Kirgistan – Wikipedia, wolna encyklopedia

Republika Kirgiska

Кыргыз Республикасы
Kyrgyz Respublikasy
Кыргызская Республика
Kyrgyzskaja Respublika

Godło Flaga
Hymn: Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик Гимни trb. Kyrgyz Respublikasynyn Mamlekettik Gimni
Ustrój polityczny	republika
Konstytucja	Konstytucja Kirgistanu z 2021 roku
Stolica	Biszkek
Data powstania	31 sierpnia 1991
Prezydent	Sadyr Dżaparow
Premier	Akylbek Dżaparow
Powierzchnia	199 951 km²[1]
Populacja (2017) • liczba ludności	6 263 000[2]
• gęstość	27 os./km²
Kod ISO 3166	KG
Waluta	som (KGS)
Telefoniczny nr kierunkowy	+996
Domena internetowa	.kg
Kod samochodowy	KG
Kod samolotowy	EX
Strefa czasowa	UTC +6
Język urzędowy	kirgiski, rosyjski
Religia dominująca	islam (88%)
PKB (2017)  • całkowite   • na osobę	7,16 mld[2] USD 1144[2] USD
PKB (PSN) (2017)  • całkowite   • na osobę	23 mld[2] dolarów międzynar. 3668[2] dolarów międzynar.
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach

Kirgistan, Republika Kirgiska (kirg. Кыргызстан, Кыргыз Республикасы, trb. Kyrgyzstan, Kyrgyz Respublikasy; ros. Киргизия, Киргизская Республика, trb. Kirgizija, Kirgizskaja Respublika; w okresie radzieckim w języku polskim pod nazwą Kirgizja, po ogłoszeniu niepodległości przejściowo również jako Kyrgystan^[3]) – państwo w Azji Środkowej. Graniczy z Chinami (858 km), Kazachstanem (1051 km), Tadżykistanem (870 km) i Uzbekistanem (1099 km).

 Osobny artykuł: Ustrój polityczny Kirgistanu.

Kirgistan jest republiką parlamentarną z systemem wielopartyjnym. W organie władzy ustawodawczej – jednoizbowej Radzie Najwyższej – zasiada 120 deputowanych wybieranych w głosowaniu powszechnym co 5 lat z list partyjnych. Głową państwa jest Prezydent Republiki Kirgiskiej, wybierany co 6 lat w wyborach powszechnych. Kompetencje prezydenta zostały ograniczone po referendum konstytucyjnym z 27 czerwca 2010 roku.

Kirgistan jest członkiem Wspólnoty Niepodległych Państw, Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej, Euroazjatyckiej Unii Celnej, Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym i Szanghajskiej Organizacji Współpracy.

Kirgistan znalazł się na 95. miejscu spośród 167 państw objętych badaniem wskaźnika demokracji przez Economist Intelligence Unit w 2014 roku.

 Osobny artykuł: Geografia Kirgistanu.

Kirgistan to kraj pozbawiony dostępu do morza. Góry zajmują 93% terytorium państwa. Największą wysokość ma położony na południowym wschodzie kraju łańcuch górski Tienszan, gdzie znajduje się najwyższy szczyt Kirgistanu – Szczyt Zwycięstwa (kirg. Dżengisz Czokusu) o wysokości 7439 m n.p.m. W czasach ZSRR szczyt nosił nazwę Pik Pobiedy. W górach Tienszan znajduje się także największe jezioro Kirgistanu Issyk-kul, będące równocześnie drugim co do wielkości jeziorem górskim na świecie, którego powierzchnia wynosi 6236 km², a głębokość sięga 669 m. Rzeki Kirgistanu, z których główną jest Naryn, to przeważnie dopływy Syr-darii. Klimat kraju na przeważającym obszarze kontynentalny suchy. Niektóre z wysoko położonych obszarów pokryte są wieczną zmarzliną.

 Osobny artykuł: podział administracyjny Kirgistanu.

