Monaster Świętego Ducha w Wilnie – Wikipedia, wolna encyklopedia

Monaster Świętego Ducha

Šventos Dvasios vienuolynas

Brama prowadząca na teren monasteru
Państwo	Litwa
Miejscowość	Wilno
Kościół	Rosyjski Kościół Prawosławny
Rodzaj klasztoru	monaster
Eparchia	wileńska i litewska
Archimandryta	metropolita Innocenty (Wasiljew)
Klauzura	nie
Typ monasteru	męski
Liczba mnichów (2009)	10
Obiekty sakralne
Cerkiew	Świętego Ducha
Założyciel klasztoru	Bractwo Świętego Ducha
Fundator	Teodora i Anna Wołowicz
Styl	barok wileński
Materiał budowlany	cegła
Data budowy	XVI–XVII w.
Położenie na mapie Litwy Cerkiew Świętego Ducha
Położenie na mapie Wilna Cerkiew Świętego Ducha
54°40′32″N 25°17′27″E/54,675556 25,290833
Multimedia w Wikimedia Commons

Monaster Świętego Ducha (lub Monaster Zesłania Ducha Świętego) – prawosławny klasztor w Wilnie działający nieprzerwanie od 1609. W I Rzeczypospolitej jeden z ważniejszych ośrodków prawosławia^[1]. Po przyłączeniu Wileńszczyzny do Imperium Rosyjskiego monaster II, a następnie I rangi, od 1845 siedziba biskupów wileńskich i litewskich. Legalnie działający w granicach II Rzeczypospolitej od 1924, dotychczasowe funkcje pełnił bez przeszkód również po znalezieniu się Wilna w granicach ZSRR. Jego cerkiew, pod tym samym wezwaniem co cały monaster, jest miejscem szczególnej czci świętych męczenników wileńskich – Jana, Antoniego i Eustachego, których relikwie przechowywane są w głównej nawie świątyni.

Monaster zajmuje zespół jednopiętrowych budynków w podwórzu za ozdobną bramą wjazdową pod numerem 10 przy ulicy Aušros Vartų (Ostrobramskiej).

Monaster powstał w 1609 z inicjatywy prawosławnego bractwa Świętej Trójcy, używającego od tej pory nazwy bractwa Świętego Ducha^[2]. Bractwo to, liczące kilkuset członków wywodzących się zarówno z warstwy rzemieślniczej, jak i spośród arystokracji, istniało od 1585^[3] i przyjmowało za jeden ze swoich głównych celów obronę prawosławia przed wpływami katolicyzmu, czynnie sprzeciwiało się unii brzeskiej, wydawało we własnej drukarni liczne publikacje teologiczne i polemiczne. W 1597 zdołało również, po wystosowaniu kolejnej prośby, uzyskać przywilej królewski na budowę nowej cerkwi prawosławnej w Wilnie, na gruncie należącym do sióstr Teodory i Anny Wołowicz. Fakt, że obiekt znajdował się na prywatnym gruncie należącym do rodziny szlacheckiej, przesądził o tym, że jej budowa mogła zostać zakończona, a w latach następnych obiektu nie przekazano unitom^[4]. Cerkiew ta została wzniesiona z drewna blisko monasteru Świętej Trójcy, z którym związane było bractwo, i otrzymała wezwanie Ducha Świętego^[5].

Po przekazaniu cerkwi i klasztoru Świętej Trójcy unitom bractwo przeniosło swoją siedzibę oraz drukarnię (wkrótce zamkniętą po publikacji kolejnej pracy polemicznej^[6]) na teren budynków sąsiadujących z cerkwią Świętego Ducha. Tam też z jego inicjatywy powstał męski monaster, którego pierwszym przełożonym został drukarz w pracowni bractwa, Longin Karpowicz, który przybrał imię zakonne Leoncjusz. Po jego śmierci w 1620 godność tę objął (pełnił ją do przyjęcia unii w 1625) inny dawny członek bractwa Melecjusz (Smotrycki)^[6]. Podstawę wspólnoty stanowili mnisi, którzy nie chcieli przyjąć unii i w związku z tym zbiegli z monasteru Świętej Trójcy^[7]. Monaster utrzymywał się z pracy mnichów w sadzie i gospodarstwie oraz dzięki pomocy świeckich ofiarodawców, rekrutujących się głównie z szeregów szlachty należącej do bractwa Świętego Ducha, jak podkomorzy trocki Bogdan Ogiński^[4][6]. Po 1611 działająca przy nim cerkiew była jedyną czynną prawosławną świątynią w mieście^[8] i równocześnie centrum przeciwników unii^[4]. Od początku swojego istnienia, na mocy prawa nadanego bractwu Świętego Ducha przez patriarchę konstantynopolitańskiego Jeremiasza II, monaster był stauropigialny, a zatem podlegał bezpośrednio patriarsze Konstantynopola, a po 1686 patriarsze Moskwy^[4].

