Makak (ssaki) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Makak
Macaca
Lacépède, 1799[1]
Ilustracja
Makak czubaty (M. nigra)
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Infragromada

łożyskowce

Rząd

naczelne

Podrząd

wyższe naczelne

Nadrodzina

koczkodanowce

Rodzina

koczkodanowate

Podrodzina

koczkodany

Plemię

Papionini

Rodzaj

makak

Typ nomenklatoryczny

Simia inuus Linnaeus, 1766 (= Simia sylvanus Linnaeus, 1758)

Gatunki

30 gatunków (w tym 5 wymarłych) – zobacz opis w tekście

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Makak[28] (Macaca) – rodzaj ssaków naczelnych z podrodziny koczkodanów (Cercopithecinae) w rodzinie koczkodanowatych (Cercopithecidae).

Zasięg występowania

[edytuj | edytuj kod]

Rodzaj obejmuje gatunki występujące od Afryki Północnej po Japonię. Kolonia makaków berberyjskich (M. sylvanus) żyje na skałach Gibraltaru[29][30][31].

Charakterystyka

[edytuj | edytuj kod]

Długość ciała (bez ogona) 31,5–73,8 cm, długość ogona 0,4–71,5 cm; masa ciała 2–18,5 kg; samice są mniejsze i lżejsze od samców[31][32]. Makaki charakteryzują się wydłużonym pyskiem i krótkim lub całkowicie zredukowanym ogonem. Są używane do badań biomedycznych. W trakcie takich badań po raz pierwszy wykryto układ grupowy Rh (zobacz: grupy krwi).

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]

Rodzaj zdefiniował w 1799 roku francuski przyrodnik Bernard Germain de Lacépède w rozdziale pośwqięconym podziałowi systematycznemu ssaków, opublikowanym w publikacji dotyczącej kursu historii naturalnej[1]. Na gatunek typowy Lacépède wyznaczył (oznaczenie monotypowe) makaka berberyjskiego (M. sylvana). Wcześniejsze nazwy – Simia Karola Linneusza z 1758 roku i Pithecus Étienne’a Geoffroya Saint-Hilaire’ego & Frédérica Cuviera z 1795 roku – zastały uznane za nieważne na mocy uprawnień Międzynarodowej Komisji Nomenklatury Zoologicznej[2].

