- ↑ Sokółka i Korycin z wyróżnieniami za najlepszy produkt turystyczny [FOTO] [online], Sokółka i Korycin z wyróżnieniami za najlepszy produkt turystyczny [FOTO], 7 listopada 2023 [dostęp 2023-11-07] (pol.).
- ↑ Zbigniew Dunin-Wilczyński, Order Św. Stanisława, Warszawa 2006 s. 177.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Stanisław Kościałkowski: Antoni Tyzenhauz. Podskarbi nadworny litewski. Studia nad wewnętrznymi dziejami Litwy w początkach panowania Stanisława Augusta (1765–1780). Londyn: Społeczność Akademicka Uniwersytetu Stefana Batorego, 1956.
- Adam Leszczyński: Ludowa historia Polski. Historia wyzysku i oporu. Mitologia panowania. Wyd. 1. Warszawa: Grupa Wydawnicza Foksal Sp. z o.o., 2020. ISBN 978-83-280-8347-9.
- Tadeusz Zajączkowski, Rüdiger Döhler: Antoni Tyzenhauz (1733–1785) – inicjator rozwoju przemysłu, nauki, kultury i sztuki, założyciel Szkoły Położnych i Szkoły Lekarskiej w Grodnie. Przegląd Urologiczny 2/2022, S. 72–76.