Dzierzba zmienna – Wikipedia, wolna encyklopedia
Lanius schach[1] | |||
Linnaeus, 1758 | |||
Dzierzba hinduska (L. s. erythronotus), Delhi | |||
Systematyka | |||
Domena | |||
---|---|---|---|
Królestwo | |||
Typ | |||
Podtyp | |||
Gromada | |||
Podgromada | |||
Infragromada | |||
Rząd | |||
Podrząd | |||
Rodzina | |||
Rodzaj | |||
Gatunek | dzierzba zmienna | ||
Podgatunki | |||
| |||
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||
Zasięg występowania | |||
Mapa występowania poszczególnych podgatunków |
Dzierzba zmienna (Lanius schach) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny dzierzb (Laniidae). W dziewięciu podgatunkach występuje w środkowej, południowej i południowo-wschodniej Azji oraz na Nowej Gwinei. Nie jest zagrożony wyginięciem.
Taksonomia
[edytuj | edytuj kod]Po raz pierwszy gatunek opisał Karol Linneusz w 1758 w Systema Naturae. Nowemu gatunkowi nadał nazwę Lanius schach[3], podtrzymywaną obecnie (2020) przez Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC)[4]. Holotyp pochodził z Chin[3], dokładniej prowincji Guangdong[5]. Epitet gatunkowy schach jest przekształceniem onomatopei Scack, jaką dzierzbę zmienną określił w 1757 szwedzki przyrodnik Pehr Osbeck[6]. Dawniejsi autorzy klasyfikowali dzierzbę zmienną jako jeden gatunek wraz z dzierzbą szarogrzbietą (L. tephronotus)[5], na przykład w Check-list of birds of the world (1960)[7]. Klasyfikacja podgatunków sporna. Autorzy HBW wyróżniają ich 9[5], podobnie jak IOC[4]. Przedstawiciele podgatunku L. s. stresemanni z Nowej Gwinei różnią się morfologią i upierzeniem od azjatyckich form, do tego są geograficznie wyizolowani; zalecane są badania taksonomiczne nad tym podgatunkiem. Melanistyczna forma z południowo-wschodnich Chin i Hajnanu opisywana była jako L. s. fuscatus, jednak ten podgatunek nie jest uznawany[5].
Podgatunki i zasięg występowania
[edytuj | edytuj kod]BirdLife International szacuje zasięg występowania dzierzby zmiennej na 33 mln km²[8]. IOC wyróżnia następujące podgatunki[4]:
- dzierzba hinduska[9] (L. s. erythronotus (Vigors, 1831)) – południowo-centralny Kazachstan (na północnym wschodzie kraju w 2016 stwierdzono lęgi), południowy Uzbekistan, wschodni Turkmenistan, Kirgistan, Tadżykistan, północno-centralny i wschodni Afganistan, Pakistan (z wyjątkiem południowego zachodu) na wschód po północne i północno-centralne Indie; prawdopodobnie również północno-wschodni Iran[5]
- L. s. caniceps Blyth, 1846 – północno-centralna oraz leżąca na półwyspie część Indii, północny Cejlon[5]
- dzierzba czarnogłowa[9] (L. s. tricolor Hodgson, 1837) – Nepal i wschodnie Indie na wschód po Mjanmę, południowe Chiny (południowy Tybet, Junnan), północny Laos i północna Tajlandia[5]
- dzierzba zmienna[9] (L. s. schach Linnaeus, 1758) – centralne, południowe i południowo-wschodnie Chiny (w tym Hajnan), Tajwan i północny Wietnam (Tonkin i tereny określane dawniej jako Annam)[5]
- L. s. longicaudatus Ogilvie-Grant, 1902 – centralna, południowo-wschodnia i południowa Tajlandia, południowy Laos i prawdopodobnie południowa Mjanma (Taninthayi)[5]
- dzierzba sundajska[9] (L. s. bentet Horsfield, 1821) – południowa część Półwyspu Malajskiego, Sumatra, Jawa, południowo-wschodnie Borneo, Bali i Małe Wyspy Sundajskie na wschód po Timor i Sermatę[5]
- dzierzba filipińska[9] (L. s. nasutus Scopoli, 1786) – Filipiny, z wyjątkiem Palawanu i Archipelagu Sulu, oraz północno-wschodnie Borneo[5]
- L. s. suluensis (Mearns, 1905) – część Archipelagu Sulu (wyspa Jolo)
- L. s. stresemanni Mertens, 1923 – wschodnia Nowa Gwinea (półwysep Huon i przyległy interior, południowe zbocza gór w południowo-wschodniej części wyspy)[5]
Dzierzby zmienne wymarły na Sertung i Rakata, wulkanicznych wyspach z grupy Krakatau. Pierwszy raz odnotowano je tam w 1908, były dość pospolite w 1919 i 1920. W czerwcu 1932 miała miejsce erupcja Anak Krakatau, przez kolejne dwa lata prowadzono wyprawy badawcze celem ustalenia wpływu erupcji na wyspy. Do 1933 całkowicie pokryły się lasem; dzierzb zmiennych nie odnotowano[10].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]Długość ciała wynosi 20–25 cm, masa ciała 50–53 g u przedstawicieli podgatunku nominatywnego, 33–42 g u dzierzb hinduskich[5]. Dzierzby zmienne są stosunkowo duże, dymorfizm płciowy w upierzeniu znikomy. Występuje wyraźne zróżnicowanie między ptakami poszczególnych podgatunków; podzielić je można na ptaki o czarnej głowie i o czarnej masce[11].