Nazewnictwo

[edytuj | edytuj kod]
  • Simia: łac. simia ‘małpa’[33]. Gatunek typowy (Linneuszowska tautonimia): Simia sylvanus Linnaeus, 1758.
  • Pithecus: gr. πιθηκος pithēkos ‘małpa’[34]. Gatunek typowy: Geoffroy Saint-Hillaire i Cuvier nie wyznaczyli gatunku typowego.
  • Macaca (Macaco, Macacus): port. macaca, rodzaj żeński od macaco ‘małpa’; Palmer sugeruje, że nazwa ta pochodzi od zaadaptowanego przez Buffona w 1766 roku słowa Macaquo oznaczającego w Kongo makaka[35].
  • Inuus: w mitologii rzymskiej Inuus był bogiem opiekuńczym lasów i pól, utożsamianym z Panem[36]. Gatunek typowy (absolutna tautonimia): Inuus ecaudatus É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812 (= Simia sylvanus Linnaeus, 1758).
  • Sylvanus: w mitologii rzymskiej Sylvanus lub Silvanus był bogiem lasu, utożsamianym z Panem[37].
  • Silenus: w mitologii greckiej Silenus (gr. Σειλήνος Seilēnos) był przywódcą satyrów[38]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Simia silenus Linnaeus, 1758.
  • Magotus: fr. Magot, stara nazwa małpy, zaadaptowana przez Buffona w 1766 roku[39]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): „Les Magots” z Cuviera.
  • Magus: gr. μαγος magos ‘kapłan, mędrzec perski, mag’[39]. Gatunek typowy: Lesson wymienił dwa gatunki – Simia maura von Schreber, 1774 (nomen dubium) i Simia sylvanus Linnaeus, 1758 – z których gatunkiem typowym jest Simia sylvanus Linnaeus, 1758.
  • Pithes: gr. πιθηξ pithex ‘małpa’[40]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Simia sylvanus Linnaeus, 1758.
  • Cynopithecus: gr. κυων kuōn, κυνος kunos ‘pies’; πιθηκος píithēkos ‘małpa’[41]. Gatunek typowy: Cynocephalus niger Desmarest, 1822.
  • Maimon: fr. nazwa Maimonet nadana przez Buffona w 1766 roku dla krótkoogoniastych małp[39]. Gatunek typowy: Wagner wymienił kilka gatunków – Macaca arctoïdes I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1831, Macacus speciosus Murie, 1873 (= Macaca arctoides I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1831), Simia Nemestrina Linnaeus, 1766, Cynocephalus niger Desmarest, 1822, Simia silenus Linnaeus, 1758 i Simia erythraea von Schreber, 1797 (= Cercopithecus mulatta E.A.W. Zimmermann, 1780) – z których gatunkiem typowym jest Simia silenus Linnaeus, 1758.
  • Ouanderou: fr. nazwa ouanderou nadana przez Buffona w 1766 roku makakowi lwiemu[42]. Gatunek typowy: Simia silenus Linnaeus, 1758.
  • Rhesus: w mitologii greckiej Rhesus (gr. Ῥησος Rhēsos) był księciem Troi[43]. Gatunek typowy (absolutna tautonimia): Simia rhesus Audebert, 1798 (= Cercopithecus mulatta E.A.W. Zimmermann, 1780).
