Hobbit, czyli tam i z powrotem – Wikipedia, wolna encyklopedia

Ten artykuł dotyczy powieści. Zobacz też: inne znaczenia nazwy Hobbit.

Hobbit, czyli tam i z powrotem

The Hobbit, or There and Back Again

Autor	John Ronald Reuel Tolkien
Tematyka	literatura młodzieżowa
Typ utworu	fantasy
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Wielka Brytania
Język	angielski
Data wydania	1937
Wydawca	Allen & Unwin
Pierwsze wydanie polskie
Data wydania polskiego	1960
Wydawca	Iskry
Przekład	Maria Skibniewska[a]
poprzednia brak następna Władca Pierścieni
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Hobbit, czyli tam i z powrotem (ang. The Hobbit or There and Back Again) – powieść fantasy autorstwa J.R.R. Tolkiena, wydana 21 września 1937 przez firmę Allen & Unwin. Polskie wydanie ukazało się w 1960 w tłumaczeniu Marii Skibniewskiej.

Opowiada o wyprawie podjętej przez krasnoludów tworzących kompanię Thorina i towarzyszącego im hobbita o nazwisku Bilbo Baggins do zajmowanej przez smoka Smauga Samotnej Góry w celu odzyskania zagarniętych skarbów i dawnej siedziby krasnoludów. Po drodze, w jaskini Golluma, Bilbo Baggins znajduje pierścień, który daje mu moc bycia niewidzialnym^[b].

Po wydaniu powieść szybko zyskała uznanie czytelników. Wydawca poprosił autora o kontynuację zdarzeń, która ostatecznie ukazała się jako Władca Pierścieni.

Zarówno Hobbit, jak i Władca Pierścieni powstały pod wpływem staroskandynawskich legend, którymi zajmował się Tolkien. Analiza literaturoznawcza sugeruje, że inspiracją podczas prac nad książką mogły być między innymi islandzka Edda starsza, postać boga Radogosta, baśń o Królewnie Śnieżce czy historia narodu żydowskiego.

Krótko po tym, jak Tolkien skończył swoją edukację na Oksfordzie, wrócił tam, by pracować jako profesor. W tym okresie opublikował kilka wierszy, a także własnoręcznie pisał listy od Świętego Mikołaja do swoich dzieci, umieszczając w nich rysunki gnomów i goblinów^[1][2]. Nie jest znana dokładna data rozpoczęcia prac nad książką. Tolkien zaczął prace nad Hobbitem we wczesnych latach 30. Pewnego dnia, sprawdzając egzaminy studentów, znalazł pustą kartkę. Pod wpływem impulsu napisał na niej In a hole in the ground there lived a hobbit^[c]. Fragmenty książki były czytane podczas spotkań klubu Inklingów^[3]. Tolkien pisał bez większych przerw do momentu, kiedy opisał śmierć Smauga. W tym momencie przerwał pisanie. Opowiedział zaimprowizowany koniec swoim dzieciom, ale nie napisał tego na maszynie^[4]. Tylko kilka osób widziało rękopis książki, między innymi pokazał go znajomym, C.S. Lewisowi i Elaine Griffiths. W 1936 roku do Griffiths przyjechała zatrudniona w wydawnictwie George Allen & Unwin Susan Dagnall. Dagnall przeczytała rękopis i poprosiła Tolkiena o dokończenie opowieści. Ten wziął się do pracy i zatrudnił swojego syna Michaela do pomocy przy pisaniu na maszynie. Uzupełnioną wersję Tolkien wysłał założycielowi firmy Stanleyowi Unwinowi. Ten poprosił swojego 10-letniego syna Raynera o ocenę. Jego pozytywny komentarz spowodował wydanie książki u George Allen & Unwin. Rayner za swoją recenzję dostał jednego szylinga^[5].

Większość prac Tolkiena miało swoją inspirację w mitologii nordyckiej. Podobnie w Hobbicie można znaleźć inspiracje literaturą skandynawską, a także mitami i językami z tego regionu. Imiona postaci Fili i Kili, Oin i Gloin, Bifur, Bofur i Bombur, Dori i Nori, Dwalin, Balin, Dain, Nain, Thorin Oakenshield (pl. Thorin II Dębowa Tarcza) i Gandalf odpowiadają staronordyckim Fíli, Kíli, Oin, Glói, Bivör, Bávörr, Bömburr, Dori, Nóri, Dvalinn, Bláin, Dain, Nain, Þorin Eikinskialdi i Gandálfr. Wszystkie imiona krasnoludów pochodzą z Eddy Starszej^[6]. Uważa się, że imię Radagasta pochodzi od słowiańskiego boga Radogosta^[7]. Wizerunek goblinów został zapożyczony z powieści Królewna i goblin George’a MacDonalda^[8].