Państwo dzieli się na dziewięć jednostek administracyjnych, w tym na:

1. Biszkek – okręg stołeczny
2. Osz – miasto wydzielone

oraz 7 obwodów:

1. batkeński
2. czujski
3. dżalalabadzki
4. naryński
5. oszyński
6. tałaski
7. issykkulski

Na niższym szczeblu podziału administracyjnego wyróżnia się 18 miast, 31 osiedli miejskich i 40 okręgów wojewódzkich.

 Osobny artykuł: Historia Kirgistanu.

Kirgistan został podbity przez carską Rosję w 1864 roku. Pod panowaniem radzieckim od 1919, początkowo jako Kara-Kirgiski Obwód Autonomiczny, następnie Kirgiska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka, a od 5 grudnia 1936 jako Kirgiska Socjalistyczna Republika Radziecka z Pierwszym Sekretarzem KC Komunistycznej Partii Kirgiskiej SRR jako głową państwa.

Kirgistan uzyskał niepodległość wraz z rozpadem Związku Radzieckiego 31 sierpnia 1991 roku. Pierwszym prezydentem został bezpartyjny działacz, prezes Kirgiskiej Akademii Nauk, profesor fizyki Askar Akajew. Był on inicjatorem powołania Wspólnoty Niepodległych Państw i prowadził prokremlowską politykę. Akajew wprowadził autorytarne rządy prezydenckie. Zmarginalizowanie roli opozycji pozwoliło mu utrzymać się na stanowisku w wyborach w 1995 i 2000 roku. W roku 2002 w Kirgistanie miały miejsce pierwsze antyprezydenckie manifestacje. Na podstawie Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 736 z 29 stycznia 1992 Kirgistan został członkiem ONZ^[4].

Domniemane sfałszowanie wyborów parlamentarnych w 2005 oraz narastające tendencje dyktatorskie prezydenta doprowadziły do wybuchu tulipanowej rewolucji, która obaliła Askara Akajewa oraz rząd premiera Nikołaja Tanajewa. W wyniku rewolucji sformowano Koordynacyjną Radę Jedności Narodowej, która przejęła władzę w kraju, a pełniącym obowiązki prezydenta został były premier Kurmanbek Bakijew z partii Ludowy Ruch Kirgistanu. Bakijew wygrał wybory prezydenckie w 2005 i zaczął umacniać się u władzy. W 2007 roku utworzono blok polityczny Ak Dżoł jako zaplecze polityczne prezydenta. Kurmanbek Bakijew stosował jeszcze bardziej dyktatorską politykę niż jego poprzednik, powszechne były nepotyzm oraz zastraszanie opozycji.

Po 5 latach u władzy, prezydenta Bakijewa wraz z rządem Danijara Üsönowa obaliła krwawa rewolucja w kwietniu 2010 roku. Na czele państwa stanęła dyplomatka, była minister spraw zagranicznych oraz ambasador Roza Otunbajewa. Była pierwszą kobietą prezydentem i kobietą premierem w Azji Środkowej. Podczas jej krótkiej kadencji doszło do kirgisko-uzbeckich zamieszek etnicznych na południu kraju. W czerwcu 2010 roku w powszechnym referendum przyjęta została nowa konstytucja, wprowadzająca parlamentarny system rządów w miejsce prezydenckiego. Wkrótce rozpisano wolne wybory parlamentarne, a 30 października 2011 miały miejsce wybory prezydenckie wygrane przez byłego premiera Ałmazbeka Atambajewa z partii SDPK. 27 lipca 2012 prezydent Atambajew podpisał ustawę umożliwiającą obywatelom 44 państw (w tym wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej) przebywanie na terenie Kirgistanu bez konieczności nabywania wizy na okres do 60 dni^[5].

15 października 2017 odbyły się wybory prezydenckie, które wygrał były premier Sooronbaj Dżeenbekow, startujący z ramienia rządzącej Socjaldemokratycznej Partii Kirgistanu. Dżeenbekow uzyskał w pierwszej turze wynik 54,74% głosów, kandydat opozycji Ömürbek Babanow zajął drugie miejsce z wynikiem 33,70%.

