Astyanax – Wikipedia, wolna encyklopedia

Astyanax[1]
Baird & Girard, 1854
Przedstawiciel rodzaju Astyanax mexicanus
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	promieniopłetwe
Rząd	kąsaczokształtne
Rodzina	kąsaczowate
Rodzaj	Astyanax
Synonimy
Anoptichthys Hubbs & Innes, 1936 Bertoniolus Fowler, 1918 Carlastyanax Géry, 1972 Evenichthys Whitley, 1935 Poecilurichthys Gill,1858 Psalidodon Eigenmann,1911 Zygogaster Eigenmann,1913
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Astyanax – rodzaj ryb z rodziny kąsaczowatych (Characidae) obejmujący ponad 100 słodkowodnych gatunków opisanych naukowo. Jest to, obok Hyphessobrycon, najliczniejszy w gatunki rodzaj z rzędu kąsaczokształtnych. Ryby te są szeroko rozprzestrzenione w wodach słodkich obu Ameryk – od południowych Stanów Zjednoczonych po północną Argentynę^[2]. Oprócz form rzecznych, żyjących w wodach powierzchniowych, są wśród nich zasiedlające podwodne jaskinie ślepe ryby – stanowiące obiekt badań naukowych. Niektóre gatunki są wykorzystywane jako ryby akwariowe.

Rodzaj został opisany przez S. F. Bairda i C. F. Girarda w 1854^[3]. Gatunkiem typowym rodzaju jest Astyanax argentatus (synonim A. mexicanus). Nazwa rodzaju nawiązuje do Astyanaksa – postaci z mitologii greckiej. Klasyfikacja poszczególnych gatunków ulegała licznym zmianom na przestrzeni ostatnich lat i w wielu przypadkach nadal nie jest jasna. Zwłaszcza ślepe formy z podwodnych jaskiń przysporzyły taksonomom wielu problemów. Początkowo były traktowane jako odrębne gatunki. Dokładniejsze badania wykazały jednak, że są to formy napowierzchniowych gatunków, które stopniowo przystosowały się do zajęcia nowych siedlisk. Do najbardziej znanych należą Astyanax fasciatus, Astyanax mexicanus i Astyanax jordani, traktowane przez naukowców jako organizmy modelowe w badaniach procesów adaptacji ewolucyjnej i ewolucji regresywnej. Monofiletyzm tej grupy ryb nie został potwierdzony.

Najstarsze ślady niewidomych form z rodzaju Astyanax pochodzą z plejstocenu. Do 1998 stwierdzono istnienie 29 populacji z wielu zalanych wodą jaskiń na obszarze Meksyku. Żyją tam w całkowitych ciemnościach. Charakteryzują się utratą pigmentacji, redukcją oczu oraz zmianami behawioralnymi. Ich skóra jest blada, z różowym odcieniem. Zmysł wzroku zastępuje im dobrze rozwinięty narząd linii bocznej, węch i słuch. W odróżnieniu od pływających stadnie osobników populacji wyjściowej, formy ślepe pływają pojedynczo. Pomimo tych zmian są tożsame z gatunkiem wyjściowym, mogą się swobodnie krzyżować z widzącymi osobnikami wód otwartych, dając płodne potomstwo. Ich młode wylęgają się z dobrze widocznymi oczami, które stopniowo zanikają, zarastając warstwą tkanki tłuszczowej. Pomimo braku oczu ryby te wybierają w akwariach najciemniejsze miejsca^[4]. Wykazano, że reakcje ryby na światło nie zanikają całkowicie^[5]. Zmiany morfologiczne i behawioralne u różnych populacji jaskiniowych rozwinęły się niezależnie osiągając różny stopień zaawansowania.

W wyniku wielu zmian w taksonomii rodzaju, w polskiej literaturze ichtiologicznej i akwarystycznej nagromadziły się liczne sprzeczności w nazewnictwie form jaskiniowych. Żyjący w wodach powierzchniowych lustrzeń meksykański, opisany po raz pierwszy jako Tetragonopterus mexicanus^[6], obecnie klasyfikowany pod naukową nazwą Astyanax mexicanus, był dawniej opisywany pod nazwą Astyanax fasciatus mexicanus^[7] lub Astyanax mexicanus fasciatus^[8], a jego ślepa forma określana nazwą ślepczyk^[4], ślepiec jaskiniowy^[7] lub ślepczyk jaskiniowy^[9][7]. Inny gatunek – Anoptichthys jordani, odkryty w podziemnych strumieniach północnego Meksyku (San Luis Potosí) w 1936 – nazwany śleporybem Jordana^[10] lub też ślepcem jaskiniowym^[11], został przeniesiony do rodzaju Astyanax jako podgatunek lustrzenia meksykańskiego Astyanax mexicanus jordani. W kolejnych latach obydwie nazwy (A. mexicanus i A. jordani) uznawano za synonimy lustrzenia meksykańskiego^[4][12], lub wraz z A. fasciatus traktowano jako grupę blisko spokrewnionych gatunków (Astyanax fasciatus complex) o niejasnej filogenezie, aż w końcu wykazano, że są to odrębne gatunki jednego rodzaju^[12][13]. A. fasciatus opisany został z Brazylii. W miarę odkrywania kolejnych populacji uznawano, że jest szeroko rozprzestrzenionym gatunkiem o zasięgu występowania obejmującym obszary na północ, aż po Meksyk. Badania genetyczne wykazały jednak, że populacje meksykańskie należą do A. aeneus^[12].

Liczba znanych nauce gatunków zaliczanych do tego rodzaju przekracza 100 i ciągle opisywane są nowe. Niektóre z nich są tak blisko spokrewnione, że różnice można wykazać dopiero poprzez badania genetyczne. Są to tzw. kompleksy gatunków (gatunki kryptyczne). W obrębie rodzaju stwierdzono już co najmniej 3 takie kompleksy (A. fasciatus complex, A. altiparanae (bimaculatus) complex i A. scabripinnis complex)^[2].

Gatunki^[13]:

• 
  Astyanax bimaculatus
• 
  Astyanax fasciatus
• 
  Astyanax jordani

• RonR. Fricke RonR., William NeilW.N. Eschmeyer William NeilW.N., Richard van derR. Laan Richard van derR. (red.), SEARCH, [w:] Eschmeyer’s Catalog of Fishes, California Academy of Sciences, 15 marca 2012 [dostęp 2012-05-03]  (ang.).
• Joseph S. Nelson: Fishes of the World. Wyd. 4. John Wiley & Sons, 2006. ISBN 0-471-25031-7. (ang.). Brak numerów stron w książce
• Włodzimierz Załachowski: Ryby. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997, s. 279. ISBN 83-01-12286-2.