Centrum (Szczecin) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Centrum

jednostka pomocnicza Szczecina
Pazim, Pałac Ziemstwa Pomorskiego, Urząd Marszałkowski, Deptak Bogusława, plac Grunwaldzki
Państwo	Polska
Województwo	zachodniopomorskie
Miasto	Szczecin
Dzielnica	Śródmieście
Data założenia	1990
W granicach Szczecina	1734
Powierzchnia	1,03[1] km²
Populacja (2024) • liczba ludności	14 665[1]
• gęstość	14 238[1] os./km²
Strefa numeracyjna	91
Tablice rejestracyjne	ZS
Plan Centrum
Położenie na mapie Szczecina
53°25′51,24″N 14°32′59,28″E/53,430900 14,549800
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Centrum – osiedle administracyjne Szczecina, będące jednostką pomocniczą miasta. Według danych z 2024 r. na osiedlu na pobyt stały zameldowanych było 14 665 osób; tym samym jest to najludniejsze osiedle Śródmieścia^[2].

Od 1735 r. do końca XIX wieku tereny współczesnego osiedla Centrum zajmowane były przez fort Wilhelma^[3]. Po likwidacji fortu w 1873 rozpoczął się okres budowy nowego centrum miasta, obejmujący wytyczanie placów gwiaździstych i promieniście rozchodzących się ulic oraz wznoszenie kamienic i reprezentacyjnych budynków użyteczności publicznej. Bombardowania alianckie w czasie II wojny światowej przyniosły zniszczenia głównie we wschodniej części osiedla, którą w czasach PRL odbudowano w zmienionej postaci, wznosząc punktowce i bloki mieszkalne.

Centrum łączy funkcje mieszkalne, handlowo-usługowe i administracyjne. Swoją siedzibę mają tu m.in. Urząd Marszałkowski, Wojewódzki Sąd Administracyjny, Izba Administracji Skarbowej, PZU.

Główne szlaki komunikacyjne Centrum to ulica Piłsudskiego (DW 115), aleja Wyzwolenia, aleja Jana Pawła II i aleja Wojska Polskiego. Ważnym węzłem komunikacyjnym jest plac Rodła, na którym znajdują się przystanki tramwajowe i autobusowe linii miejskich i podmiejskich.

W latach 1955–1976 Centrum było częścią osiedla Śródmieście w dzielnicy o tej samej nazwie^[4][5]. Obecne osiedle Centrum ustanowiono w ramach reformy administracyjnej w 1990^[6].

Centrum jest jednym z 10 osiedli dzielnicy Śródmieście. Stanowi jednostkę pomocniczą gminy. Powierzchnia osiedla wynosi 1,03 km², co stanowi 0,34% powierzchni całego miasta. Centrum od północy graniczy ze Śródmieściem-Północą, od wschodu ze Starym Miastem, od południa z Nowym Miastem, zaś od południowego zachodu ze Śródmieściem-Zachodem.

Granica dzielnicy przebiega następująco^[7]:

• Od północy – od styku z granicami Turzynu, Śródmieścia-Zachodu i Śródmieścia-Północy między północną częścią jezdni placu Szarych Szeregów a willami przy al. Wojska Polskiego nr 64 i 65; wzdłuż zewnętrznej krawędzi chodnika zachodniej jezdni ulicy Wielkopolskiej; po przekątnej parkingu na przedłużeniu ulicy Wielkopolskiej; równoleżnikowo od chodnika zachodniej jezdni alei Wyzwolenia do lewej części muru osłaniającego wejście do dawnego przejścia podziemnego; w linii prostej od wspomnianego muru do lewego toru tramwajowego alei Wyzwolenia; dalej wzdłuż chodnika po północnej stronie ulicy Malczewskiego do styku z granicami Śródmieścia-Północy, Drzetowa-Grabowa i Starego Miasta.
• Od wschodu – od styku z granicami Śródmieścia-Północy, Drzetowa-Grabowa i Starego Miasta; wzdłuż chodnika zachodniej jezdni ulicy Jana Matejki; linią łamaną północno-zachodnią stroną skrzyżowania Roosevelta/Mazowiecka; wzdłuż chodnika zachodniej jezdni placu Hołdu Pruskiego; prostopadle do jezdni placu Żołnierza Polskiego do granicy między kamienicami nr 4 i 5; wzdłuż zabudowy południowej pierzei placu Żołnierza Polskiego do skrzyżowania z aleją Niepodległości; wzdłuż wschodniej pierzei alei Niepodległości do styku z granicami Starego Miasta i Nowego Miasta.
• Od południa – od styku z granicami Starego Miasta i Nowego Miasta do środka obrysu narożnika biurowca Brama Portowa II; wzdłuż wspomnianego biurowca i kamienicy plac Brama Portowa 4; od narożnika kamienicy plac Brama Portowa 4 w linii prostej do południowo-wschodniego narożnika budynku Medicusa; wzdłuż południowej elewacji Medicusa i kościoła pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa do narożnika kamienicy przy alei Wojska Polskiego 1;
• od narożnika kamienicy przy alei Wojska Polskiego 1 wzdłuż wschodniej pierzei alei do lewej ściany szczytowej kamienicy nr 11; w przybliżeniu prostopadle do alei do narożnika kamienicy nr 10; wzdłuż zachodniej pierzei alei (przecinając w linii prostej plac Zgody) do prawej ściany szczytowej kamienicy nr 50; prostopadle do ulicy Jagiellońskiej do narożnika kamienicy nr 52 i dalej wzdłuż zachodniej pierzei alei; następnie linią łamaną prostopadle do torów tramwajowych na placu Szarych Szeregów do styku z granicami Turzynu, Śródmieścia-Zachodu i Śródmieścia-Północy.

