Tatarzy – Wikipedia, wolna encyklopedia

Ten artykuł dotyczy ludów wywodzących się ze Złotej Ordy. Zobacz też: inne znaczenia.

Tatarzy

татарлар

Rozmieszczenie Tatarów
Populacja	6,5 miliona[1]
Miejsce zamieszkania	Rosja: 5 311 000[2] Kazachstan: 204 000[3] Ukraina: 73 000[4] Kirgistan: 31 500[5] Rumunia: 20 000[6] Tadżykistan: 6 500[7] Turkmenistan: 60 000[1] Azerbejdżan: 26 000[8] Białoruś: 15 000[1] Stany Zjednoczone: 10 000[1] Polska: 4 900[1]
Język	tatarski, krymskotatarski, rosyjski
Religia	islam, prawosławie
Pokrewne	ludy tureckie
Multimedia w Wikimedia Commons

Tatarzy (nazwa własna: tatarlar / татарлар) – grupa ludów tureckich z Europy wschodniej oraz północnej Azji.

Wywodzą się z terenów północno-wschodniej Mongolii i rejonu Bajkału, prawdopodobnie spokrewnieni są z Połowcami i Kipczakami^[9]. Weszli w skład imperium Czyngis-chana i jako element wieloetnicznej armii mongolskiej brali udział w wyprawach na Europę, przez co słowo „Tatarzy” stało się na Zachodzie synonimem Mongołów.

Po rozpadzie imperium mongolskiego utworzyli szereg państw w jego zachodniej części, m.in. Złotą Ordę, Chanat Astrachański, Chanat Kazański, Chanat Syberyjski, Chanat Krymski. W XIV wieku przyjęli sunnicką wersję islamu^[9].

Tatarzy rozsiani są po ogromnych obszarach, głównie byłego ZSRR. Dzielą się na kilka grup będących często osobnymi narodami. Najliczniejsi są Tatarzy Kazańscy, zamieszkujący Tatarstan i nazywani są po prostu Tatarami.

Drugą dużą grupą są Tatarzy krymscy. Stanowili oni ludność Chanatu Krymskiego; to z tymi właśnie Tatarami walczyli Polacy w XVI–XVII wieku. Wraz z rozpadem Złotej Ordy, rozciągającej się od ujścia Dunaju po Irtysz, powstał na Krymie oddzielny chanat. W roku 1449 na jego czele stanął popierany przez wielkiego księcia litewskiego Witolda Hadżi Girej, od którego wywodziła się dynastia panująca aż do roku 1783, kiedy to Półwysep Krymski został zdobyty przez Rosjan^[10].

W maju 1944 wszyscy Tatarzy krymscy zostali przez NKWD deportowani do Uzbekistanu, decyzją władz sowieckich pod pretekstem współpracy z III Rzeszą. Po 1989 roku rozpoczął się masowy powrót (zabroniony wcześniej) Tatarów na Krym, który zamieszkuje współcześnie ponad 270 tys. Tatarów^[9]. Mniejsze grupy Tatarów zamieszkują również Syberię. Wszyscy Tatarzy są potomkami plemion tworzących Złotą Ordę. Większość mieszkańców Tatarstanu wyznaje islam, wielu prawosławie, podczas gdy Tatarzy krymscy islam sunnicki wprowadzony przez chana Ozbega jako religia państwowa Złotej Ordy w roku 1313.

Niewielkie społeczności Tatarów osiedliły się na Litwie. Społeczności tatarskie można obecnie spotkać w Polsce, na Litwie i Białorusi. Tatarzy w Polsce najliczniej zamieszkują Podlasie (w tym Białystok, gdzie żyje ich około dwóch tysięcy) oraz Trójmiasto. W Bohonikach i Kruszynianach na Białostocczyźnie oraz w Gdańsku znajdują się ich meczety.

Tatarzy często utożsamiani są błędnie z Mongołami. Faktem jest, że współtworzyli oni imperium mongolskie Czyngis-chana, by po jego rozpadzie utworzyć Złotą Ordę, ale ich pokrewieństwo z Mongołami wynika jedynie z podobnego stylu życia. Różnice językowe są oczywiste, a oba narody zróżnicowały się jeszcze bardziej wraz z przyjęciem przez Tatarów islamu (podczas gdy Mongołowie wyznają szamanizm lub buddyzm). Istnieją też olbrzymie różnice genetyczne, gdyż Mongołowie są ludem buriacko-chałchaskim^[11], a Tatarzy turecko-kipczackim^[12].

 Osobny artykuł: Wojskowość Tatarów.

 Osobny artykuł: Nogajskie ordy przednie.

Koczownicy tatarscy to wojsko przede wszystkim konne. Tylko niewielu z tych stepowych jeźdźców posiadało uzbrojenie podobne do uzbrojenia lekkiej jazdy polskiej, jak szable, dzidy, łuki, tarcze czy kolczugi, niemniej byli przeciwnikiem groźnym. Z reguły unikali starć z regularnym wojskiem, ale zmuszeni walczyli z determinacją. Ich głównym atutem była szybkość. W licznych wyprawach łupieżczych na ziemie I Rzeczypospolitej (tylko w pierwszej połowie XVII wieku było ich co najmniej 76^[13]) uczestniczyły zwykle pojedyncze ordy lub czambuły nie przekraczające kilku tysięcy, a nawet kilkuset jeźdźców^[14]. Tylko w wyjątkowych wypadkach (np. na rozkaz sułtana tureckiego) ruszała w pole cała armia Chanatu Krymskiego licząca 20–30 tysięcy wojowników^[13].