W momencie powstania monaster mieścił się w budynkach z XVI–XVII wieku. Na teren klasztoru prowadziła brama. Po lewej stronie klasztornego dziedzińca znajdował się jednopiętrowy budynek mieszczący pomieszczenia mieszkalne przeznaczone dla przełożonego i namiestnika monasteru oraz mieszczące kancelarię. W podobnym obiekcie po prawej stronie mieszkali zakonnicy, mieściła się jadalnia i kuchnia. W dalszej części dziedzińca mieściła się cerkiew.

Równolegle do cerkwi położone były dwa kolejne jednopiętrowe budynki – położony po prawej stronie świątyni mieścił dalsze cele dla zakonników oraz drugą jadalnię, po lewej – przytułek dla sierot oraz cele posłuszników. W dalszej części dziedzińca rozlokowane były obiekty gospodarcze – spichlerz, stajnia, dwie obory, magazyn. W sąsiadujących obiektach działało bractwo Świętego Ducha^[9] i organizowana przez nie szkoła, znana z wysokiego poziomu i mająca w zamierzeniach organizatorów stanowić alternatywę dla kolegiów jezuickich^[4].

W połowie XVII wieku monaster Świętego Ducha był już na tyle ważnym ośrodkiem duchowym, że pod jego szczególną opieką pozostawało 19 innych, później powstałych wspólnot monastycznych, w tym dwie żeńskie. Były to klasztory w Jewiach, Mińsku, Kupiatyczach, Surdegach, Drui, Newlu, Kroniach, Ceprze, Hrozowie, Sielcu, Nowym Dworze, Pryłukach, Kiejdanach oraz Zabłudowie, których fundatorzy uważali, że podporządkowanie powoływanych do życia monasterów powszechnie znanemu i kojarzonemu z silnym bractwem Świętego Ducha klasztorowi zagwarantuje im przetrwanie w razie konfliktu z unitami^[4]. Tak powstała sieć monasterów była największą z trzech istniejących na terenie Rzeczypospolitej^[4]. Tomasz Kempa uważa, że związek z monasterem Świętego Ducha mógł być przyczyną, dla której przeważająca część wymienionych monasterów, mimo konwersji na katolicyzm obrządku bizantyjskiego ich fundatorów i finansowych dobroczyńców, pozostała przy prawosławiu^[4].

Mnisi wywodzący się z klasztoru Świętego Ducha byli przenoszeni na stanowiska przełożonych innych monasterów^[6] lub obejmowali katedry biskupie. Melecjusz (Smotrycki) został arcybiskupem Połocka^[8], Józef Bobrykowicz – mścisławskim, mohylewskim i orszańskim^[8]. Monaster pozostawał jednym z głównych ośrodków sprzeciwu wobec unii^[10]. Przez krótki czas mnichem w nim był późniejszy święty prawosławny, wielki przeciwnik unii Atanazy Brzeski^[11]. Był to jeden z dwóch klasztorów na terenie I Rzeczypospolitej, którym zarządzał biskup ordynariusz odpowiedniej eparchii (w tym wypadku wileńskiej) lub wybrany przez metropolitę kijowskiego, w porozumieniu z bractwem Świętego Ducha, archimandryta. W innych ośrodkach – poza monasterem Trójcy Świętej w Słucku – przełożeni nosili tytuł ihumena^[12].