W grupie dzierzb zmiennych o czarnej masce znajdują się ptaki podgatunku nominatywnego, L. s. caniceps oraz dzierzby hinduskie. Czarny pas ciągnie się od czoła przynajmniej do okolic oka, kantarek i pokrywy uszne również są czarne. Maskę od popielatego oddziela cienka, biaława brew. Popielata barwa ciemienia, karku i płaszcza stopniowo w tył przechodzi w kolor od rdzawobrązowego do płowego na grzbiecie i kuprze. Skrzydła czarne, u nasady lotek I rzędu występuje biała plamka. Lotki II rzędu obrzeżone płowo, podobnie jak lotki III rzędu, jednak z szerszymi płowymi końcówkami. Pióra rosnące wzdłuż kości łokciowej białe. Sterówki czarne, zewnętrzne krawędzie ogona od jasnopłowych po białe. Spód ciała od białego po brudnobiały, z rdzawobrązowym nalotem. Dziób czarny, jasny u nasady żuchwy (u samicy dziób bardziej brązowy), tęczówka ciemnobrązowa. Do dzierzb zmiennych o czarnej głowie należą dzierzby filipińskie, czarnogłowe, przedstawiciele L. s. suluensis i L. s. stresemanni; dzierzby sundajskie cechuje pośredni wygląd. U dzierzb zmiennych tej grupy górna połowa głowy jest czarna. Grzbiet rdzawobrązowy, czerwonawy. Lotki II i III rzędu zakończone rdzawobrązowo, w kolorze podobnym do koloru piór na grzbiecie. Krawędzie sterówek rdzawopłowe. Przedstawiciele melanistycznej formy „fuscatus”, niebędącej odrębnym podgatunkiem, wyróżniają się czarniawym upierzeniem z szarordzawym kuprem i okolicami kloaki[11].
Ekologia i zachowanie
[edytuj | edytuj kod]Dzierzby zmienne zamieszkują różnorodne środowiska – półpustynie, stepy, otwarte trawiaste tereny (również z porozrzucanymi krzewami), zarośla wierzbowe, niekiedy i lasy wiecznie zielone, obszary upraw (w tym ryżu), ogrody, parki, sady, mokradła, trzcinowiska i skupiska wysokich traw[11]. Na Nowej Gwinei występują na wysokości 400–2650 m n.p.m., w ogrodach i na wyżynnych terenach trawiastych[12]. W Nepalu odnotowywane od 300 do 3100 m n.p.m., głównie między 1500 a 2700 m n.p.m.[13], w Kazachstanie do 1000–1500 m n.p.m.[14] Ogółem dzierzby zmienne występują od nizin do około 4300 m n.p.m. (w Himalajach). Zachowują się głośno, zaczepnie, są łatwe do zauważenia. Zwykle przebywają samotnie. Pożywieniem dzierzb zmiennych są głównie stawonogi i kręgowce; z owadów jedzą między innymi prostoskrzydłe, motyle, błonkówki, chrząszcze, modliszki, ważki i pluskwiaki, z kręgowców natomiast ryby, płazy bezogonowe, pisklęta i jaszczurki. W południowych Chinach dzierzby zmienne bywają aktywne nocą, łapią wówczas kraby prowadzące nocny tryb życia[11].