  • Salmacis: w mitologii greckiej Salmakis (gr. Σαλμακίς Salmakis) była najadą z jeziora w Karii (tj. słaba, zniewieściała osoba)[44].
  • Pithex: gr. πιθηξ pithex ‘małpa’[40]. Gatunek typowy: Hodgson wymienił 2 gatunki – Macacus (Pithex) oinops Hodgson, 1840 (= Cercopithecus mulatta E.A.W. Zimmermann, 1780) i Macacus (Pithex) nipalensis Hodgson, 1840 (= Cercopithecus mulatta E.A.W. Zimmermann, 1780) – nie wyznaczjąc gatunku typowego.
  • Lyssodes: gr. λυσσα lussa ‘wściekłość, furia’, od λυσσοω lussoō ‘wściekać się’; ειδος eidos ‘portret, twarz, gatunek, kształt, postać’, od ειδω eidō ‘być podobnym’[45]. Gatunek typowy: Macacus arctoides I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1831.
  • Nemestrinus: w mitologii rzymskiej Nemestrinus był bogiem gajów[46]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Simia nemestrina Linnaeus, 1758.
  • Vetulus: łac. vetulus ‘staruszek’, od vetus, veteris ‘stary, starożytny’; przyrostek zdrabniający -ulus[47].
  • Zati: nazwa Zati ze wschodnich Indii dla makaka czepkowego[48]. Gatunek typowy: Reichenbach wymienił 4 gatunki – Macaca radiata É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812, Simia sinica Linnaeus, 1771, Zati Audebertii Reichenbach, 1862 (= Simia sinica Linnaeus, 1771) i Simia Cercopithecus sinicus pileatus Kerr, 1792 (nomen dubium) – z których gatunkiem typowym jest Macaca radiata É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812.
  • Cynamolgus: gr. κυναμολγος kunamolgos ‘pies-dojarz’, od κυων kuōn, κυνος kunos ‘pies’; μολγος molgos ‘miech ze skóry, skóra’[49]. Gatunek typowy (Linneuszowska tautonimia): Macacus irus I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1826 (= Simia fascicularis Raffles, 1821).
  • Gymnopyga: gr. γυμνος gumnos ‘nagi, goły’; πυγη pugē ‘zad’[50]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Macacus inornatus J.E. Gray, 1866 (= Macacus maurus Schinz, 1825)
  • Aulaxinuus: gr. αυλαξ aulax, αυλακος aulakos ‘bruzda’; rodzaj Innus É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812[51]. Gatunek typowy: †Aulaxinus florentinus Cocchi, 1872.
  • Cynomacaca: rg. κυων kuōn, κυνος kunos ‘pies’; rodzaj Macaca Lacépède, 1799[26]. Gatunek typowy: Papio ochreatus Ogilby, 1841.
  • Szechuanopithecus: Syczuan, Chińska Republika Ludowa; πιθηκος pithēkos ‘małpa’[27]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): †Szechuanopithecus yangtzensis Yang & Liu, 1950 (= †Macacus anderssoni Schlosser, 1924).