W latach 1629 i 1637 monaster był napadany przez grupy zwolenników unii, dążących do likwidacji ostatniego silnego ośrodka dyzunitów na ziemiach litewskich^[4]. Mnisi mieli również problemy z otrzymaniem zezwolenia na budowę nowej, murowanej cerkwi, które ostatecznie uzyskali przywilejem Władysława IV z 1632. W tym samym dokumencie król potwierdzał podległość 17 innych monasterów wobec zwierzchnika monasteru Świętego Ducha^[8]. Poświęcenie nowej świątyni miało miejsce 16 kwietnia 1634 i według opowiadań świadków miało zostać zakłócone przez katolików^[8]. W 1648, z uwagi na trudności finansowe, przestała działać drukarnia przy monasterze, a w kilka lat później także szkoła^[8].

W drugiej połowie stulecia, w czasie wojen Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze Szwecją i Rosją, monaster kilkakrotnie ucierpiał w trakcie działań wojennych lub został splądrowany. Szczególnie podupadł wskutek walk o Wilno w czasie wojny polsko-rosyjskiej 1654–1667; po odzyskaniu miasta przez wojska polskie w 1661, mnisi zostali oskarżeni przez wileńskich unitów o współpracę z Rosjanami^[6], co nie miało podstaw. W rzeczywistości zakonnicy obawiali się wejścia obcych wojsk i w związku z tym ukryli część cerkiewnych kosztowności^[4]. Wątpliwości co do postawy członków wspólnoty nie miał jednak król Jan II Kazimierz, który w tym samym roku w liście do władz miasta potwierdził ich wierność Rzeczypospolitej i nakazał, w związku z wojennymi stratami, zwolnić monaster od opłat na rzecz wojska^[4]. W 1677 monaster odwiedził późniejszy święty prawosławny Dymitr Rostowski^[6]. Kolejne zniszczenia przyniosła III wojna północna. W odbudowie monasteru finansowo pomagał car rosyjski Piotr I^[5]. Rosyjska rodzina carska od tej pory regularnie przekazywała na potrzeby klasztoru ofiary pieniężne, ikony oraz utensylia liturgiczne^[8]. Zrekonstruowane budynki przetrwały jednak tylko 39 lat, spłonęły niemal całkowicie w pożarze Wilna w 1749. Jego odbudowa była możliwa dzięki pomocy finansowej z Rosji w wysokości 6 tys. rubli^[6]. Władze miejskie zgodziły się na rekonstrukcję zabudowań monasteru dopiero w 1751, z zastrzeżeniem, by nowe obiekty nie wyróżniały się zbytnio wśród sąsiadujących budynków, a położona bezpośrednio przy ulicy brama nie była zbyt bogato dekorowana. Odbudową kierował Jan Krzysztof Glaubitz, który wykonał również nowy ikonostas dla klasztornej cerkwi^[8].

W 1795, po III rozbiorze Polski, Wilno znalazło się w granicach Cesarstwa Rosyjskiego jako stolica guberni. Przyniosło to poważne zmiany w sytuacji monasteru, który został podporządkowany biskupowi mińskiemu i wołyńskiemu, a następnie biskupowi wileńskiemu, który pełnił równocześnie funkcję zwierzchnika monasteru. Wspólnotę tworzyło w tym okresie 13 zakonników, z czego na stałe w Wilnie przebywało dziewięciu, pozostali natomiast żyli czasowo w innych monasterach pozostających pod opieką wileńskiego^[6]. Monastery te, oprócz trzech, w końcu XVIII w. zostały decyzją Świętego Synodu uznane za niezależne^[8]. W maju 1797 car Paweł I uznał wileńską wspólnotę monastyczną za monaster II klasy, co oznaczało coroczną dotację rządową w wysokości 2500 rubli^[8]. Natomiast następca Pawła I, Aleksander I rozważał w 1806 możliwość likwidacji monasteru. Z powodu braku czynnych cerkwi prawosławnych w Wilnie monasterska świątynia Świętego Ducha spełniała dla miejscowej ludności zadania cerkwi parafialnej, toteż Aleksander I planował rozproszenie zakonników w innych wspólnotach i zmianę cerkwi Świętego Ducha w katedrę eparchii wileńskiej. Plan ten przedłożył Świętemu Synodowi, jednak ten w wyrażonej opinii zdecydowanie odradził władcy zamykanie monasteru cieszącego się tak szczególnym szacunkiem i z tak długą tradycją umacniania prawosławia na Litwie^[13].

