Kruszyna pospolita – Wikipedia, wolna encyklopedia

Kruszyna pospolita
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	różowce
Rodzina	szakłakowate
Rodzaj	kruszyna
Gatunek	kruszyna pospolita
	Nazwa systematyczna
	Frangula alnus Mill.; Gard. dict. ed. 8: Frangula no. 1. 1768
Synonimy
	Rhamnus frangula L.;
	Rhamnus frangula L.;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Kruszyna pospolita (Frangula alnus Mill.) – gatunek krzewu należący do rodziny szakłakowatych (Rhamnaceae). W Polsce występuje pospolicie na całym niżu i w niższych położeniach górskich. Inne nazwy: szakłak kruszyna, troszczyna, wilczyna^[5]. Status gatunku we florze Polski: gatunek rodzimy.

Zasięg geograficzny

Gatunek występuje na obszarze od północno-zachodniej Afryki (północna część Maroka, Algierii i Tunezji), poprzez całą Europę, Azję Mniejszą, północną część Syrii, Iraku, Iranu po północną i środkową Azję (Kazachstan, Sinciang). Gatunek zawleczony i inwazyjny w Stanach Zjednoczonych (w szeregu stanów uznany za chwast) oraz w Kanadzie^[3]. W Polsce roślina pospolita na niemal całym obszarze, rzadsza jedynie w rejonie Podhala i w wyższych partiach gór^[6]. Najwyższe stanowisko podawane jest z Bieszczadów Zachodnich z wysokości 870 m n.p.m.^[7]

Morfologia

Pokrój: Krzew, rzadziej niewysokie drzewko o wysokości do 5, rzadko 7 m. Brak cierni na gałązkach różni kruszynę od podobnego gatunku – szakłaka pospolitego.

Łodyga: Gałązki cienkie. Kora na młodych gałązkach owłosiona, brązowobrunatna, na starszych matowa, szarobrunatna i pokryta jasnymi plamkami – przetchlinkami. Młode pędy nieprzyjemnie pachną zgnilizną^[8].

Liście: Liście ogonkowe, ustawione skrętolegle, długości od 3 do 7 cm. Blaszka liściowa szerokoeliptyczna lub odwrotnie jajowata, całobrzega, tępa lub zaostrzona. Po obu stronach nerwu głównego 6–9 łukowatych nerwów bocznych. Na górnej stronie liście są ciemniejsze, na spodniej jaśniejsze, żółtawozielone. Liście są nagie, tylko na nerwach owłosione. Jesienią przebarwiają się na kolor jasnożółty. Pączki bez łusek.

Kwiaty: Drobne, wyrastają po 2–10 (20) z kątów liści na krótkich szypułkach. Obupłciowe, 5-krotne, o zielonkawych z zewnątrz, białych wewnątrz płatkach korony, krótszych od działek kielicha. Pręciki krótsze od płatków korony.

Owoc: Kulisty pestkowiec, wielkości grochu, zawierający 2–3 jajowate nasiona. Owoce są początkowo zielone, później czerwone i fioletowo-czarne, w końcu prawie czarne. Ponieważ nie dojrzewają równocześnie, w czasie owocowania na roślinie owoce są różnokolorowe^[8].

Biologia i ekologia

Nanofanerofit. Występuje w podszycie rozmaitych zbiorowisk leśnych od suchych borów iglastych, poprzez różne lasy mieszane i liściaste, do bagiennych olsów. Rośnie także na torfowiskach i mokrych łąkach. Na niektórych siedliskach (np. w acydofilnym lesie brzozowo-dębowym) rośnie często bardzo licznie. Preferuje miejsca wilgotne i kwaśne, choć spotykana jest na glebach o różnym odczynie od pH 3,5 do 8,0^[7]. Dobrze znosi ocienienie^[8]. Przedprątne kwiaty kwitną od maja do września. Zapylana jest przez owady (lub jest samopylna)^[9]. Roślina miododajna. Owoce dla ludzi niesmaczne i trujące, jednak stanowią przysmak wielu ptaków^[9].

Roślina jest przejściowym żywicielem rdzy koronowej (rdzy owsa) wywoływanej przez grzyb z rodziny rdzowatych Puccinia coronata^[10]^[9].

Roślina trująca: Owoce zjedzone w większych ilościach powodują u ludzi wymioty i silną biegunkę. Preparaty ziołowe z kory ze względu na uboczne działanie (powodują przekrwienie miednicy małej) nie mogą być stosowane przez kobiety w ciąży, podczas miesiączki, po operacji, przy hemoroidach, w stanach zapalnych narządów jamy brzusznej.

Nazewnictwo

Polska nazwa zwyczajowa pochodzi od kruchych, podatnych na złamanie gałęzi. Dawniej krzew nazywano kruszyną lub w związku z zaliczaniem do rodzaju szakłak – szakłakiem kruszyną (Rhamnus frangula L.)^[8].

Ochrona

Kruszyna pospolita objęta była w Polsce częściową ochroną gatunkową w latach 1983-2014 na podstawie rozporządzeń wydawanych kolejno w latach: 1983^[11], 1995^[12], 2001^[13], 2004^[14] i 2012^[15]. Od 2014 roku nie podlega ochronie^[16]. Ochrona prawna miała na celu zabezpieczenie zasobów gatunku wobec intensywnego pozyskiwania kory kruszyny do celów leczniczych^[7].

Zastosowanie

Roślina miododajna

Roślina ozdobna

Uprawiana czasami w parkach.

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski: Kora kruszyny (Frangulae cortex) – wysuszone, całe lub połamane fragmenty kory pni i gałęzi o zawartości minimum 7,0% glukofrangulin w przeliczeniu na glukofrangulinę A^[17]. Surowiec ponadto zawiera glikozydy antrachinowe (m.in. frangulinę), flawonoidy, garbniki, saponiny. Wchodzi w skład wielu mieszanek ziołowych, sporządza się z niej odwary^[18].