Podział systematyczny

[edytuj | edytuj kod]

Do rodzaju należą następujące gatunki[52][32][29]:

Grafika Gatunek Autor i rok opisu Nazwa zwyczajowa[28] Podgatunki[31][29][32] Rozmieszczenie geograficzne[31][29][32] Podstawowe wymiary[31][32][i] Status
IUCN[53]
Macaca sylvanus (Linnaeus, 1758) makak berberyjski gatunek monotypowy góry w Maroku (Rif, Atlas Wysoki i Średni) i Algierii (Kabylia Wielka i Mała); historycznie w zachodniej Tunezji; introdukowany do Gibraltaru DC: 56–63 cm
DO: szczątkowy
MC: 9,9–14,5 kg 		 EN 
Macaca silenus (Linnaeus, 1758) makak lwi gatunek monotypowy Indie (wzgórza Ghatów Zachodnich od Anshi Ghats na północy do wzgórz Kalakkad na południu (Karnataka, Kerala i Tamilnadu)) DC: 42–61 cm
DO: 24–39 cm
MC: 2–10 kg 		 EN 
Macaca leonina (Blyth, 1863) makak świńskoogonowy gatunek monotypowy północno-wschodnie Indie (na południe od rzeki Brahmaputra), wschodni Bangladesz, Mjanma (włącznie z archipelagiem Mergui), południowa Chińska Republika Ludowa (południowo-zachodni Junnan), Tajlandia (na południe od depresji Surat Thani/Krabi), Laos, Wietnam i Kambodża DC: 40–59 cm
DO: 16–25 cm
MC: 4,4–9,1 kg 		 VU 
Macaca nemestrina (Linnaeus, 1766) makak orientalny gatunek monotypowy na południe od depresji Surat Thani/Krabi na Półwyspie Malajskim (włącznie z wyspami Penang, Tioman i Batan), Sumatra, Bangka i Borneo DC: 43–74 cm
DO: 13–25 cm
MC: 5,4–13,6 kg 		 EN 
Macaca pagensis (G.S. Miller, 1903) makak brunatny gatunek monotypowy Indonezja (Wyspy Mentawai (Sipura, Północna i Południowa Pagai, wysepka Sinakak u wschodniego wybrzeża Pagai Południowego) DC: 43–53 cm
DO: 10–16 cm
MC: 4,5–9 kg 		 CR 
Macaca siberu Fuentes & M. Olson, 1995 makak nadwodny gatunek monotypowy Indonezja (Wyspy Mentawai (Siberut)) DC: 40–48 cm
DO: 10–16 cm
MC: 4,5–9 kg 		 EN 
Macaca nigra (Desmarest, 1822) makak czubaty gatunek monotypowy Indonezja (północne Celebes (wschodni kraniec północnej, półwyspowej części wyspy), wyspy Manado Tua i Talisei; introdukowany na Moluki (wyspa Bacan)) DC: 44–57 cm
DO: 1,5–2,5 cm
MC: 5,5–13 kg 		 CR 
Macaca nigrescens (Temminck, 1849) makak czarnawy gatunek monotypowy Indonezja (północne Celebes (na wschód od Gorontalo do rzeki Onggak Dumogar na północnej, półwyspowej części wyspy)) DC: 50–60 cm
DO: około 2,5 cm
MC: brak danych 		 VU 
Macaca hecki (Matschie, 1901) makak ciemny gatunek monotypowy Indonezja (północno-zachodnie Celebes (od przesmyku Palu na północny wschód do miejsca tuż na wschód od Gorontalo, na północnej, półwyspowej części wyspy)) DC: 50–68 cm
DO: 2–3 cm
MC: 7–10 kg 		 VU 
Macaca tonkeana (A.B. Meyer, 1899) makak sulaweski gatunek monotypowy Indonezja (środkowy Celebes (na południe do Latimojong, na południowy zachód do wyżyn zamieszkanych przez Toradżów, na południowy wschód do regionu jezior na południowo-wschodniej, półwyspowej części wyspy, na północny zachód do przesmyku) oraz Wyspy Togian)) DC: 50–68 cm
DO: 3–7 cm
MC: 8,6–12 kg 		 VU 
Macaca maura (Schinz, 1825) makak czarny gatunek monotypowy Indonezja (połiudniowo-zachodni Celebes (od Bontobahari do czubka południowo-zachodniej, półwyspowej części wyspy, na północ do depresji Tempe)) DC: 46–69 cm
DO: 2–7 cm
MC: 3,8–10 kg 		 EN 
Macaca ochreata (Ogilby, 1841) makak obuty gatunek monotypowy Indonezja (południowo-wschodni Celebes, przez cały południowo-wschodnią, półwyspową część wyspy, rozciągając się na północ od regionu jezior) DC: 40–59 cm
DO: 3–6 cm
MC: 3–9 kg 		 VU 
Macaca brunnescens (Matschie, 1901) makak skromny gatunek monotypowy Indonezja (wyspa Muna (gdzie prawdopodobnie został wytępiony), wyspa Buton, być może Pulau Labuan, u wybrzeży południowego Celebes)) DC: 40–59 cm