Utrzymanie pokoju z Turcją nie było łatwe, choć Polska nie była głównym celem ekspansji tureckiej, która kierowała się głównie na Węgry, napaści tatarskie obserwowano i wiedziano, gdzie szukać ich przyczyny. Jan Kochanowski pisał w 1564 roku:

Podstawę strategii Tatarów stanowiło zaskoczenie. Starali się uderzać tam, gdzie nie było obrony, względnie była ona bardzo słaba. Po wtargnięciu na ziemie gęściej zamieszkane zakładali kosz, skąd szeroko rozsyłali czambuły plądrujące okolice, a potem, z łupami i jasyrem wracające do obozu. Kosz był wówczas zwijany i orda wracała do swych siedzib^[16]. Po przejściu ordy pozostawały trupy i zgliszcza. W XVII wieku śpiewano dumki jak ta:

Od XV wieku Tatarzy krymscy używali łuku refleksyjnego w najbardziej udoskonalonej formie - mocno skróconego^[18]. Mimo to jego siła rażenia była ogromna. Wilhelm Beauplan pisze wyraźnie^[19], że był nieraz w sytuacjach, w których był atakowany przez Tatarów ostrzeliwujących go z łuków, podczas gdy towarzyszący mu Kozacy nie mogli ich ostrzelać, gdyż "nie zbliżali się do nas na odległość zasięgu broni". Oznacza to, że łuki Tatarów miały o wiele większy zasięg niż długa broń palna Kozaków. Opisuje ów ostrzał jako "chmurę strzał", mimo iż zaledwie co dziesiąty lub co dwudziesty ordyniec posiadał łuk^[20]. Wskazuje to na szybkostrzelność tatarskich łuczników. Dla porównania, bardzo podobne łuki bliskich sąsiadów Krymu, Turków osmańskich, z łatwością przebijały bardzo nowoczesne (wypukłe i zdolne odbić kulę z ręcznej broni palnej) kirysy zachodnioeuropejskie. Wspominają o tym graf Luigi Ferdinando Marsigli i marszałek polny Leopold Philip Montecuccoli, przygotowujący dla dowództwa habsburskiego w 1682 roku raport o stanie armii tureckiej^[21]. Tureckie łuki są najbardziej podobne do tatarskich, w przeciwieństwie do innych ówczesnych łuków sąsiadów Krymu, choćby Baszkirów^[22]. Dla porównania, brak potwierdzeń w źródłach, by długi łuk miał takie możliwości. Podczas gdy łucznicy zachodnioeuropejscy musieli wystrzelić masę strzał, by tylko poranić wroga i zmusić do odwrotu, tatarski jeździec jedną strzałą zabijał jednego przeciwnika. Beauplan potwierdza również celność tatarskich łuczników – pisze, że strzelając w pełnym galopie do tyłu o 100 kroków nie chybiają nigdy^[23].

W przypadku walki z taborem, strzelano w taki sposób, aby strzały z góry raniły nieopancerzonego przeciwnika lub jego konie. Do przebijania zbroi używano strzał z pogrubionymi grotami^[24], do zabijania wyłącznie koni - o szerokich grotach; bliscy sąsiedzi Krymu, Kałmucy, używali bardzo podobnych, których groty były "na cztery palce (tzn. cale) szerokie", jak zapisał polski obserwator^[25]. Cała ława tatarska (szyk tatarski przypominający lekko wygięty półksiężyc) mogła w krótkim czasie wysłać na wroga wiele pocisków, które jeśli nie raziły jego samego, to przynajmniej pozbawiały koni. Potrafili także ostrzeliwać się z konia w czasie ucieczki – strzelec wypuszczał strzałę wtedy, gdy kopyta galopującego konia unosiły się nad ziemią^{[26][27][28][29]}.

Dawniej błędnie zakładano, że nazwa „Tatarzy” ma swoje pochodzenie w greckiej nazwie piekła, czyli Tartarze^[30]. Pogląd ten powstał w dobie najazdów mongolskich, a ludowa etymologia w pełni wyrażała obawę Europejczyków przed nomadami i na kilka wieków utrwaliła nazwę Tatarów jako określenie wszystkich koczowniczych ludów Wschodu^[31]. W rzeczywistości nazwa Tatarów pojawia się jednak znacznie wcześniej, niż miały miejsce pierwsze kontakty Tatarów z Europejczykami – jest ona wymieniana m.in. w Tajnej historii Mongołów. Źródła chińskie wymieniają ich po raz pierwszy pod nazwą „Dada” (達靼) lub „Dadan” (達怛) w połowie IX wieku^[32].

W roku 1790 Baltazar Hacquet podał fantastyczną etymologię nazwy „Tatry”, twierdząc że Słowianie nazywają te góry Tatari lub Tatri ponieważ przedtem przebywały tam tatarskie ordy^[33].

• Reşid Rahmeti Arat
• Tatarzy w Polsce

• Encyklopedia PWN w trzech tomach (praca zbiorowa). Dariusz Kalisiewicz (red. nacz.). T. 1-3. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1999. ISBN 83-01-12702-3. Brak numerów stron w książce
• Tadeusz M. Nowak, Jan Wimmer: Historia oręża polskiego 963-1795. Warszawa: WiedzaPowszechna, 1981. ISBN 83-214-0133-3. Brak numerów stron w książce
• Janusz Pajewski: Buńczuk i koncerz: Z dziejów wojen polsko-tureckich. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978. Brak numerów stron w książce
• Władysław A. Serczyk: Na dalekiej Ukrainie: Dzieje Kozaczyzny do 1648 roku. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1984. ISBN 83-08-01214-0. Brak numerów stron w książce

• Dariusz Wierzchoś: Kwestia niepodległości Tatarów krymskich w latach 1917–1921 w magazynie Histmag
• Łukasz Wojdyła: Tatarzy w wojsku polskim w drugiej połowie XVII wieku w magazynie Histmag