Podczas prac niektóre z postaci zmieniły swoje imiona. Smok początkowo nazywał się Pryftan, później jego imię zmieniono na Smaug od germańskiego smugan oznaczającego „przeciskać się przez dziurę”. Imię Gandalf nosił Thorin, a czarodziej nazywał się Bladorthin^[6]. W pierwszym szkicu Tolkien często bezpośrednio zwracał się do czytelnika pisząc np. „Teraz wiecie już dość dużo, żeby zrozumieć, co się dalej działo”. W kolejnych wersjach większość tych wtrąceń została usunięta^[9]. Początkowo to Bilbo miał zabić smoka swoim sztyletem, ale pomysł ten został odrzucony, ponieważ nie pasował do charakteru hobbita^[4].

Zdaniem Humphreya Carpentera hobbici to angielscy wieśniacy niskiego wzrostu, osoby o dużej odwadze, lecz o małej wyobraźni^[10]. Tolkien sam przyznał, że postać Bilba przypomina jego samego, chociaż nie jest na nim wzorowana. Nazwa domu Bilba Bag End pochodzi od miejscowego określenia gospodarstwa ciotki Emily Jane^[11].

Usposobienia krasnoludów zostały zapożyczone z niemieckich baśni takich jak Królewna Śnieżka czy Białośnieżka i Różyczka. Druga z nich mogła być także źródłem dla postaci Beorna^[12]. Zdaniem Johna Rateliffa wizerunek krasnoludów w Hobbicie powstał pod wpływem lektury tekstów średniowiecznych dotyczących narodu żydowskiego i ich historii. Cechy krasnoludów polegające na wywłaszczeniu ich starożytnej ojczyzny z Samotnej Góry i życie pośród innych grup przy jednoczesnym zachowaniu własnej kultury wywodzą się ze średniowiecznego obrazu Żydów, podczas gdy ich wojenna natura wynika z opisu w Biblii hebrajskiej. Kalendarz krasnoludów wymyślony dla Hobbita odzwierciedla kalendarz żydowski^[13].

Książka jest często nazywana i reklamowana jako powieść fantasy, ale podobnie jak Piotruś Pan autorstwa J.M. Barrie i Królewna i goblin autorstwa George’a MacDonalda, które stanowiły inspirację dla Tolkiena i zawierają elementy fantasy, jest ona przede wszystkim identyfikowana jako literatura dziecięca^[14][15]. Te dwa gatunki nie wykluczają się wzajemnie, tak więc niektóre definicje high fantasy obejmują prace dla dzieci autorstwa takich autorów jak L. Frank Baum, Lloyd Alexander czy dzieła Gene’a Wolfe’a i Jonathana Swifta, które są częściej uznawane za literaturę dla dorosłych. Hobbit został nazwany najbardziej popularną spośród wszystkich dwudziestowiecznych książek fantasy napisanych dla dzieci^[16].

Tolkien chciał, aby w książce umieszczono mapę Throra z niewidzialnym pismem widocznym tylko pod światło, jednak wydawca się na to nie zgodził^[17]. George Allen & Unwin opublikowało pierwsze wydanie Hobbita 21 września 1937^[18] roku w nakładzie 1500 egzemplarzy. Dzięki entuzjastycznym recenzjom wyprzedano je do końca grudnia^[19]. Ten pierwszy wydruk został zilustrowany czarno-białymi ilustracjami wykonanymi przez Tolkiena, który również zaprojektował obwolutę. Pierwsze wydanie w USA miało miejsce w 1938 roku dzięki wydawnictwu Houghton Mifflin Co^[20].

W grudniu 1937 roku Stanley Unwin poprosił Tolkiena o kontynuację. W odpowiedzi Tolkien przekazał mu m.in. szkice Silmarillionu i opowiadania Pan Błysk, Rudy Dżil i jego pies i Łazikanty, jednak te zostały odrzucone. Unwin twierdził, że czytelnicy chcą czytać o hobbitach, o czym żadna z prac nie opowiadała^[21]. Tolkien rozpoczął pracę nad nową książką, która ostatecznie została wydana jako Władca Pierścieni^[22].

