Jasnotowate – Wikipedia, wolna encyklopedia

Jasnotowate
Ilustracja
Jasnota biała
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

jasnotowce

Rodzina

jasnotowate

Nazwa systematyczna
Lamiaceae Lindl.
Intr. Nat. Syst. Bot., ed. 2: 275. Jul 1836
Synonimy
  • nom. alt.: Labiatae Juss.
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Diagram kwiatowy jasnoty

Jasnotowate, wargowe (Lamiaceae Lindl., Labiatae Juss.[a]) – rodzina roślin z rzędu jasnotowców (Lamiales Bromhead). Należy do niej ponad 7,2 tysiąca gatunków reprezentujących 236 rodzajów[2]. Występują na całym świecie z wyjątkiem okolic okołobiegunowych. Mają kilka centrów zróżnicowania, przy czym najbardziej charakterystyczne są dla obszaru śródziemnomorskiego[3]. Wiele gatunków z tej rodziny zawiera olejki eteryczne i znalazły zastosowanie w medycynie, kosmetyce oraz jako przyprawy. Liczne gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne, a gatunki drzewiaste dostarczają wartościowego drewna[4].

Rozmieszczenie geograficzne

[edytuj | edytuj kod]

Rodzina jest kosmopolityczna[4] z całym szeregiem obszarów wysokiego zróżnicowania. Należą do nich: rejon Morza Śródziemnego wraz z południowo-zachodnią Azją, Afryka na południe od Sahelu wraz z Madagaskarem, Chiny, Australia, Ameryka Południowa, Meksyk i Stany Zjednoczone oraz południowo-wschodnia Azja. Do najszerzej rozprzestrzenionych gatunków należy głowienka pospolita Prunella vulgaris. Do rodzajów o najbardziej rozległym zasięgu z centrum zróżnicowania w strefie międzyzwrotnikowej należą: niepokalanek Vitex, klerodendron Clerodendrum, pięknotka Callicarpa, bazylia Ocimum i Hyptis. Z kolei w strefach umiarkowanych najbardziej zróżnicowane, ale obecne w strefie tropikalnej na obszarach górskich są rodzaje: dąbrówka Ajuga, tarczyca Scutellaria, czyściec Stachys, szałwia Salvia, mięta Mentha i klinopodium Clinopodium. Do obszarów o największym zróżnicowaniu rodzajów należą Chiny, gdzie występuje ich około 100. Obszar indomalajski jest centrum zróżnicowania podrodzin Symphorematoideae i Viticoideae. Australia jest miejscem występowania przedstawicieli endmicznej dla tego kontynentu podrodziny Prostantheroideae[5].

Do flory Polski (rośliny rodzime i obce zadomowione) należą przedstawiciele rodzajów[6]:

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]

W dawniejszych ujęciach systematycznych do rodziny zaliczano głównie rośliny zielne o charakterystycznie czworodzielnej zalążni i wyniesionym pod nią dnie kwiatowym. Po ustaleniu składu obejmującego jednolitą grupę ze względu na wspólne pochodzenie w rodzinie znalazły się liczne taksony drzewiaste i krzaczaste z tropików o niepodzielonej zalążni, reprezentujące formy bardziej pierwotne w obrębie jasnotowatych[3].

Pokrój
Rośliny jednoroczne, byliny, krzewy, pnącza (rzadko) i drzewa, zarówno niewielkie, jak i przekraczające 30 m wysokości (teczyna wyniosła). Łodyga jest czterokanciasta u roślin zielnych[3] i młodych pędów roślin drzewiastych. Rośliny zwykle aromatyczne, pokryte gruczołowatymi włoskami[4].
Liście
Ulistnienie nakrzyżległe, rzadko skrętoległe (niektóre gatunki Aeollanthus) lub okółkowe[3]. Pozbawione przylistków[4]. Zwykle pojedyncze, czasem okazałe (u Tectona do 35 cm długości), w bardzo różnym stopniu piłkowane lub wcinane, czasem głęboko podzielone (np. lawenda) lub złożone – trójlistkowe (Cedronella), dłoniasto złożone (niepokalanek) lub pierzasto złożone (Petraeovitex), czasem nawet dwukrotnie pierzasto złożone (niektórzy przedstawiciele rodzaju plektrantus)[3]. U wielu przedstawicieli na spodniej stronie liści i na ogonku obecne są pozakwiatowe miodniki[4].
Kwiaty
Zebrane w kwiatostany wierzchotkowe zwykle dwuramienne, rzadziej jednoramienne, luźne lub silnie skupione w okółkach, zwykle wsparte licznymi przysadkami[3], czasem powiększonymi i barwnymi. Wierzchotki tworzą złożone wiechy, główki i kłosy[4]. Kwiaty są obupłciowe[4], zrosłopłatkowe i wyraźnie grzbieciste, czasem wtórnie prawie promieniste. Kielich zrosłodziałkowy, dwuwargowy lub promienisty, 5-ząbkowy. Korona rzadko niemal promienista, zazwyczaj dwuwargowa; warga górna dwudzielna, powstała ze zrośnięcia dwóch płatków; warga dolna trójdzielna, powstała przez zrośnięcie trzech płatków; niekiedy tylko jedna warga – dolna jest dobrze wykształcona. Zwykle cztery pręciki (rzadko 5, 6 lub więcej, do 16[4]), nierównej długości, dwusilne (wyjątkowo u szałwii występują tylko dwa pręciki). Słupek zwykle dwukrotny, zalążnia złożona z dwóch owocolistków, u wielu rodzajów już w czasie kwitnienia głęboko przedzielona fałszywą przegrodą na cztery guzki, w środku których osadzona jest szyjka słupka, zwykle o dwudzielnym znamieniu. U podstawy zalążni znajduje się pierścieniowaty miodnik[3].
Owoc
U przedstawicieli o zalążni niepodzielonej pestkowiec z 4 nasionami, u reszty czterodzielna rozłupnia, rozpadająca się na cztery pojedyncze rozłupki[3]. Owoce ukryte są zwykle w trwałym kielichu[4]. W przypadku rodzaju Hoslundia kielich podczas owocowania mięśnieje[3].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]
Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)[2]