5 października 2020 roku Kirgizi wyszli na ulicę sprzeciwiając się wynikom wyborów. Największe poparcie uzyskała partia „Jedność” (24,5%), tuż za nią uplasowała się „Moja Ojczyzna Kirgistan” (23,9%), trzecie miejsce należało do ugrupowania „Kirgistan” (8,7%), zaś jako ostatnia siedmioprocentowy próg wyborczy przekroczyła partia „Zjednoczony Kirgistan” (7,1%). Najwięcej głosów zdobyły dwa proprezydenckie ugrupowania, a jedna trzecia Kirgizów nie będzie posiadała swojej reprezentacji w parlamencie. W nocy z 5 na 6 października protestujący zebrani na placu „Ala-too” ruszyli na „Biały Dom”. Po kilkugodzinnych starciach z policją, manifestującym udało się zdobyć budynek administracji prezydenta i parlamentu^[6].

Według ostatniego spisu powszechnego w Kirgistanie zamieszkują przedstawiciele 154 narodowości i grup etnicznych. Przedstawiciele narodowości tytularnej w liczbie ok. 3,2 miliona stanowią większość w kraju. Drugą co do wielkości narodowością są Uzbecy (650 tysięcy), którzy zamieszkują głównie tereny obwodu oszyńskiego. W Kirgistanie zamieszkuje również około 500 tysięcy Rosjan, zamieszkujących głównie w Biszkeku i okolicach. Dunganie to mniejszość chińska wyznająca islam; stanowią 1,2% ludności (ok. 55 tys.). Stolica Kirgistanu, w odróżnieniu od reszty kraju, jest miastem w znacznym stopniu rosyjskojęzycznym.

Dane na 2015 rok^[8]:

• Kirgizi – 72,8%
• Uzbecy – 14,5%
• Rosjanie – 6,2%
• Dunganie – 1,1%
• Tadżycy – 0,9%
• Ujgurzy – 0,9%
• Turcy – 0,7%
• Kazachowie – 0,6%
• Tatarzy – 0,5%
• Azerowie – 0,4%
• Koreańczycy – 0,3%
• Ukraińcy – 0,2%
• Niemcy – 0,1%
• Turkmeni – 0,1%
• inne – 0,7%

Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center^[9][10]:

• Islam – 88% (4 690 000)
• Prawosławie – 10,2% (540 000)

 Osobny artykuł: Eparchia biszkecka.

• Protestantyzm – 1,8% (100 000)
• Brak religii – 0,4% (20 000)
• Tradycyjne religie etniczne – 0,1% (<10 000)
• Katolicyzm – <0,1% (<10 000)

 Osobny artykuł: Administratura apostolska Kirgistanu.

• Inne religie – 0,2% (10 000)

 Osobny artykuł: Świadkowie Jehowy w Kirgistanie.

Zbrojną organizację rządową w Kirgistanie pełnią Siły Zbrojne Republiki Kirgiskiej. Budżet wydawany na wojsko wynosi 47 000 000 USD (jako procent PKB 2,6%). Siły lądowe liczą 9800 żołnierzy. Lotnictwo dysponuje samolotami Aero L-39 Albatros (4 szt.) oraz Tu-154 (2 szt.), które służą do transportu prominentów. Flotę uzupełniają śmigłowce Mi-8 (9 szt.) i Mi-24 (6 szt.). Kirgistan posiada również 1 egzemplarz prawdopodobnie bombowca, Saara-02.^[11]. Armia kirgiska liczy łącznie 276 pojazdów pancernych, którymi są: radzieckie czołgi T-72, bojowe wozy piechoty, w tym: BMP-1, BMP-2 oraz BMD-1, opancerzone pojazdy bojowe jak: BRDM-2 i MT-LB, chińskie pojazdy piechoty modele: Tiger, EQ205OF oraz CS/VN3 Daijing. W służbie jest również 215 sztuk artylerii.^[12]

 Osobny artykuł: Gospodarka Kirgistanu.