DO: 3–6 cm
MC: 3–9 kg 		 VU 
Macaca arctoides (I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1831) makak niedźwiedzi gatunek monotypowy północno-wschodnie Indie, Bangladesz (być może wytępiony), półudniowo-środkowa Chińska Republika Ludowa, północna Mjanma, Tajlandia, Laos, Wietnam, Kambodża oraz północny Półwysep Malajski; introdukowany do Hongkongu DC: 48–65 cm
DO: 1,7–8 cm
MC: 7,5–15,5 kg 		 VU 
Macaca fascicularis (Raffles, 1821) makak krabożerny 9 podgatunków północny Bangladesz, południowa Mjanma, południowy Laos, południowy Wietnam, Kambodża, Tajlandia, półwyspowa część Tajlandii i Malezji oraz Filipiny; prawdopodobnie introdukowany na wyspy Penida i Timor DC: 31–63 cm
DO: 31–71 cm
MC: 2,4–12 kg 		 EN 
Macaca mulatta (E.A.W. Zimmermann, 1780) makak królewski gatunek monotypowy Azja Południowa i Południowo-Wschodnia od około 36° N (Afganistan, Pakistan, Indie i Chińska Republika Ludowa) na południe do około 15° N (Indie, Tajlandia, Laos i Wietnam), a także Nepal, Bhutan, Mjanma i wyspa Hajnan DC: 37–66 cm
DO: 12,5–31 cm
MC: 3–14,1 kg 		 LC 
Macaca fuscata (Blyth, 1875) makak japoński 2 podgatunki Japonia (na południe od cieśniny Tsugaru (Honsiu, Sikoku, Kiusiu i oraz wyspy Kojima, Kashima, Awaji, Shōdoshima, Kinkasan i Yaku-shima) DC: 47–65 cm
DO: 8–9 cm
MC: 4–18,4 kg 		 LC 
Macaca cyclopis (Swinhoe, 1863) makak tajwański gatunek monotypowy Tajwan (szerko rozpowszechniony we wshodnich górach) DC: 42–65 cm
DO: 35–50 cm
MC: 5,5–18,5 kg 		 LC 
Macaca sinica (Linnaeus, 1771) makak rozczochrany 3 podgatunki Sri Lanka (rozdrobniony zasięg na nizinach w strefach suchych i mokrych oraz na obszarach górskich) DC: 40–53 cm
DO: 46–62 cm
MC: 2,3–8,4 kg 		 EN 
Macaca radiata (É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812) makak czepkowy 2 podgatunki Indie (na południe od rzeki Tapti na północy, na południe od rzeki Kryszna na wschodzie; introdukowany na Maskarenach DC: 34–60 cm
DO: 48–69 cm
MC: 2,9–11,6 kg 		 VU 
Macaca assamensis (McClelland, 1840) makak brodaty 2 podgatunki Azja Południowa i Południowo-Wschodnia w Napalu (na wschód od Tipling), północno-wschodnie Indie, Bhutan, południowo-środkowa Chińska Republika Ludowa, północna i wschodnia Mjanma, północna i zachodnia Tajlandia, Laos i Wietnam; odrębny zapis na południowo-zachodnim wybrzeżu Bangladeszu DC: 43–73 cm
DO: 17–36 cm
MC: 4,9–16,5 kg 		 NT 
Macaca munzala Sinha, Datta, Madhusudan & Mishra, 2005 makak skalny gatunek monotypowy północno-wschodnie Indie (zachodni Arunachal Pradesh; niepotwierdzone zapisy z Mouling National Park w środkowym Arunachal Pradesh) i Bhutan; być może Tybet DC:około 57 cm
DO: około 26 cm
MC: około 14 kg 		 EN 
Macaca selai Ghosh, Thakur, Singh, Dutta, Sharma, Chandra & Banerjee, 2022 gatunek monotypowy północno-wschodnie Indie (Arunachal Pradesh); być może Bhutan i Chińska Republika Ludowa[54] DC: brak danych
DO: 49–53 cm
MC: brak danych[54] 		 NE 
Macaca leucogenys Li Cheng, Zhao Chao & Fan Pengfei, 2015 gatunek monotypowy południowo-wschodnia Chińska Republika Ludowa (północno-wschodni Tybet w powiecie Mêdog) i północno-wschodnie Indie (Arunachal Pradesh) brak danych  EN 
Macaca thibetana (Milne-Edwards, 1870) makak tybetański gatunek monotypowy Chińska Republika Ludowa (zachodnia granica w Trzech Przełomyach Jangcy (zachodni i północno-zachodni Syczuan), południowa granica w Kuangsi)); obecność w północno-wschodnich Indiach niepewna DC: 51–71 cm
DO: 4–14 cm
MC: 9–18,3 kg 		 NT 