Według podziału fizycznogeograficznego Jerzego Kondrackiego obszar Centrum położony jest w mezoregionie Wzniesienia Szczecińskie (313.26)^[8], stanowiącym część makroregionu Pobrzeże Szczecińskie. Samo zaś Pobrzeże Szczecińskie jest fragmentem podprowincji Pobrzeża Południowobałtyckiego.

Współczesne osiedle Centrum obejmuje obszar dawnego fortu Wilhelma.

W latach 50. XIX w. miasto rozpoczęło starania o likwidację fortów Wilhelma i Leopolda, stanowiących barierę dla rozwoju społeczno-gospodarczego Szczecina. W październiku 1857 r. na obradach specjalnej komisji ds. wykupu terenów fortecznych doszło do sporu między władzami miejskimi a prowincjonalnymi. Miasto zakładało budowę na terenach pofortecznych dzielnic handlowo-portowych, podczas gdy prowincja opowiadała się za przekształceniem tych terenów na cele mieszkaniowe. Stanowisko prowincji wspierał pruski architekt Edward Knoblauch, który sporządził plan zakładający przesunięcie umocnień fortecznych na północ w celu umożliwienia wytyczenia nowych ulic i przedłużenia tych już istniejących. W 1862 r. rząd pruski nie wyraził zgody na likwidację szczecińskiej twierdzy. Dwa lata później nadburmistrz Szczecina Senfft von Pilsach przesłał do rządu pruskiego list, w którym podkreślił, że utrzymanie w Szczecinie umocnień fortecznych uniemożliwia rozwój miasta. W dążeniu do uchwalenia przez rząd pruski ustawy o twierdzy szczecińskiej wsparcia von Pilsachowi udzielił premier Otto von Bismarck^[9].

W latach 1864–1874 zespół w składzie James Hobrecht – urbanista, Konrad Krühl – radca budowlany i Hermann Haken – nadburmistrz, opracował plan zabudowy terenów zajmowanych przez fort Wilhelma^[10]. Zaprojektowano układ wielobocznych placów z promieniście rozchodzącymi się ulicami. Główne ciągi komunikacyjne miały otrzymać ogródki przed budynkami. Dopuszczono wznoszenie budynków maksymalnie 4-piętrowych (8,80 m). W międzyczasie w 1873 rząd pruski ostatecznie przystąpił do likwidacji fortów Leopolda i Wilhelma^[9]. Rozpoczęło się wznoszenie pierwszych kamienic; np. w 1877 powstała kamienica Hermanna Schulza^[11]. W 1882 dokonano zmian w planie: zmieniono kształt Kaiser-Wilhelm-Platz^[a] z kwadratowego na okrągły, zaprojektowano okrągły Friedrich-Karl-Platz^[b] między Kaiser-Wilhelm-Platz i Arndt-Platz^[c] oraz kwadratowy Augustaplatz^[d] między Kaiser-Wilhelm-Platz i Königsplatz^[e][12]. Zrezygnowano z wytyczenia wielokątnego Ludwigplatz, który miał się znajdować na przecięciu Kaiser-Wilhelm-Straße^[f] i Deutsche Straße^[g]. W latach 80. XIX wieku powstały kamienice w kwartale König-Albert-Straße^[h] – Friedrich-Karl-Straße^[i] – Deutsche Straße, północno-wschodniej części Kronprinzenstraße^[j] i zachodniej Augustastraße^[k][13]. Prace budowlane zintensyfikowano w latach 90. XIX wieku. Zabudowano m.in. kwartały przy Paradeplatz, Falkenwalderstraße^[l], Barnimstraße^[m], Friedrich-Karl-Straße, König-Albert-Straße. Narożne budynki akcentowano hełmami i szczytami^[14]. Przed 1911 zakończono zabudowę kwartałów sąsiadujących z Kaiser-Wilhelm-Platz^[15].

Pierwsze zniszczenia obszaru dzisiejszego Centrum w czasie II wojny światowej nastąpiły w nalocie alianckim w nocy z 20 na 21 kwietnia 1943. Uszkodzono Schiller-Realgymnasium, Katholische Johanniskirche, kamienicę z restauracją Kaiserhallen przy Kaiser-Wilhelm-Platz, Finanzamt Stettin Nord, część kamienic przy Falkenwalderstraße i kamienicę Deutsche Straße 20^[16]. Kolejne zniszczenia przyniósł nalot w nocy z 5 na 6 stycznia 1944. Uszkodzono zabudowę Kaiser-Wilhelm-Straße. W kolejnym nalocie w nocy z 16 na 17 sierpnia 1944 w gruzach legła zabudowa kwartałów położonych między Politzerstraße a Grabowerstraße^[n] oraz zabudowa Augustaplatz. Kilkanaście dni później, w nocy z 29 na 30 sierpnia, na miasto spadły bomby benzolowe, pojemniki z płynem zapalającym i bomby niszczące. Wywołały one burze ogniowe, które dokonały dalszego spustoszenia. Wskutek tych dwóch bombardowań kwartały kamienic we wschodniej części osiedla obróciły się w perzynę (ocalały pojedyncze obiekty, jak np. kamienica nr 34 przy Birkenallee^[o])^[17]. U schyłku wojny, między lutym a marcem 1945, artyleria radziecka ostrzelała jeszcze Paradeplatz^[18].