Kirgistan to górzysty kraj z dominacją sektora rolniczego w gospodarce. Uprawia się głównie pszenicę, ziemniaki, buraki cukrowe, tytoń, bawełnę. Rozwinięta jest również hodowla zwierząt, pewne ilości wełny i produktów mięsnych przeznaczane są na eksport. Kirgistan eksportuje również takie dobra jak: złoto, rtęć, uran, energia elektryczna. Podkreśla się sukcesy Kirgistanu w transformacji swego ustroju zgodnie z regułami gospodarki rynkowej. Ostry kryzys gospodarczy, jaki Kirgistan przeżył w pierwszych latach po rozpadzie ZSRR, udało się zahamować dzięki szeroko zakrojonemu programowi stabilizacyjnemu. Pozwoliło to na obniżenie poziomu inflacji z 88% w 1994 do 15% w 1997. Przeprowadzono działania stymulujące rozwój gospodarczy kraju. Nastąpiła prywatyzacja ziemi i przedsiębiorstw. Najpoważniejsze problemy kraju, które wymagają stałych działań rządu, to znaczne zadłużenie zagraniczne, inflacja, nieszczelny system podatkowy oraz bezpośrednie uzależnienie od nastrojów panujących w gospodarce Rosji.

Emisja równoważnika dwutlenku węgla z Kirgiska SRR wyniosła w 1990 roku 33,420 Mt, z czego 23,696 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 5,419 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1 dolar PKB 1553 kg. Następnie emisje spadały gwałtownie do połowy lat 90. Potem wahały się, a od 2002 powoli rosły. Równocześnie emisje metanu utrzymują się cały czas na podobnym poziomie, przez co po okresie gwałtownego spadku emisji dwutlenku węgla, ich udziały stały się podobne. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 10,133 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 1,652 t i w przeliczeniu na 1 dolar PKB 465 kg^[13].

W Kirgistanie jest 22 400 km dróg o twardej nawierzchni, 340 km linii kolejowych i 600 km śródlądowych szlaków wodnych. Główne lotnisko międzynarodowe to Manas International Airport w oddalonej o około 20 km od Biszkeku miejscowości Manas. Część lotniska była w latach 2001–2014 użytkowana jako amerykańska baza wojskowa Manas, wspierająca wojska NATO walczące w Afganistanie.

W Kirgistanie ukazuje się 114 dzienników (w tym 42 w języku kirgiskim) w łącznym nakładzie 1 529 000 oraz 42 czasopisma (16 w języku kirgiskim). Największe dzienniki to wydawany w języku kirgiskim 6 razy w tygodniu „Kyrgyz Tuusu” istniejący od 1924 r. wydawany w nakładzie 180 000 oraz „Słowo Kirgistanu” wydawany od 1925 r. w języku rosyjskim. Istnieją telewizja Kyrgyz Television i radio Kyrgyz Radio nadające w 4 językach, a oficjalną agencją prasową jest Kyrgyzkabar z siedzibą w Biszkeku.

Poza tym istnieje kilka gazet i portali internetowych specjalnie dla diaspory kirgiskiej w Moskwie^[14][15][16]. Taka prasa przeznaczona jest przede wszystkim dla kirgiskich migrantów zarobkowych, którzy jadą do Rosji^[17].

W 2018 roku Kirgistan zanotował rekordowy spadek wskaźnika wolności prasy o 9 pozycji. Organizacja Reporterzy bez Granic ogłosiła, że przyczyną były pozwy byłego prezydenta Atambajewa wobec niezależnych dziennikarzy i mediów z żądaniem wielomilionowych odszkodowań wystosowane przed wyborami prezydenckimi^[18][19].

• Akyn
• chart kirgiski

• Oficjalne strony rządowe w Kirgistanie (ang. • ros.)
• Kirgistan. Ustrój polityczny, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2013-01-13] .
• Kirgiska Narodowa Agencja Informacyjna (ang. • ros. • tur.)