Kategorie IUCN:  LC  – gatunek najmniejszej troski,  NT  – gatunek bliski zagrożenia,  VU  – gatunek narażony,  EN  – gatunek zagrożony,  CR  – gatunek krytycznie zagrożony;  NE  – gatunki niepoddane jeszcze ocenie.

Opisano również gatunki wymarłe:

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b Nazwa nieważna, odrzucana do celów nomenklatorycznych decyzją ICZN[2].
  2. ↑ Nowa nazwa dla Innus É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812; młodszy homonim Sylvanus Rafinesque, 1815 (Cebidae).
  3. ↑ Wariant pisownii Macaca Lacépède, 1799.
  4. ↑ Niepoprawna późniejsza pisownia Macaca Lacépède, 1799.
  5. ↑ Niepoprawna późniejsza pisownia Inuus É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812.
  6. ↑ Nowa nazwa dla Macaca Lacépède, 1799.
  7. ↑ Młodszy homonim Nemestrinus Latreille, 1802 (Diptera).
  8. ↑ Nowa nazwa dla Silenus Lesson, 1840 ponieważ Reichenbach uważał, że nazwa ta jest zajęta przez Silenus Latreille, 1834 (Coleoptera) (obie nazwy są młodszymi homonimami Silenus Goldfuss, 1820).
  9. ↑ DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b Tableau des divisions, sous-divisions, ordres et genres des mammifères. W: B.G. de Lacépède: Discours d’ouverture et de clôture du cours d’histoire naturelle, donné dans le Muséum national d’Histoire naturelle, l’an VII de la République, et tableaux méthodiques des mammifères et des oiseaux. Paris: Plassan, 1799, s. 4. (fr.).
  2. ↑ a b Anonim. Opinions rendered by the International Commission on Zoological Nomenclature. Opinions 105 to 114. Opinion 114. Under suspension Simia, Simia satyrus and Pithecus are suppressed. „Smithsonian miscellaneous collections”. 73 (6), s. 25–26, 1929. (ang.). 
  3. ↑ C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 25. (łac.).
  4. ↑ É. Geoffroy Saint-Hilaire & F. Cuvier. Mammalogie. Histoire naturelles des Orangs-Outangs. „Magasin Encyclopédique”. Année 1. 3, s. 462, 1795. (fr.). 
  5. ↑ É. Geoffroy Saint-Hilaire. Tableau des quadrumanes, ou des Animaux composant le premier Ordre de la Classe des Mammifères. „Annales du Muséum National d’Histoire Naturelle”. 19, s. 100, 1812. (fr.). 
  6. ↑ L. Oken: Lehrbuch der Naturgeschichte. T. 3: Zoologie. Cz. 2: Fleischthiere. Jena: A. Schmid, 1816, s. 1223. (niem.).
  7. ↑ L. Oken. [Bez tytułu&#93. „Isis, oder, Encyclopädische Zeitung von Oken”. 1, s. 1185, 1817. (niem.). 
  8. ↑ G.A. Goldfuss: Handbuch der Zoologie. T. 2. Nürnberg: Johann Leonhard Schrag, 1820, s. 479. (niem.).
  9. ↑ A.G. Desmarest: Mammalogie, ou, Description des espèces de mammifères. Cz. 1. Paris: Chez Mme. Veuve Agasse, imprimeur-libraire, 1820, s. 63, seria: Encyclopédie méthodique. (fr.).
  10. ↑ F. von Ritgen: Natürliche Eintheilung der Säugthiere. Gießen: E.G. Müller, 1824, s. 33. (niem.).
  11. ↑ R.-P. Lesson: Manuel de mammalogie, ou histoire naturelle des mammiferes. Paris: J.B. Bailliere, 1827, s. 43. (ang.).
  12. ↑ G.T. Burnett. Illustrations of the Manupeda, or Apes and their Allies; being the arrangement of the Quadrumana or Anthropomorphous Beasts indicated in Outline. „Quarterly Journal of Science, Literature and the Arts”. 24, s. 307, 1828. (ang.). 
  13. ↑ Ch.-L. Bonaparte: Saggio di una distribuzione metodica degli animali vertebrati. Roma: Antonio Boulzaler, 1831, s. 13. (wł.).
  14. ↑ É. Geoffroy Saint-Hilaire: P. Gervais (red.): Résumé des leçons de mammalogie, ou histoire naturelle des mammiferes: professées au muséum de Paris, pendant l’année 1835. Paris: Imprimerie de Decourchant, 1835, s. 16. (fr.).
  15. ↑ J.A. Wagner: Supplementband. W: J.Ch.D. von Schreber: Die Säugthiere in Abbildungen nach der Natur, mit Beschreibungen. Cz. 1: die Affen und Fleberthiere. Erlangen: Expedition des Schreber'schen säugthier- und des Esper’schen Schmetterlingswerkes, 1840, s. iv, 141. (niem.).
  16. ↑ Lesson 1840 ↓, s. 93.
  17. ↑ Lesson 1840 ↓, s. 95.
  18. ↑ C.W.L. Gloger: Gemeinnütziges Hand- und Hilfsbuch der Naturgeschichte. Für gebildete Leser aller Stände, besonders für die reifere Jugend und ihre Lehrer. Breslau: A. Schulz, 1842, s. xxvii, 35. (niem.).
  19. ↑ B.H. Hodgson. Three new Species of Monkey; with Remarks on the genera Semnopithecus et Macacus. „The Journal of the Asiatic Society of Bengal”. 9 (2), s. 1212, 1840. (ang.). 
  20. ↑ J.von N.F.X. Gistel: Naturgeschichte des Thierreichs für höhere Schulen. Stuttgart: Hoffmann, 1848, s. ix. (niem.).
  21. ↑ Reichenbach 1862 ↓, s. 139.
  22. ↑ Reichenbach 1862 ↓, s. 125.
  23. ↑ a b Reichenbach 1862 ↓, s. 130.
