Follis – Wikipedia, wolna encyklopedia

Follis (l.mn. folles) lub folis – późnorzymska moneta z brązu, wznowiona w Bizancjum i mająca późniejsze liczne naśladownictwa oraz pochodne w różnych państwach europejskich i arabskich.

Nazwa pochodzi od mieszka, sakiewki, w której pierwotnie noszono zapieczętowane niskowartościowe monety brązowe lub miedziane o ustalonej wadze bądź wartości^[a]. Spełniała ona wygodnie rolę monety obrachunkowej w czasach późnego cesarstwa^[b]. Określenie to przyjęto w numizmatyce umownie, gdyż w istocie nie jest znana nazwa tej monety stosowana przez Rzymian. Stąd często we współczesnej literaturze fachowej nazywana jest też nummus (l.mn. nummi).

Po raz pierwszy wprowadził ją Dioklecjan reformą pieniądza z ok. 294 r. jako 1/8 srebrnego argenteusa i równą 1/32 rzymskiego funta (libra). Pokaźną wielkością i solidnym wyglądem posrebrzane follisy miały wzbudzać zaufanie społeczne do przeprowadzanych doniosłych zmian monetarno-finansowych. Dlatego najczęściej umieszczano na nich wizerunek opiekuńczego Geniusza ludu rzymskiego (typ Genio Populi Romani) lub alegorię nowego mennictwa z uosobieniem Monety (typ Sacra Moneta Augustorum et Caesares Nostrorum). Wstępna reforma monetarna Dioklecjana nadała im wartość 25 denarów obrachunkowych (denarii communes), ale już kolejna, z września 301 r. przewartościowała follis do 12,5 denara. Od 302 r. pojawiły się jego podziałki (frakcje): 1/8, a później 1/2 follisa^[1].

Początkowo monety o średnicy 25–27 mm zawierały domieszkę ok. 4% srebra (nominalnie był to stop brązu z 5% srebra i 95% miedzi) przy średniej wadze ok. 10 g (9-11 g). Jednak w trakcie postępującej dość szybko dewaluacji wkrótce zamieniły się w drobną monetę zdawkową: ok. 311 r. follis zmniejszył się do wagi 4-5 g i 20–21 mm średnicy. Pod koniec rządów Konstantyna Wielkiego kursowały follisy już niemal bez dodatku srebra i o wadze tylko ok. 3-3,5 g, zaś pod koniec swego istnienia (345 r.) ważyły zaledwie 1,5 g przy średnicy 17–18 mm. Reforma monetarna cesarza Konstansa (346 r.) ostatecznie zastąpiła follis tzw. majoriną (pecunia maiorina).

Wiadomo jednak, że i później, w drugiej połowie IV stulecia potocznie używano tego określenia wobec niewielkich nominałów z brązu: np. za cesarza Juliana funt wieprzowiny miał cenę 6 follisów, zaś św. Augustyn mówi, iż była to drobna podziałka solida^[2].

Nazwę tę również nosiła duża moneta miedziana Cesarstwa Wschodniorzymskiego wprowadzona reformą cesarza Anastazjusza I w 498 r. i będąca w obiegu jeszcze za panowania Aleksego I Komnena (do 1092 r.). Ustawowo była równowartością 1/24 srebrnego kerationa (bizantyjskiej sylikwy) i stanowiła 1/288 część bizantyjskiego złotego solida, zwanego później nomisma. Waga jej wynosiła początkowo ok. 9 g, z biegiem czasu obniżała się^[3]. Mając zasadniczo wartość 40 nummiów, jako podzielna na mniejsze frakcje, nosiła odpowiednio znaki wartości: M (40 nummiów), K (20), I (10) – dekanummion i E (5) – pentanummion.

Główny nominał (40-nummiowy ze znakiem M) utrzymał się w tej postaci przez parę stuleci; ostatnie emitowano za cesarza Michała III. Dodatkowo od r. 537 datowano go rokiem panowania danego cesarza. Pierwotnie z rzymskiego funta miedzi bito 36 follisów o przeciętnej wadze 9,1 g, zwanych terunciani (uncja odpowiadała 1/12 funta). Zgodnie z tym również wartość solida określano na 10 funtów miedzi, czyli 360 follisów 40-nummiowych. W 512 r. wagę monet miedzianych podwojono, a więc i follis mający ciężar 18,19 g, stanowił odtąd 1/18 rzymskiego funta, zaś wartość solida wyceniano na 20 funtów miedzi. W IX wieku, za panowania Teofila ostatecznie zmieniono rewers tej monety, zastępując literę kilkuwierszowym napisem^[4].