Wskutek niemal całkowitego zniszczenia Starego Miasta, funkcje handlowo-usługowe przejęły tereny dzisiejszego osiedla Centrum^[19]. Kaiser-Wilhelm-Straße (przemianowana na aleję Jedności Narodowej) była jedną z pierwszych ulic zasiedlonych przez ludność polską przybywającą do miasta^[20] i jedną z pierwszych ulic, które otrzymały nazwę w języku polskim^[21]. W latach 1952–1954 zespół architektów w składzie: Henryk Nardy, W. Adamczyk i Emanuel Maciejewski stworzył projekt Śródmiejskiej Dzielnicy Mieszkaniowej. Przy alei Jedności Narodowej i placu Lotników, na parcelach oczyszczonych z gruzów, stanęły pięciokondygnacyjne, socrealistyczne bloki ze spadzistymi dachami^[22][23]. Prace budowlane zakończyły się w 1958^[23] Były to pierwsze budynki mieszkalne zbudowane w mieście po zakończeniu II wojny światowej^[24].

W latach 50. XX wieku powstały pierwsze koncepcje odbudowy okolic dzisiejszej alei Wyzwolenia. Planowano wytyczenie placu Centralnego i otoczenie go reprezentacyjnymi budynkami użyteczności publicznej: filharmonią, teatrem miejskim, wojewódzkim domem kultury oraz hotelem, kinem i domem towarowym. Pod koniec dekady plan gruntownie zmieniono, ograniczając się do wybudowania hali widowiskowo-sportowej^[25]. Ostatecznie i ten projekt nie doczekał się realizacji.

Lata 60. XX wieku to czas odbudowy obszarów Centrum zrównanych z ziemią w nalotach alianckich. W 1960 r. narożnik alei Wyzwolenia i placu Żołnierza Polskiego wypełniono kilkukondygnacyjnym narożnym blokiem znanym ze sklepu Cepelia, projektu H. Nardego^[26]. W 1962 narożnik ulicy Jagiellońskiej i alei Wojska Polskiego zabudowano blokiem według projektu J. Karwowskiego^[26]. Rok później wzniesiono budynki mieszkalno-usługowe przy al. Wyzwolenia 37–47 i 25–35 wg projektu H. Nardego. W kolejnych latach zaczęto odchodzić od zabudowy nawiązującej wysokością i skalą do zachowanych kwartałów kamienic. Pierwsze powojenne punktowce – jeden na narożniku ulicy Rayskiego z ulicą Śląską, drugi na narożniku ulicy Rayskiego i ulicy Piłsudskiego – zwrócone fasadami frontowymi ku placowi Grunwaldzkiemu, zbudowano w latach 1963–1965^[26][27]. Ośmiopiętrowe bloki wyraźnie dominują nad przedwojenną, niższą zabudową okolicy. Projekt bloków wykonał szczeciński architekt Tadeusz Ostrowski^[26]. Na przełomie lat 60. i 70. XX wieku u wylotu alei Jedności Narodowej do placu Żołnierza Polskiego powstały kolejne punktowce, tym razem według projektu Aliny Bursze, Teodora Bursze, Stanisława Płoskiego i Romana Szymborskiego^[28]. W 1963 r. ogłoszono konkurs na zagospodarowanie parcel przy alei Wojska Polskiego powstałych po usunięciu gruzów zniszczonych kamienic^[29]. Konkurs rozstrzygnięto na korzyść szczecińskich architektów Wacława Furmańczyka i Witolda Jarzynki, którzy zaprojektowali 10-piętrowe bloki mieszkalne^[30]. W latach 1967–1972 przy placu Rodła powstał galeriowiec Mozaika projektu R. Fydy-Karwowskiej, a w 1971 r. przy ul. Wielkopolskiej wzniesiono punktowiec projektu T. Ostrowskiego^[26]. Powstawała także zabudowa o charakterze typowo usługowym, jak pawilon Cezasu (1967–1969, proj. M. Rąbek^[31]), kombinat Kaskada (1962^[32]), Hotel Neptun (1972–1984^[33]). Planowano wyburzenie zachowanych kwartałów kamienic i zastąpienie ich współczesnymi budynkami^[34]. Plan ostatecznie porzucono. Kamienice remontowano niekiedy bez odtwarzania detali zniszczonych w bombardowaniach lub powojennych pożarach: przykładami są kamienice Wilhelma Zimmermanna i Augusta Mintza^[35][36].

Na przełomie lat 70. i 80. XX wieku przebudowano układ komunikacyjny we wschodniej części osiedla. Zlikwidowano przedwojenny zadrzewiony trójkątny plac u zbiegu ulic Piłsudskiego, Roosevelta i Jaromira. Ulicę Piłsudskiego przebito od ulicy Roosevelta do ulicy Matejki, zmodyfikowano przebieg północnej części ulicy Roosevelta i połączono ją z ulicą Jaromira, tworząc aleję Wyzwolenia. Na skrzyżowaniu alei Wyzwolenia i ulicy Piłsudskiego wytyczono plac Rodła. Aleję Wyzwolenia na odcinku od placu Żołnierza Polskiego do placu Rodła rozbudowano o jezdnię wschodnią, wykorzystując w tym celu rezerwę terenową pozostawioną przed powojennymi blokami^[37].