• p
• d
• e

Członkostwo w organizacjach międzynarodowych

• p
• d
• e

Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE)

Państwa członkowskie Albania Andora Armenia Austria Azerbejdżan Białoruś Belgia Bośnia i Hercegowina Bułgaria Chorwacja Cypr Czechy Czarnogóra Dania Estonia Finlandia Francja Gruzja Grecja Holandia Hiszpania Irlandia Islandia Kanada Kazachstan Kirgistan Liechtenstein Litwa Luksemburg Łotwa Macedonia Północna Malta Mołdawia Monako Mongolia Niemcy Norwegia Polska Portugalia Rosja Rumunia San Marino Serbia Słowacja Słowenia Stany Zjednoczone Szwajcaria Szwecja Tadżykistan Turcja Turkmenistan Ukraina Uzbekistan Watykan Węgry Wielka Brytania Włochy

Państwa współpracujące Afganistan Algieria Australia Egipt Izrael Japonia Jordania Korea Południowa Maroko Tajlandia Tunezja

• p
• d
• e

Szanghajska Organizacja Współpracy (SCO)

Chińska Republika Ludowa Indie Kazachstan Kirgistan Pakistan Rosja Tadżykistan Uzbekistan

• p
• d
• e

Wspólnota Niepodległych Państw (WNP)

Armenia Azerbejdżan Białoruś Kazachstan Kirgistan Mołdawia Rosja Tadżykistan Turkmenistan[A] Uzbekistan

1. ↑ Turkmenistan jest członkiem stowarzyszonym od 26 sierpnia 2005 roku.

• p
• d
• e

Euroazjatycka Wspólnota Gospodarcza

Członkowie	Białoruś Kazachstan Kirgistan Rosja Tadżykistan Uzbekistan
Obserwatorzy	Armenia Mołdawia Ukraina

• p
• d
• e

Światowa Organizacja Handlu (WTO)

Albania Angola Antigua i Barbuda Arabia Saudyjska Argentyna Armenia Australia Bahrajn Bangladesz Barbados Belize Benin Boliwia Botswana Brazylia Brunei Burkina Faso Burundi Chile Chiny Czad Czarnogóra Demokratyczna Republika Konga Dominika Dominikana Dżibuti Egipt Ekwador Eswatini Fidżi Filipiny Gabon Gambia Ghana Grenada Gruzja Gujana Gwatemala Gwinea Gwinea Bissau Haiti Honduras Hongkong Indie Indonezja Islandia Izrael Jamajka Japonia Jordania Kambodża Kamerun Kanada Katar Kazachstan Kenia Kirgistan Kolumbia Kongo Korea Południowa Kostaryka Kuba Kuwejt Lesotho Liechtenstein Macedonia Północna Madagaskar Makau Malawi Malediwy Malezja Mali Maroko Mauretania Mauritius Meksyk Mjanma Mołdawia Mongolia Mozambik Namibia Nepal Niger Nigeria Nikaragua Norwegia Nowa Zelandia Oman Pakistan Panama Papua-Nowa Gwinea Paragwaj Peru Południowa Afryka Republika Środkowoafrykańska Republika Zielonego Przylądka Rwanda Rosja Saint Kitts i Nevis Saint Lucia Saint Vincent i Grenadyny Salwador Senegal Sierra Leone Singapur Sri Lanka Stany Zjednoczone Surinam Szwajcaria Tanzania Tajlandia Tajwan Togo Tonga Trynidad i Tobago Tunezja Turcja Uganda Ukraina Urugwaj Wenezuela Wielka Brytania Wietnam Wybrzeże Kości Słoniowej Wyspy Salomona Zambia Zimbabwe Zjednoczone Emiraty Arabskie Unia Europejska, w tym poszczególne państwa członkowskie: Austria Belgia Bułgaria Chorwacja Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa Luksemburg Łotwa Malta Niemcy Polska Portugalia Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Włochy