  24. ↑ J.E. Gray. Notice of an Ape (Macacus inornatus) and a Bushbock (Cephalophus breviceps) in the Gardens of the Society. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1866, s. 202, 1866. (ang.). 
  25. ↑ I. Cocchi. Su di due Scimmie fossili italiane. „Bollettino del Reale Comitato geologico d’Italia”. 3, s. 68, 1872. (wł.). 
  26. ↑ a b H. Khajuria. Taxonomic Status of the Celebes Ashyblack Monkey-A Remarkable Case of Convergence. „Records of the Indian Museum”. 50, s. 303, 1953. (ang.). 
  27. ↑ a b Z.-j. Yang & P.T. Liu. On the mammalian fauna at Koloshan near Chungking, Szechuan. „Bulletin of the Geological Society of China”. 30 (1), s. 52, 1951. DOI: 10.1111/j.1755-6724.1950.mp30001006.x. (ang.). 
  28. ↑ a b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 47–48. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  29. ↑ a b c d C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 220–226. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
  30. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Macaca. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-08].
  31. ↑ a b c d e D. Zinner, G.H. Fickenscher, Ch. Roos, M.V. Anandam, E.L. Bennett, T.R.B. Davenport, N.J. Davies, K.M. Detwiler, A. Engelhardt, A.A. Eudey, E.L. Gadsby, C.P. Groves, A. Healy, K.P. Karanth, S. Molur, T. Nadler, M.C. Richardson, E.P. Riley, A.B. Rylands, L.K. Sheeran, N. Ting, J. Wallis, S.S. Waters & D.J. Whittaker: Family Cercopithecidae (Old World Monkeys). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 629–648. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
  32. ↑ a b c d e Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 143–146. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
  33. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 632.
  34. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 539.
  35. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 391.
  36. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 351.
  37. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 654.
  38. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 631.
  39. ↑ a b c Palmer 1904 ↓, s. 396.
  40. ↑ a b Palmer 1904 ↓, s. 540.
  41. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 212.
  42. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 152.
  43. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 604.
  44. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 617.
  45. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 390.
  46. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 451.
  47. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 706.
  48. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 713.
  49. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 209.
  50. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 304.
  51. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 129.
  52. ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, J. Zijlstra & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.13) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2024-08-06]. (ang.).
  53. ↑ Home. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-08-06]. (ang.).
  54. ↑ a b A. Ghosh, M. Thakur, S.K. Singh, R. Dutta, L.K. Sharma, Chandra & D. Banerjee. The Sela macaque (Macaca selai) is a distinct phylogenetic species that evolved from the Arunachal macaque following allopatric speciation. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 174, s. 107513, 2022. (ang.). 
  55. ↑ M. Schlosser. Tertiary Vertebrates from Mongolia. „Palaeontologia Sinica”. Series C. 1 (1), s. 1–132, 1924. (ang.). 
  56. ↑ E. Stromer. Mitteilungen über Wirbeltierreste aus dem Mittel-pliocän des Natrontales (Ägypten). 5. Nachtrag zu 1. Affen. „Sitzungsberichte der Mathematisch-Physikalischen Klasse der Bayerischen Akademie der Wissenschaften zu München”. 1920 (2), s. 345, 1920. (niem.). 
  57. ↑ A. Azzaroli. La scimmia fossile della Sardegna. „Rivista di Scienze Preistoriche”. 1, s. 68-76, 1946. (wł.). 
  58. ↑ 潘悦容, 彭燕章 & 潘汝亮 / Y.-r. Pan, Y.-z. Peng & X.-y. Zhang. 云南发现的猴类化石及其地层意义——附一新种 Macaca jiangchuanensis sp. nov. 记述. „人类学学报 / Acta Anthropologica Sinica”. 11 (4), s. 303–311, 1992. (chiń.). 
  59. ↑ R. Lydekker: Synopsis of Mammalia. W: Geological Survey of India: Indian Tertiary and post Tertiary Vertebrata. T. 3. Cz. 1. Calcutta: Geological Survey Office, 1878, s. 123, seria: Memoirs of the Geological Survey of India, Palaeontologia Indica. (ang.).

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Makak_(ssaki)&oldid=74505493”