W latach 70. XX wieku powrócono do kwestii zabudowy wolnych parceli po wschodniej stronie ulicy Roosevelta. Andrzej Skopiński i W. Jarzynka zaprojektowali na tym obszarze nowe centrum Szczecina, które miało się składać z dwóch 30- i 38-piętrowych, połączonych ze sobą wieżowców hotelowych przy placu Rodła, budynek handlowo-usługowy przypominający poustawiane jedna na drugiej szuflady wraz z podziemnym dwupoziomowym parkingiem. Za „szufladkowcem” miały stanąć trzy 20-piętrowe, jednakowe wieżowce, w których siedzibę miała mieć m.in. dyrekcja Stoczni Szczecińskiej im. Adolfa Warskiego. Te plany także pozostały jedynie na papierze^[25].

Po transformacji systemowej w Polsce rozpoczął się proces zagospodarowywania pustych dotąd parcel w Centrum. 12 grudnia 1990 r. przy pl. Rodła wmurowano kamień węgielny pod budowę wieżowca Pazim, zaprojektowanego przez Miroslava Genga i Ivo Majorunca^[38]. Był to pierwszy budynek powstały na niezagospodarowanym od czasów powojennych terenie przy alei Wyzwolenia. Wieżowiec oddano do użytku w listopadzie 1992 r.^[39] W jego sąsiedztwie, przy skrzyżowaniu ulic Piłsudskiego i Matejki, wzniesiono biurowiec Pomeranus dla Zakładu Ubezpieczeń Społecznych^[38]. W latach 2007–2010 przy ul. Piłsudskiego 27 wybudowano nową kamienicę; był to pierwszy budynek na terenie Centrum powstały w nurcie postmodernistycznej retrowersji^[40]. Od kwietnia 2022 na terenie osiedla Centrum przy ul. Piłsudskiego 40, w zmodernizowanym budynku dawnej przychodni lekarskiej i liceum, mieści się Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego^[41].

W 1992 r. miejski Zespół Koordynacji ds. Renowacji stworzył Strategię Renowacji Śródmieścia Szczecina, którą Rada Miasta przegłosowała w 1993 r.^[42]. Wybrano dwojaki sposób finansowania pilotażowej inwestycji: odnowieniem kwartału nr 27 (osiedle Turzyn) miało zająć się miasto, a modernizację pięciu kwartałów w Centrum zamierzano zrealizować w ramach spółki z prywatnym inwestorem. W 1993 r. Szczecińskie Centrum Renowacyjne (SCR) podpisało umowę z norweską firmą URGN, lecz w 1998 r. została ona rozwiązana wobec braku zrealizowania planu rewitalizacji. W następstwie zawarto umowę z firmą American Retail System^[42].

W styczniu 2002 rozpoczęło renowację komunalnych kamienic w kwartale nr 22 ograniczonym ulicami Bogusława, Wojska Polskiego i Jagiellońską. Zakres remontu objął m.in. wyburzenie oficyn, modernizację dachu, wnętrza i fasad, wymianę stolarki okiennej i drzwiowej, a prace zakończono w 2008 r.^[43][44]. Jako następny, od 2010 r. modernizację miał przechodzić kwartał nr 21 ograniczony ulicami Jagiellońską, Bogusława X, Bałuki i Śląską, a zakończenie prac planowane było na 2015 rok^[45]. Szybko jednak przerwano prowadzone prace i w 2012 r. cztery kamienice sprzedano prywatnemu inwestorowi ze Szwecji^[46]. W lipcu 2013 SCR zlikwidowano, a jego majątek przejęło TBS Prawobrzeże^[47]. W 2020 r. TBS sprzedał kolejne kamienice wymagające remontu i jednocześnie zapowiedział chęć zbycia udziałów w pozostałych^[45].

W latach 1998–2000 odcinek ulicy Bogusława zamknięto dla ruchu pieszego i przebudowano na strefę pieszą, zwaną potocznie Deptakiem Bogusława^[48]. W kolejnych latach planowano przekształcenie w strefę pieszą ulic Rayskiego, Monte Cassino i Jagiellońskiej, a centrum powstałego w ten sposób „deptaku gwiaździstego” stać się miał plac Zamenhofa^[49]. Projektu nie zrealizowano, poprzestając na przebudowie tylko jednej ulicy.

Lata 10. i 20. XXI wieku przyniosły modernizację ulic na terenie Centrum połączoną z wprowadzeniem większej ilości zieleni, małej architektury, stylowej nawierzchni i oświetlenia oraz uspokojeniem ruchu. W 2015 r. w ramach miejskiego programu „Zielone Przedogródki Szczecina” odtworzono historyczny wygląd klombów przed kamienicami przy alei Jana Pawła II^[50][51]. W 2017 r. wyremontowano ulicę Jagiellońską na odcinku od alei Wojska Polskiego do placu Zamenhofa włącznie^[52]. Na początku 2020 r. odbył się przetarg na remont alei Jana Pawła II od placu Grunwaldzkiego do ulicy Felczaka^[53][54]. Prace zakończyły się 1 kwietnia 2022 r.^[55][56]. Pod koniec 2020 r. ogłoszono przetarg na przebudowę alei Wojska Polskiego od placu Zwycięstwa do placu Szarych Szeregów^[57]. W ramach inwestycji m.in. wprowadzono strefę tempo 30, posadzono zieleń w formie platanów i krzewów, wymieniono nawierzchnie chodników i jezdni oraz wyeksponowano historyczny fragment torowiska tramwajowego^[58][59].