Lęgi
[edytuj | edytuj kod]Okres składania jaj w północnej i centralnej części zasięgu trwa od końca marca do lipca – głównie w kwietniu i w maju. Na Półwyspie Malajskim zniesienia stwierdzano w lutym, od czerwca do września oraz w grudniu[5]. Okres lęgowy na Filipinach trwa od marca do czerwca, na Nowej Gwinei od czerwca do listopada. Gniazdo przypomina kształtem kubek, dokładna jego struktura jest zmienna w zależności od podgatunku ptaka. Na budulec składają się cierniste gałęzie, trawy, liście bambusa, mchy, korzenie, delikatna kora i wykonane przez człowieka materiały, zaś na wyściółkę miękkie trawy. W Azji Środkowej i Indiach stwierdzano gniazda 1,5–10 m nad ziemią. Budowane są na krzewach, akacjach i innych ciernistych drzewach, topolach, drzewkach owocowych i iglastych lub nisko wśród jeżyn, pnączy lub w szuwarach. Zniesienie liczy zazwyczaj 3–4 jaja, ogółem od 2 do 6 (7 i 8 w Azji Środkowej). Wielkość zniesienia maleje wraz z szerokością geograficzną – najmniejszą liczbę jaj w lęgu stwierdzano na Nowej Gwinei. Inkubacja trwa 13–16 dni, w niewoli zaobserwowano wysiadywanie przez 18 dni. Młode są w pełni opierzone po 14–19 dniach życia[11].
Status
[edytuj | edytuj kod]IUCN uznaje dzierzbę zmienną za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988 (stan w 2020). BirdLife International ocenia trend populacji jako nieznany ze względu na trudność jego wyznaczenia – w populacji dzierzby zmiennej zachodzą lokalne spadki i wzrosty liczebności[8]. W 2015 dzierzba zmienna miała w Chinach lokalny status gatunku najmniejszej troski[15].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Lanius schach, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ Lanius schach, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ a b Karol Linneusz: Systema Naturae. 1758, s. 94.
- ↑ a b c F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Shrikes, vireos, shrike-babblers. IOC World Bird List (v10.2). [dostęp 2020-12-22]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n Yosef, R., International Shrike Working Group & de Juana, E.: Long-tailed Shrike (Lanius schach). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2018. [dostęp 2018-11-05].
- ↑ James A. Jobling: Helm Dictionary of Scientific Bird Names. Christopher Helm Publishers Ltd, 2009, s. 349. ISBN 1-4081-2501-3.
- ↑ Ernst Mayr; James C. Greenway, Jr. (red.): Check-list of birds of the world. T. 9. Cambridge: Museum of Comparative Zoology, 1960, s. 351.
- ↑ a b Long-tailed Shrike Lanius schach. BirdLife International. [dostęp 2018-11-05].
- ↑ a b c d e Systematyka i nazewnictwo polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Laniidae Rafinesque, 1815 - dzierzby - Shrikes (wersja: 2019-10-11). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2020-12-22].
- ↑ Ian W. B. Thornton: Krakatau: The Destruction and Reassembly of an Island Ecosystem. Harvard University Press, 1997, s. 75.
- ↑ a b c d e Tony Harris: Shrikes and Bush-shrikes. Bloomsbury Publishing, 2010, s. 78, 206–209, seria: Helm Identification Guides. ISBN 978-1-4081-3543-3.
- ↑ Bruce M. Beehler, Thane K. Pratt: Birds of New Guinea: Distribution, Taxonomy, and Systematics. Princeton University Press, 2016, s. 455. ISBN 978-1-4008-8071-3.
- ↑ Richard Grimmett, Carol Inskipp, Tim Inskipp, Hem Sagar Baral: Birds of Nepal: Revised Edition. Bloomsbury Publishing, 2016, s. 198.
- ↑ Long-tailed Shrike. Birds.kz | Kazakhstan Birdwatching Community. [dostęp 2018-11-08].
- ↑ Red List of China’s Vertebrates. „Biodiversity Science”. 14 (5), s. 519, 2016.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
- Przedstawiciel melanistycznej formy fuscatus
- Wyjątkowo ciemny melanistyczny osobnik