Jedna z rodzin jasnotowców reprezentujących grupę astrowych w obrębie dwuliściennych właściwych:

jasnotowce

Plocospermataceae





Carlemanniaceae



Oleaceae oliwkowate





Tetrachondraceae





Peltantheraceae




Calceolariaceae



Gesneriaceae ostrojowate






Plantaginaceae babkowate




Scrophulariaceae trędownikowate




Stilbaceae





Byblidaceae byblisowate



Linderniaceae linderniowate






Pedaliaceae połapkowate, sezamowate



Martyniaceae martyniowate



Acanthaceae akantowate





Bignoniaceae bignoniowate






Schlegeliaceae



Lentibulariaceae pływaczowate





Thomandersiaceae



Verbenaceae werbenowate






Lamiaceae jasnotowate




Mazaceae




Phrymaceae




Paulowniaceae paulowniowate



Orobanchaceae zarazowate

















Relacje filogenetyczne w obrębie rodziny według APweb[2]
jasnotowate


Prostantheroideae



Callicarpoideae






Viticoideae



Symphorematoideae





Nepetoideae




Tectonoideae



Premnoideae



Ajugoideae




Peronematoideae




Scutellarioideae




Cymarioideae



Lamioideae









Podział rodziny według APweb[2][7]

Do rodziny zalicza się 236 rodzajów grupowanych w 10–12 podrodzin.

Prostanthera lasianthos

Podrodzina Prostantheroideae Luersson (syn. Chloanthaceae Hutchinson)

Callicarpa americana

Podrodzina Callicarpoideae Bo Li & Olmstead

Vitex agnus-castus

Podrodzina Viticoideae Briquet (syn. Viticaceae Jussieu)

Symphorema polyandrum

Podrodzina Symphorematoideae Briquet (syn. Symphoremataceae Wight)

Nepeta sibirica

Podrodzina Nepetoideae (Dumortier) Luersson

Tectona grandis

Podrodzina Tectonoideae Bo Li & Olmstead

Cornutia obovata

Podrodzina Premnoideae Bo Li, Olmstead & Cantino

Ajuga reptans - dąbrówka rozłogowa

Podrodzina Ajugoideae Kosteletzky

Podrodzina Peronematoideae Bo Li, Olmstead & Cantino

Scutellaria galericulata

Podrodzina Scutellarioideae (Dumortier) Caruel

Podrodzina Cymaroideae Bo Li, Olmstead & Cantino

Lamium maculatum

Podrodzina Lamioideae Harley

Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa jasnotowe (Lamiidae Takht. ex Reveal), nadrząd Lamianae Takhtajan, rząd jasnotowce (Lamiales Bromhead), podrząd Lamiineae Bessey in C.K. Adams, rodzina jasnotowate (Lamiaceae Lindl.)[8].

Pozycja w systemie Takhtajana (1997)

Gromada okrytonasienne, klasa Magnoliopsida, podklasa jasnotowe (Lamiidae), nadrząd Lamianae, rząd jasnotowce (Lamiales), rodzina jasnotowate (Lamiaceae).

Pozycja w systemie Cronquista (1981)

Gromada okrytonasienne, klasa Magnoliopsida, podklasa Asteridae, rząd jasnotowce (Lamiales), rodzina jasnotowate (Lamiaceae).

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Nazwy naukowe alternatywne zgodnie z art. 18 Kodeksu nomenklatury botanicznej Division II. Rules and Recommendations. Chapter III. Nomenclature of taxa according to their rank. Section 2. Names of families and subfamilies, tribes and subtribes

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b c d e Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  3. ↑ a b c d e f g h i Heywood V. H., Brummitt R. K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 179-180. ISBN 1-55407-206-9.
  4. ↑ a b c d e f g h i Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 575-578. ISBN 978-1-84246-634-6.
  5. ↑ K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. VII. Flowering Plants. Dicotyledons. Lamiales. Berlin, Heidelberg: Springer, 2004, s. 167-191. ISBN 978-3-642-62200-7.
  6. ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, ISBN 978-83-62975-45-7.
  7. ↑ List of Genera in LAMIACEAE, [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  8. ↑ Crescent Bloom: Lamiaceae. The Compleat Botanica. [dostęp 2010-03-31]. (ang.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jasnotowate&oldid=73793054”