Struktura płci i wieku ludności Centrum (stan z 2024 roku)

Okres/ l. osób	przedprodukcyjny (0–19 lat)	produkcyjny (20–60 lat)	poprodukcyjny (pow. 60 lat)	Razem
Ogółem	2126	7512	5027	14 665
kobiety	1006	3795	3079	7880
mężczyźni	1120	3717	1948	6785

W latach 2010–2015 osiedle Centrum było najszybciej wyludniającym się osiedlem Szczecina – ludność zmniejszyła się w tym czasie o 11,32%. Centrum dotknięte było wysokim udziałem osób długotrwale bezrobotnych w liczbie osób w wieku produkcyjnym: 3,28%. Bezrobotni z wykształceniem gimnazjalnym lub niższym stanowili 34,25% ogólnej liczby bezrobotnych. Liczba popełnionych przestępstw w przeliczeniu na 1000 mieszkańców wynosiła 43,80, czyniąc Centrum jednym z bardziej niebezpiecznych osiedli^[60].

Centrum w 2024 roku liczyło 14 665 osób, co stanowiło wówczas 4,2% ludności miasta. Było wówczas najludniejszym osiedlem w dzielnicy Śródmieście. Gęstość zaludnienia osiedla w tym czasie wynosiła 14 238 osób/km² i była wyższa od średniej dla całego miasta wynoszącej wówczas 1174 osób/km². W tym czasie dominowały grupy osób w wieku 20–60 lat, zaś najmniej było w grupie poniżej 19 roku życia^[2].

W 2016 r. stężenie benzopirenu w atmosferze Centrum było jednym z większych w Szczecinie i zawierało się w przedziale 2,1-4,0 ng/m³. Stężenie pyłu PM2,5 zawierało się w przedziale od 17,5 do ponad 20,5 μg/m³ i także było jednym z większych w mieście. Poziom hałasu na osiedlu kształtował się na poziomie od 60 do ponad 75 dB, co czyniło osiedle jednym z najbardziej narażonych na hałas w mieście^[61].

Przed II wojną światową obszar obecnego osiedla zabudowany był niemal w całości kamienicami w stylu eklektycznym lub secesyjnym. Wskutek bombardowań alianckich zniszczeniu uległa większość kamienic na zachód od ulicy Śląskiej (między Wielkopolską a pl. Grunwaldzkim) i od alei Jana Pawła II (między pl. Grunwaldzkim a pl. Żołnierza Polskiego). Po wojnie wypalone ruiny w tej części osiedla rozebrano, pozostawiając nieliczne lepiej zachowane budynki. W latach 50. XX w. zbudowano trzy bloki mieszkalne w stylu realizmu socjalistycznego (Śródmiejska Dzielnica Mieszkaniowa), a od początku lat 60. XX w. stawiano już budynki wyłącznie w stylu modernistycznym. Część wschodnia osiedla poniosła mniejsze straty. Zachowała się tu większość kamienic, w tym wiele z oryginalnym wystrojem elewacji i dachu. Na uwagę zasługują m.in. dwie kamienice w stylu neogotyckim przy ul. Wielkopolskiej 15 i 16, secesyjna kamienica przy ul. Wojciecha 1 czy eklektyczna kamienica Mintza. Natomiast wolne parcele w latach 60. XX wieku zabudowano wielokondygnacyjnymi blokami w stylu modernizmu. Od lat 90. XX wieku na wolnych działkach na obszarze całego osiedla powstają budynki mieszkalne w stylu postmodernizmu, mniej lub bardziej nawiązujące do zachowanej zabudowy kamienicznej.

• 
  Przykład nieistniejącej zabudowy wschodniej części osiedla
• 
  Eklektyczne kamienice z końca XIX w. przy ul. Jagiellońskiej
• 
  Socrealistyczna zabudowa ul. Mazurskiej
• 
  Modernistyczna zabudowa wokół ul. Rayskiego
• 
  Postmodernistyczny blok przy ul. Podhalańskiej

Układ urbanistyczny na terenie dzisiejszego osiedla Centrum cechuje się placami gwiaździstymi i promieniście rozchodzącymi się od nich ulicami. Na osi ulicy Piłsudskiego leżą trzy takie place: Grunwaldzki, Odrodzenia i Szarych Szeregów. Na osi alei Wojska Polskiego zlokalizowany jest plac Zgody. Na osi alei Jana Pawła II (oprócz placu Grunwaldzkiego) leży kwadratowy plac Lotników. Dodatkowo między placem Grunwaldzkim a placem Zgody znajduje się półkoliste skrzyżowanie z promieniście wybiegającymi ulicami, które po II wojnie światowej nazwano placem Ludwika Zamenhofa. Zabudowę Centrum w dużej mierze stanowią eklektyczne kamienice i w mniejszym stopniu powojenna zabudowa socrealistyczna i modernistyczna.

W 1978 we wschodniej części dzisiejszego osiedla dokonano zmian w układzie urbanistycznym. Zlikwidowano kilka ulic, których zabudowa uległa całkowitemu zniszczeniu w czasie bombardowań alianckich^[62]. W tym samym czasie poszerzono i zmieniono przebieg alei Wyzwolenia oraz wytyczono plac Rodła^[37].