W pierwszej edycji Gollum i Bilbo grają o pierścień i rozstają się w pokoju. Druga edycja z 1951 roku odzwierciedla zachowanie Golluma z Władcy Pierścieni i wyniszczającą moc pierścienia. Gollum po przegranej złości się i staje się agresywny^[23]. W 1960 roku, po wydaniu Władcy Pierścieni, Tolkien rozpoczął prace nad nową wersją Hobbita, starając się ujednolicić oba dzieła. Pisarz jednak zarzucił zmiany podczas prac przy trzecim rozdziale, kiedy dostał komentarze mówiące, że książka straciła swój lekki wydźwięk i szybkie tempo^[24].

W 1965 roku Ballantine Books wydało trzecie wydanie Hobbita w USA. Ta edycja posiadała nową okładkę z wizerunkiem wzgórza, drzewem i ptakami emu. Tolkien krytycznie odniósł się do rysunku i do faktu, że ilustratorka nie miała czasu na przeczytanie książki^[25].

Akcja powieści toczy się w Śródziemiu, fikcyjnym świecie stworzonym przez autora. Do hobbita Bilba przychodzi czarodziej Gandalf razem z grupą krasnoludów dowodzonych przez Thorina. Grupa planuje wyprawę do odległej krainy w celu odzyskania skarbów i twierdzy w Samotnej Górze. Gandalf pokazuje mapę przedstawiającą sekretne drzwi prowadzące do Góry i proponuje, aby Bilbo służył jako włamywacz. Hobbit pomimo niepewności ostatecznie zgadza się dołączyć.

Grupa rozpoczyna wędrówkę na wschód. Pewnego dnia Gandalf ratuje grupę przed trollami. Prowadzi ich dalej do elfickiej osady Rivendell, gdzie Elrond omawia więcej szczegółów z mapy. Mijając Góry Mgliste, zostają złapani przez gobliny i zepchnięci głęboko pod ziemię. Chociaż Gandalf ich ratuje, podczas ucieczki przed goblinami Bilbo zostaje oddzielony od innych. Zagubiony w tunelach, potyka się o tajemniczy pierścień, a następnie natrafia na Golluma, który angażuje go w grę – zadają sobie serię zagadek. W nagrodę za rozwiązanie wszystkich Gollum pokaże mu drogę wyjścia z tuneli, ale jeśli Bilbowi się nie powiedzie, pożegna się z życiem. Przy pomocy pierścienia zapewniającego niewidzialność Bilbo ucieka i dołącza do krasnoludów. Gobliny i wargowie doganiają połączoną drużynę, ale zostają pokonani przez orły. Gandalf decyduje, że drużyna musi odpocząć w domu Beorna, człowieka zamieniającego się w niedźwiedzia.

Grupa wchodzi do Mrocznej Puszczy bez Gandalfa. W lesie Bilbo najpierw ratuje krasnoludy przed gigantycznymi pająkami, a następnie przed lochami leśnych elfów. Zbliżając się do Samotnej Góry, podróżnicy witani są przez mieszkańców miasta Esgaroth, którzy mają nadzieję, że krasnoludy spełnią proroctwa o śmierci Smauga. Wyprawa udaje się do Samotnej Góry i znajduje sekretne drzwi. Bilbo, wysłany jako zwiadowca, w smoczej kryjówce kradnie puchar i zauważa słabość u Smauga. Smok wyrusza w kierunku miasta. Drozd podsłuchał raport Bilba o wrażliwości Smauga i przekazał go obrońcy Esgaroth, Bardowi. Kiedy smok krąży nad Esgaroth, strzała Barda trafia w szczelinę w pokrytej łuskami skórze smoka i zabija Smauga.

Kiedy krasnoludy odzyskują władzę nad Ereborem, Bilbo odnajduje wśród skarbów pamiątkę z dynastii Thorina, Arcyklejnot, i postanawia go ukryć. Leśne elfy i ludzie z miasta oblegają Górę i proszą o odszkodowanie za ich pomoc, za zniszczenie Miasta na Jeziorze i rozliczenie starych roszczeń do skarbu. Thorin odmawia i po wezwaniu swoich krewnych z Żelaznych Wzgórz wzmacnia swoją pozycję. Usuwa Bilba z drużyny, a bitwa wydaje się nieunikniona.

Gandalf pojawia się ponownie, aby ostrzec wszystkich przed nadchodzącą armią goblinów i wargów. Krasnoludy, ludzie i elfy łączą siły, ale dopiero z chwilą przybycia orłów i Beorna wygrywają bitwę Pięciu Armii. Thorin zostaje śmiertelnie ranny i godzi się z Bilbem przed śmiercią. Bilbo przyjmuje tylko niewielką część zdobytego na Smaugu skarbu i wraca do domu.