Działanie

Kora kruszyny działa łagodnie przeczyszczająco. Pobudza ruchy robaczkowe w jelitach oraz ogranicza w nich wchłanianie wody, co daje efekt przeczyszczający^[19].

Preparaty

Na rynku są dostępne preparaty w formie tabletek przeciw niestrawności lub ziół do zmniejszania nadwagi, które zawierają m.in. korę kruszyny^[20].

Inne zastosowania

Owoce barwią wełnę na żółtozielono lub fioletowo, kora na żółtobrunatno.
Węgiel drzewny z drewna kruszyny pospolitej był cenionym surowcem do wyrobu prochu strzelniczego^[21].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-23] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Frangula alnus Mill.. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2009-08-19]. (ang.).
↑ Frangula alnus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ Anrea-Anna Cavelius: Zioła w medycynie naturalnej. Bremen: MAK Verlag GmbH, 2005. ISBN 978-3-939991-32-8.
↑ Adam Zając, Maria (red.) Zając: Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001. ISBN 83-915161-1-3.
↑ ^a ^b ^c Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2006. ISBN 83-7073-444-8.
↑ ^a ^b ^c ^d S. Białobok, Z. Hellwig (red.): Drzewoznawstwo. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1955.
↑ ^a ^b ^c Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.
↑ Encyklopedia Ochrony Roślin, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne – Warszawa: 1963, s. 907
↑ Dz.U. z 1983 r. nr 27, poz. 134 – Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin
↑ Dz.U. z 1995 r. nr 41, poz. 214 – Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej roślin
↑ Dz.U. z 2001 r. nr 106, poz. 1167 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. w sprawie listy gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów
↑ Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1764 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2012 r. poz. 81)
↑ Dz.U. z 2014 r. poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin
↑ Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4 .
↑ DanutaD. Rybak DanutaD., Atlas. Rośliny lecznicze, Warszawa 1993: Arkady, s. 150, ISBN 83-213-3634-5 .
↑ Kruszyna pospolita [online], Apteka Naturalnie Zdrowi - porady [dostęp 2020-05-08] (pol.).
↑ Niestrawność [online], Apteka Naturalnie Zdrowi [dostęp 2020-05-08] (pol.).
↑ David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 371, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

Bibliografia

Jindřich Krejča, Jan Macků: Atlas roślin leczniczych. Warszawa: Zakł. Nar. im. Ossolińskich, 1989 isbn = 83-04-03281-3.
W. Kulesza: Klucz do oznaczania drzew i krzewów. Warszawa: PWRiL, 1955.
Anna Mazerant-Leszkowska: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990. ISBN 83-202-0810-6.
Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-23] (ang.).

[grin-3] Frangula alnus Mill.. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2009-08-19]. (ang.).

[iucn-4] Frangula alnus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[5] Anrea-Anna Cavelius: Zioła w medycynie naturalnej. Bremen: MAK Verlag GmbH, 2005. ISBN 978-3-939991-32-8.

[6] Adam Zając, Maria (red.) Zając: Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001. ISBN 83-915161-1-3.

[piekos-7] Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2006. ISBN 83-7073-444-8.

[drzewo-8] S. Białobok, Z. Hellwig (red.): Drzewoznawstwo. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1955.

[A-9] Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.

[10] Encyklopedia Ochrony Roślin, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne – Warszawa: 1963, s. 907

[rozp1983-11] Dz.U. z 1983 r. nr 27, poz. 134 – Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin

[rozp1995-12] Dz.U. z 1995 r. nr 41, poz. 214 – Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej roślin

[rozp2001-13] Dz.U. z 2001 r. nr 106, poz. 1167 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. w sprawie listy gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów

[rozp2004-14] Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1764 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną

[15] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2012 r. poz. 81)

[rozp2014-16] Dz.U. z 2014 r. poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin

[FPX-17] Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4 .

[18] DanutaD. Rybak DanutaD., Atlas. Rośliny lecznicze, Warszawa 1993: Arkady, s. 150, ISBN 83-213-3634-5 .

[19] Kruszyna pospolita [online], Apteka Naturalnie Zdrowi - porady [dostęp 2020-05-08] (pol.).

[20] Niestrawność [online], Apteka Naturalnie Zdrowi [dostęp 2020-05-08] (pol.).

[mabb-21] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 371, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

A06AA – Leki zmiękczające masy kałowe	parafina ciekła dokuzynian sodu
A06AB – Kontaktowe leki przeczyszczające	oksyfenizatyna bisakodyl dantron fenoloftaleina olej rycynowy sennozydy ziele kruszyny pikosiarczan sodu bisoksatyna
A06AC – Leki zwiększające objętość mas kałowych	nasiona babki płesznika etuloza ziele zatwaru len metyloceluloza pszenica polikarbofil (w postaci soli wapnia)
A06AD – Leki przeczyszczające działające osmotycznie	węglan magnezu tlenek magnezu nadtlenek magnezu siarczan magnezu laktuloza laktitol siarczan sodu pentaerytrytyl makrogol mannitol fosforan sodu sorbitol cytrynian magnezu winian sodu
A06AG – Wlewki doodbytnicze	fosforan sodu bisakodyl dantron glicerol olej sorbitol dokuzynian sodu laurylosiarczan sodu
A06AH – Antagonisty opioidowe o wybiórczym działaniu obwodowym	metylnaltrekson alwimopan naloksegol nalokson naldemedina
A06AX – Inne leki przeczyszczające	glicerol lubiproston linaklotyd prukalopryd tegaserod plekanatyd tenapanor elobiksybat