Na obszarze Centrum znajdują się następujące obiekty wpisane do rejestru zabytków^[63]:

• Pałac Ziemstwa Pomorskiego wzniesiony w latach 1890–1892
• Gmach Dyrekcji Poczty przy al. Niepodległości z 1905

• Kamienica przy ul. św. Wojciecha 1 wzniesiona w latach 1902–1903

• Kamienica przy al. Jana Pawła II 11
• Budynek przy al. Jana Pawła II 37–37a
• Kamienica przy ul. Piłsudskiego 7 z 1894
• Kamienica przy ul. Śląskiej 38 z 1892
• Kamienica przy ul. Malczewskiego 34

• Kamienica przy ul. Bałuki 12
• Kamienica przy ul. Bałuki 24

• Kamienica Augusta Mintza z 1898 r. (al. Jana Pawła II 42)
• Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa wzniesiony w latach 1913–1919 (pl. Zwycięstwa 3)
• Bazylika św. Jana Chrzciciela z 1890 r. (ul. Bogurodzicy 3a)
• Pomnik Bartolomeo Colleoniego (plac Lotników).

Istniejące pomniki i tablice pamiątkowe^[64]:

• Tablica pamiątkowa poświęcona Czesławowi Piskorskiemu (ul. Mazurska 21)
• Tablica pamiątkowa poświęcona Henrykowi Ostachiewiczowi (al. Jana Pawła II 41)
• Tablica pamiątkowa poświęcona Romanowi Łyczywkowi (ul. Rayskiego 23)
• Tablica pamiątkowa poświęcona Domowi Polskiemu (ul. Małopolska 3b)
• Rzeźba Labirynt (w stanie ruiny; plac Zwycięstwa)
• Ławeczka Jana Czekanowskiego (plac Władysława Andersa)
• Pomnik Rodła (plac Rodła)
• Kompozycja Skrzydła (plac Grunwaldzki)
• Kompozycja Ptaki (plac Grunwaldzki)
• Kompozycja Muszla (al. Jana Pawła II)
• Kompozycja Para (al. Jana Pawła II)
• Kompozycja Stare i Nowe (al. Jana Pawła II)
• Kompozycja Wiosna (al. Jana Pawła II)
• Kompozycja (plac Lotników)
• Ptaki (plac Lotników)
• Ptak (plac Lotników).

Nieistniejące:

• Pomnik Wdzięczności dla Armii Radzieckiej (al. Jana Pawła II)
• Pomnik Wilhelma I (pl. Żołnierza Polskiego).

Według stanu z 2023 roku, na terenie osiedla Centrum działają następujące placówki oświatowo-wychowawcze^[2]:

1. Przedszkola i żłobki:
   • Żłobek nr 6 „Muchomorek” (ul. Mazowiecka 11-12)
   • Żłobek nr 7 „Jarzębinka” (ul. Podhalańska 1-3)
   • Przedszkole Publiczne Nr 41 (ul. Podhalańska 5/6)
   • Niepubliczne Przedszkole „Jutrzenka” (ul. Mazowiecka 2).
2. Zespoły szkół:
   • Szkoła Podstawowa nr 54 im. Janusza Korczaka (ul. Rayskiego 9)
   • Centrum Mistrzostwa Sportowego (ul. Mazurska 40)
     • Sportowa Szkoła Podstawowa
     • Liceum Ogólnokształcące Mistrzostwa Sportowego.
3. Szkoły średnie:
   • Technikum Informatyczne SCI (ul. Mazowiecka 13).

W latach 1879–1881 przy Schillerstraße 6 wzniesiony został gmach dla Städtische Realschule (potem Schiller-Realgymnasium). Wskutek bombardowań Szczecina budynek został dwukrotnie uszkodzony: po raz pierwszy w nocy 20/21 kwietnia 1943, a po raz drugi w nocy z 16/17 sierpnia 1944^[65] i z powodu znacznych zniszczeń nie został odbudowany. W latach 1905–1906 przy Friedrich-Karl-Straße^[i] 42 wzniesiono budynek dla Dr. Gesenius Höhere Töchterschule. Około 20 lat później został on jednak rozebrany, a na jego miejscu w latach 1927–1928 postawiono modernistyczny gmach nr 40-42, w której siedzibę znalazła szkoła Gesenius-Wegener-Oberlyzeum (powstała w 1915 z połączenia Dr. Gesenius Höhere Töchterschule z Dr. Wegener-Lyzeum). Po zniszczeniach wojennych zmieniono przeznaczenie budynku umieszczając w nim przychodnię lekarską, a od stycznia 2022 jest on siedzibą Urzędu Marszałkowskiego^[66]. Na tyłach Gesenius-Wegener-Oberlyzeum przy Schillerstraße 14-15 mieścił się trzyskrzydłowy gmach szkoły podstawowej dla dziewcząt i chłopców Carl-Loewe-Schule^[67][68]. Został on zniszczony w nalocie bombowym w sierpniu 1944 i nie został odbudowany^[67].

Północna część Centrum leży w zasięgu komisariatu Policji Szczecin-Niebuszewo, a południowa w zasięgu komisariatu Szczecin Śródmieście. Granica między komisariatami przebiega ulicą Jagiellońską. Osiedle w całości leży w zakresie Oddziału Śródmieście Straży Miejskiej w Szczecinie. Centrum leży w zasięgu rejonu Jednostki Ratowniczo-Gaśniczej nr 1 Państwowej Straży Pożarnej^[2].

Przy ul. Świętego Wojciecha 7 działa SPSZOZ „Zdroje”^[69].

Na terenie osiedla centrum funkcjonują dwie filie Miejskiej Biblioteki Publicznej w Szczecinie: nr 20 (ul. Śląska 21) i nr 28 (pl. Lotników 7). Oprócz tego Centrum jest siedzibą Teatru Otwartego, Teatru Małego, Muzeum Szczęścia, licznych galerii sztuki i dwóch klubów szachowych^{[2][70][71][72]}. W Centrum Handlowo-Rozrywkowym Galaxy od 2004 działa Multikino z 486 miejscami siedzącymi^[73].