Po premierze książki większość recenzentów oceniła ją pozytywnie. Wieloletni przyjaciel Tolkiena C.S. Lewis na łamach „The Times” napisał: „Wszyscy miłośnicy książek dla dzieci, które mogą być czytane, i to po wielokroć przez dorosłych, powinni zauważyć pojawienie się w tej konstelacji nowej gwiazdy. Wyszkolonemu oku niektóre postacie mogą się wydać niemal mitotwórcze”^[26]. Lewis porównał ją do Alicji w Krainie Czarów, pisząc, że zarówno osoby młode, jak i dorośli znajdą w niej inne rzeczy, które przypadną im do gustu. Ponadto uznał, że jest równie dobra co Flatlandia, Phantastes i O czym szumią wierzby^[27]. Poeta W.H. Auden w swojej recenzji Drużyny Pierścienia (pierwszy tom Władcy Pierścieni) opisał ją jako jedną z najlepszych książek dla dzieci tego stulecia^[28]. Po wydaniu książki w USA przyznano jej nagrodę „New York Herald Tribune” za najlepszą dziecięcą książkę sezonu^[29].

Pierwszym recenzentem książki był 10-letni Rayner Unwin. W swojej recenzji napisał „Ta książka, z dodaniem map, nie potrzebuje żadnych ilustracji, jest dobra i powinna podobać się wszystkim dzieciom w wieku od pięciu do dziewięciu lat”^[5]. Sam autor bał się reakcji innych pracowników Uniwersytetu Oksfordzkiego, którzy mogliby pomyśleć, że wydawanie książek dla dzieci stanie się jego głównym zajęciem. Ostatecznie uczelnia nie przywiązała większej uwagi do tego wydarzenia^[26].

Książka jest lekturą obowiązkową w Polsce w szkołach podstawowych^[30]. W centrum Bristolu znajduje się ulica nazwana na cześć książki^[31].

Książka była tłumaczona na język polski przez następujące osoby (w nawiasie podano rok premiery):

• Maria Skibniewska (1960)^[32],
• Paulina Braiter (1997)^[33],
• Andrzej Polkowski (2002)^[34].

W 2015 r. w Wilamowicach odbyła się premiera spektaklu Hobbit. Hejn ȧn cyryk, opartego na fragmentach tekstu Tolkiena, przetłumaczonych na język wilamowski^[35][36][37].

W 2023 r. miało miejsce wydanie Hobbita (pt. Hobit, abo tam i nazŏd) w etnolekcie śląskim, w tłumaczeniu Grzegorza Kulika^[38].

Powieść doczekała się wielu adaptacji na przestrzeni lat. Pierwszą autoryzowaną była sztuka wystawiona przez St. Margaret’s School w Edynburgu w marcu 1953 roku^[39]. Pierwszą ekranizacją książki był 12-minutowy pokaz kreskówkowych zdjęć w 1966 roku^[40]. Brytyjska stacja radiowa BBC Radio 4 nadała serię ośmiu audycji od września do listopada 1968 roku. Nagranie zostało później wydane na kasetach i płytach CD. W 1977 roku powstał amerykański film animowany. W rolę Bilba wcielił się Orson Bean^[41].

New Line Cinema wydała trylogię filmową w reżyserii Petera Jacksona. Są to kolejno Niezwykła podróż (2012), Pustkowie Smauga (2013) i Bitwa Pięciu Armii (2014)^[42].

W 1982 roku Beam Software wydało grę przygodową The Hobbit, w której rozgrywka przypomina fikcję interaktywną^[43]. W 2003 roku Sierra Entertainment wydała grę akcji o tym samym tytule^[44]. W 2014 roku wydano adaptację powieści w świecie klocków Lego o tytule Lego The Hobbit^[45].

• Humphrey Carpenter: Tolkien Biografia. W.A.B, 2016. ISBN 978-83-280-2763-3.
• John D. Rateliff: The History of the Hobbit. HarperCollins, 2007. ISBN 978-0-00-723555-1.
• J.R.R. Tolkien: The Annotated Hobbit. HarperCollins, 2003. ISBN 0-00-713727-3.
• Douglas A. Anderson, Wayne G. Hammond: J.R.R. Tolkien: A Descriptive Bibliography. Oak Knoll Books, 1993. ISBN 0-938768-42-5.