Fundacjonalizm – Wikipedia, wolna encyklopedia

Fundamentalizm epistemologiczny^[1], z ang. nazywany też (według części autorów nieprawidłowo^[2]) fundacjonalizmem lub fundacjonizmem^[3][4] – stanowisko epistemologiczne dotyczące sposobów uzasadniania sądów, zdań czy przekonań składających się na wiedzę. Fundamentalizm głosi, że istnieją sądy bazowe, które stanowią fundament poznania i nie wymagają uzasadnienia za pomocą innych sądów. Przeciwstawnym stanowiskiem jest koherencjonizm, zgodnie z którym nie istnieje klasa uprzywilejowanych sądów, będących podstawą całej wiedzy.

Za fundamentalistów epistemologicznych uznaje się m.in. Arystotelesa, Kartezjusza, Bertranda Russella, Clarence Irvinga Lewisa, czy Rodericka Chisholma^[5]. Ich stanowiska różnią się jednak znacznie między sobą.

 Główny artykuł: Cogito ergo sum.

Jednym z najbardziej znanych stanowisk fundamentalistycznych jest filozofia Kartezjusza. Starając się odeprzeć sceptycyzm, który podważał możliwość uzyskania wiedzy pewnej, poszukiwał on fundamentalnych i niepowątpiewalnych podstaw wiedzy. Rozważając tę Kartezjusz doszedł do wniosku, że można wątpić we wszystko, co myślę, ale nie sposób wątpić w to, że myślę. W Rozprawie o metodzie (1637) ujmuje to w znanych słowach Cogito ergo sum ("Myślę, więc jestem"). Że myślę, jest ideą jasną i wyraźną, a tym samym nie wymaga dalszego uzasadnienia. Z niej Kartezjusz wyciąga wniosek, że istnieje jako rzecz myśląca oraz szereg kolejnych wniosków.

Fundamentalizm Kartezjusza upadł pod wpływem przeprowadzonej przez Davida Hume'a krytyki idei jaźni (Traktat o naturze ludzkiej 1739). Według Hume'a wszystkie nasze idee pochodzą z doświadczenia, ale żadna z nich nie jest ideą mojego "ja". Zatem stąd, że myślę, nie wynika logicznie, że istnieje jakieś "ja", które myśli. To, co Kartezjusz uznał za niewątpliwe, jest również wątpliwe^[6].

Kartezjusz był racjonalistą: sąd bazowy cogito ergo sum jest ideą rozumu. Natomiast z punktu widzenia empiryzmu podstawowym źródłem poznania jest doświadczenie. Stąd fundamentem poznania muszą być zdania bazowe lub zdania protokolarne, czyli raporty z doświadczenia. Te zdania, uzasadnione przez obserwację, służą weryfikacji, potwierdzaniu lub obalaniu hipotez naukowych. Takie stanowisko, zwane neopozytywizmem, pozytywizmem logicznym lub empiryzmem logicznym, zajmowało Koło Wiedeńskie.

Neopozytywizm upadł na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych pod wpływem wewnętrznych trudności oraz odkrycia uteoretyzowania obserwacji, czyli nieuchronnej zależności treści obserwacji od przyjętych teorii, oczekiwań a nawet przesądów^[7][8].

• Paul K.P.K. Moser Paul K.P.K., Introduction, [w:] The Oxford Handbook of Epistemology, Oxford: Oxford University Press, 2002, ISBN 0-19-513005-7 .
• Adam Grobler: Epistemologia. Sandwiczowa teoria wiedzy. Kraków: Universitas 2019.
• Jan Woleński: Epistemologia. Warszawa: PWN, 2005.

• AliA. Hasan AliA., RichardR. Fumerton RichardR., Foundationalist Theories of Epistemic Justification, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 24 października 2016, ISSN 1095-5054 [dostęp 2018-01-17]  (ang.). (Fundamentalistyczne teorie uzasadnienia epistemicznego)
• Foundationalism (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12].