Teren osiedla podzielony jest między cztery parafie kościoła rzymskokatolickiego: św. Jana Chrzciciela, Najświętszego Serca Pana Jezusa, św. Dominika i Świętej Rodziny^[2].

Najstarszym kościołem w Centrum jest kościół św. Jana Chrzciciela przy dzisiejszej ul. Bogurodzicy. 30 września 1890 dokonano jego konsekracji^[74]. Do 1931 (kiedy poświęcono nieistniejący dziś kościół Chrystusa Króla na Łasztowni) kościół ten był jedynym kościołem rzymskokatolickim w Szczecinie. Wśród parafian byli także Polacy; co czwartą niedzielę odbywały się tu nabożeństwa w języku polskim. Od 1954 był to kościół parafii św. Jakuba Apostoła, a od 5 marca 1974 jest to kościół parafii św. Jana Chrzciciela^[74].

Budowę ewangelickiego kościoła garnizonowego (dziś Najświętszego Serca Pana Jezusa) zakończono w 1919. Do 1945 pełnił funkcję ewangelickiego kościoła garnizonowego. Zaraz po wojnie był pierwszą czynną świątynią w Szczecinie. Pierwotnie kościół należał do parafii św. Jana Chrzciciela. 5 marca 1974 nastąpiło wydzielenie z niej istniejącej do dziś parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa^[75].

Przed II wojną światową przy dzisiejszej ul. Podhalańskiej znajdowała się kaplica metodystów^[76].

Przy ul. Bogusława 3 od 1995 działa najstarsza w Szczecinie świątynia buddyjska Sanboin^[77].

Funkcje sportowo-rekreacyjne Centrum zapewniają: plac generała Władysława Andersa (place zabaw, ścieżki spacerowe, siłownia zewnętrzna), boiska Szkoły Podstawowej nr 54 oraz place zabaw za budynkami przy ul. Rayskiego 2-4, 40-42 i Kujawskiej 7^[7]. Przed II wojną światową istniała niewielka hala sportowa przy ul. Podhalańskiej^[78].

• Rada osiedla Centrum (al. Papieża Jana Pawła II 42)^[79]
• Izba Administracji Skarbowej (ul. Roosevelta 1, 2)^[80]
• Powszechny Zakład Ubezpieczeń (ul. Matejki 34)
• Sąd Rejonowy Szczecin-Prawobrzeże i Zachód (pl. Żołnierza Polskiego 16)^[81]
• Urząd pocztowy nr 1 (al. Niepodległości 41)
• Urząd pocztowy nr 34 (al. Wojska Polskiego 35)

Rada Osiedla Centrum liczy 15 członków^[82]. W wyborach do rad osiedla 20 maja 2007 roku udział wzięło 301 głosujących, co stanowiło frekwencję na poziomie 1,61%^[83]. W wyborach do rady osiedla 13 kwietnia 2003 udział wzięło 332 głosujących, co stanowiło frekwencję 1,59%^[84]. Samorząd osiedla Centrum został ustanowiony w 1990^[85].

Pierwszą linią publicznego transportu zbiorowego wiodącą przez tereny dzisiejszego Centrum była linia omnibusu konnego od Bramy Królewskiej do Cmentarza Niemierzyńskiego, uruchomiona w 1876 r.^[86].

23 sierpnia 1879 r. uroczyście otwarto pierwszą linię tramwaju konnego w Szczecinie, która wiodła od zajezdni przy ul. Piotra Skargi przez centralny odcinek alei Wojska Polskiego do browaru Elysium przy ul. Stanisława Staszica. W 1897 r. linia została zelektryfikowana^[87].

W II połowie lat 40. XX wieku, już po przejęciu miasta przez administrację polską, zbudowano prowizoryczną linię kolei polowej w celu wywozu gruzu ze zrujnowanego śródmieścia Szczecina. Stacja początkowa znajdowała się na terenie dzisiejszego Centrum, na ówczesnym placu Józefa Stalina (dziś plac Odrodzenia)^[88].

W 1972 r. przebudowano torowisko tramwajowe na ulicy Buczka. Zlikwidowano tory biegnące jezdnią północną i ułożono nowe na miejscu promenady między jezdnią północną a południową^[89].

1 grudnia 1973 r. decyzją prezydenta Jana Stopyry ograniczono transport tramwajowy w Centrum poprzez likwidację torowisk na alei Wojska Polskiego, ulicy Obrońców Stalingradu, ulicy Jacka Malczewskiego i części ulicy Franklina Delano Roosevelta. Jednocześnie oddano do użytku torowisko na nowym odcinku ulicy Mariana Buczka między placem Rodła a ulicą Jana Matejki^[87].

Od 26 czerwca do 31 sierpnia 1992 r. MZK Szczecin i przedsiębiorstwo Kapri wykonały modernizację torowisk tramwajowych na całej długości alei Mariana Buczka^[90].

15 stycznia 2020 przystąpiono do modernizacji infrastruktury tramwajowej na placu Szarych Szeregów^[91]. Wymieniono tory tramwajowe na ulicy Piłsudskiego od wspomnianego placu do placu Odrodzenia^[92]. 24 lipca 2021 rozpoczął się remont torowiska na odcinku ulicy Piłsudskiego od ulicy Matejki do ulicy Mazurskiej^[93]. W następnym roku ukończono modernizację i 27 czerwca 2022 przywrócono ruch tramwajowy^[94].