W V-VI stuleciu moneta taka, wzorowana na bizantyjskiej, kursowała w państwach Wandalów i Ostrogotów^[5]. Inne naśladownictwa – w srebrze, emitowano na terenie bałkańskiej Dobrudży w latach 1068-81^[6]. W okresie ekspansji i podbojów arabskich, za Umajjadów naśladownictwa follisa u schyłku VII w. bito licznie w mennicach Damaszku, Aleppo, Homs (staroż. Emesa) i Tyberiady, skutecznie osłabiając tym gospodarkę bizantyjską. Zniekształconym zapożyczeniem od nazwy łacińskiej jest niewątpliwie arabski fals lub fils (względnie fels) – moneta kursująca w krajach arabskich za Umajjadów i Abbasydów.

Kolejną pochodną jest nazwa włoskiego follaro (bądź folaro) – monety wprowadzonej w XI w. przez Gizulfa II (ostatniego longobardzkiego księcia Salerno) na wzór bizantyjskich monet Konstantyna X, i wybijanej w mennicy tego miasta jeszcze po przybyciu Normanów do Apulii^[7]. Zróżnicowane typy follaro (l. mn. follari) bił również normański władca Sycylii Roger I, wprowadzając nawet potrójny wagowo nominał pod nazwą trefollaro^[8]. Wraz z normańskimi krzyżowcami follaro przedostało się dalej – na Bliski Wschód, gdzie jako jednostka monetarna obiegało w księstwie Antiochii, hrabstwie Edessy, w domenach krzyżowców na Cyprze i na Rodos^[9].

Zapożyczeniem od łacińskiego follis miałby być również tatarski puł^[c] Złotej Ordy (XIII-XV w.), a od niego i średniowieczne ruskie puło^[10] – drobna moneta miedziana bita w XV – początkach XVI w. w większych miastach Rusi (Moskwa, Twer, Nowogród, Psków, Smoleńsk)^[d]. Wcześniej, w drugiej połowie XIV w. (za Kazimierza Wielkiego) puło emitowano także we Lwowie dla obszaru Rusi Halickiej^[11].

Podobnej, wywodzącej się od follisa nazwy puli (wcześniej poli), używano w Gruzji dla monety miedzianej, na której opierał się cały tamtejszy monometaliczny system pieniężny w XII i początkach XIII wieku. W dziejach tego kraju puli zapisało się długotrwale: jeszcze w XVII-XVIII stuleciu stanowiło równowartość 5 dinarów, a zanikło dopiero w XIX wieku jako równe już tylko połowie kopiejki. Odtąd funkcjonuje w gruzińskim jedynie w znaczeniu ogólnego określenia pieniędzy^[12].

Współcześnie reminiscencją follisa jest w Afganistanie pul jako moneta rozmienna tamtejszego afgani, a także fils (l. mn. fulûs) jako podobna jednostka (1/1000 część) monetarna Jordanii, Iraku, Bahrajnu, Kuwejtu, Zjednoczonych Emiratów Arabskich i (wcześniej) Jemenu^[13]. Słowo fulûs do dziś służy w języku arabskim jako zbiorcze określenie pieniądza. Współczesnym nawiązaniem ikonograficznym jest podobizna bizantyjskiego 40-nummiowego follisa Justyna II, figurująca na awersie 50-denarowego banknotu Republiki Macedonii, emitowanego w 1996 r.^[14]

Zobacz galerię związaną z tematem: Follis

• Helmut Kahnt: Das grosse Münzlexikon von A bis Z. Regenstauf: H. Gietl/Battenberg, 2005
• Konrad Klütz: Münznamen und ihre Herkunft. Wien: Money Trend, 2004
• Philip Grierson: Byzantine coins. London: Methuen, 1982
• Ryszard Kiersnowski: Moneta w kulturze wieków średnich. Warszawa: PIW, 1988