Wykaz istniejących ulic i placów położonych na obszarze szczecińskiego osiedla Centrum. Nazwy niemieckie zaczerpnięto z planu miasta Szczecina z 1937 r.^[95]

Nazwa	Dawne nazwy
Edmunda Bałuki	Bismarckstraße
	Ledóchowskiego[96]
	Obrońców Stalingradu
Bogurodzicy	Greifenstraße
Borysza	Giesebrechtstraße
	Radomira
pl. Grunwaldzki	Westend Kirchplatz
	Kaiser-Wilhelm-Platz
Jagiellońska	Turnerstraße
Kaszubska	Elisabethstraße
Kujawska	Kantstraße
Jacka Malczewskiego	Birkenallee
Małopolska	Augustastraße
Mazowiecka	Schillerstraße
Mazurska	Preußische Straße
Monte Cassino[97]	Arndtstraße
	Armii Czerwonej
pl. Odrodzenia	Friedrich-Karl-Platz
al. Papieża Jana Pawła II	Kaiser-Wilhelm-Straße
	al. Jedności Narodowej
Marszałka Józefa Piłsudskiego	Friedrich-Karl-Straße
	al. Pomorska[96]
	ul. Mariana Buczka[98]
Podhalańska	Fichtestraße
Generała Ludomiła Rayskiego	Kronprinzenstraße
	Polonii Zagranicznej[99]
	Generała Karola Świerczewskiego[100]
Franklina Delano Roosevelta	Pölitzer Straße
pl. Szarych Szeregów[101]	Arndtplatz
	pl. Józefa Stalina[102]
	pl. Sprzymierzonych[96]
	pl. Konstantego Rokossowskiego[103]
	pl. Włodzimierza Lenina[104]
	pl. Sprzymierzonych[105]
Śląska	König-Albert-Straße
Świętego Wojciecha	Karkutschstraße
Wielkopolska	Deutsche Straße
Stanisława Więckowskiego	Alte Falkenwalder Straße
	ks. Ignacego Skorupki[96]
pl. Ludwika Zamenhofa	–
al. Wojska Polskiego	Falkenwalder Straße
pl. Żołnierza Polskiego	pl. Teatralny
	Königsplatz

Nieistniejące obecnie ulice położone były we wschodniej części współczesnego osiedla, w okolicach dzisiejszego centrum handlowego „Galaxy” oraz wieżowca Pazim.

• ul. Cysterska (Loewestraße)
• ul. Dobrosławy (Bugenhagenstraße)
• ul. Leszka Białego (Giesebrechtstraße)
• ul. Borysza (Prutzstraße; dziś nazwę ul. Borysza nosi fragment dawnej Giesebrechtstraße)

• Czesław Piskorski – pionier polskiego krajoznawstwa i turystyki na Pomorzu Zachodnim; w latach 1945–1987 mieszkał w kamienicy przy ulicy Mazurskiej 21^[106].
• Emil Stoewer – pionier motoryzacji, współzarządzający szczecińskiej fabryki Stoewer-Werke AG; w latach 1907–1917 mieszkał w kamienicy przy dzisiejszej alei Papieża Jana Pawła II 32^[107].
• Erwin Ackerknecht – historyk literatury, profesor filozofii, pisarz, bibliotekarz, nauczyciel; mieszkał w kamienicy przy dzisiejszej ulicy Marszałka Józefa Piłsudskiego 37^{[108][109][110]}.
• Heliodor Sztark – inżynier budownictwa, dyplomata, urzędnik konsularny, wykładowca akademicki, meloman; mieszkał w kamienicy przy dzisiejszej ulicy Marszałka Józefa Piłsudskiego 29^[107]. Sprawował funkcję konsula w konsulacie przy Piłsudskiego 9.
• Helena Majdaniec – wokalistka bigbitowa; w latach 1947–2002 mieszkała z przerwami w kamienicy przy dzisiejszej ulicy Wielkopolskiej 29^[107].
• Henryk Osten-Ostachiewicz – artysta malarz, współzałożyciel szczecińskiego oddziału Związku Polskich Artystów Plastyków; mieszkał w kamienicy przy dzisiejszej alei Papieża Jana Pawła II 41^[111].
• Kurt Tucholsky – dziennikarz i pisarz; mieszkał w kamienicy przy dzisiejszej ulicy Rayskiego 29^[107].
• Stanisława Angel-Engelówna – aktorka; w latach 50. XX wieku mieszkała w kamienicy przy dzisiejszej alei Papieża Jana Pawła II 43^[107].
• Wilhelm Meyer-Schwartau – architekt, miejski radca budowlany Szczecina; w latach 1891–1935 mieszkał w kamienicy przy dzisiejszej alei Wojska Polskiego 63^[107].

• Centrum (Szczecin)
• 
  Plac Grunwaldzki
• 
  Plac Odrodzenia
• 
  Plac Szarych Szeregów
• 
  Plac Lotników
• 
  Plac Żołnierza Polskiego
• 
  Brama Portowa
• 
  Pazim

• 
  Plac Grunwaldzki, lata 30. XX w.
• 
  Plac Żołnierza Polskiego i ulica Emunda Bałuki
• 
  Pomnik cesarza Wilhelma na dzisiejszym pl. Żołnierza Polskiego (1903)
• 
  Brama Portowa, koniec XIX w.
• 
  Aleja Niepodległości (1910)

• Mapa osiedla Centrum