Kolejne zniszczenia klasztor poniósł w czasie wojny w 1812, kiedy został zajęty przez wojska napoleońskie, które sprofanowały cerkiew, paląc królewskie wrota i uszkadzając ikonostas. Odbudowa obiektu była możliwa dzięki pomocy finansowej kupca Aleksandra Słuckiego^[5], który wydzielił na ten cel 4500 rubli^[13]. W 1833, za sprawą działań archimandryty Płatona (Rudinskiego), wspartego przez generała gubernatora Wilna księcia Dołgorukowa, klasztor został zaliczony w poczet monasterów I klasy, co wiązało się z podniesieniem wsparcia finansowego do 4176 rubli^[6]. Dzięki temu do końca lat 30. możliwa była przebudowa cerkwi klasztornej, która miała odebrać jej zewnętrznej architekturze cechy upodabniające ją do kościołów rzymskokatolickich^[6]. Do przeprowadzenia prac budowlanych sprowadzono włoskiego architekta Giacomo de la Porto^[14]. W tym okresie monaster liczył jedynie pięciu mnichów. W celu podniesienia jego prestiżu archimandryta Płaton (Gorodecki), dotąd rektor seminarium duchownego w Kostromie, zaprosił do Wilna 11 mnichów lub posłuszników z tego miasta. W efekcie w 1840 liczba zakonników wzrosła do 9 mnichów i 5 posłuszników^[14]. W 1845, z inicjatywy tego samego przełożonego, dotychczasową bramę wjazdową na teren klasztoru zastąpiła nowa, z wizerunkiem Chrystusa i sceną zesłania Ducha Świętego, wykonana w stylu staroruskim^[6]. W cerkwi monasterskiej pojawiły się nowe ołtarze – Zesłania Ducha Świętego oraz świętych Konstantyna i Heleny^[14]. Później, w 1852, w podziemiach cerkwi urządzona została kaplica ku czci męczenników wileńskich – świętych Jana, Antoniego i Eustachego, których szczątki w 1655 przeniesiono tam z cerkwi św. Mikołaja w Wilnie. Do kaplicy prowadziło osobne wejście z ikoną męczenników ufundowaną przez Iwana Sieniawina^[5]. Podziemia klasztornej cerkwi stały się również miejscem pochówku prawosławnych biskupów wileńskich; w 1868 został w nim pochowany Józef Siemaszko, inicjator rozbudowy budynków klasztornych^[6]. W tym czasie w monasterze zamieszkiwało 9 mnichów oraz 5 posłuszników^[8]. Ich liczba wzrosła w końcu XIX wieku, gdy obowiązki archimandryty klasztoru spełniał arcybiskup Juwenaliusz (Połowcew). W 1904 wspólnota liczyła 15 mnichów oraz 34 posłuszników^[8]. Kolejny przełożony, metropolita Nikander (Mołczanow) przeprowadził generalny remont całego kompleksu^[8]. Pracami kierował eparchialny architekt A. Szpakowski^[15]. W 1913, z inicjatywy metropolity Tichona (Bieławina) został wzniesiony dom pielgrzyma. Już wcześniej, od czasu otwarcia kaplicy ku czci męczenników wileńskich, monaster stał się popularnym celem pielgrzymek^[8].

Klasztor, oprócz tradycyjnie należących do niego budynków, posiadał po 1860 dwupiętrowy dom przy dzisiejszej ulicy Aušros Vartų (w późniejszym okresie wynajmowany władzom miasta) oraz 3 podobne obiekty w centrum Wilna, jak również dwa sklepy. W XVIII w. monaster otrzymał nadania ziemskie na przedmieściu Popowszczyzna, w stuleciu następnym ziemia ta była już całkowicie zabudowana przez różne osoby płacące z tego tytułu czynsz. Przy ulicy Rossa monaster posiadał ogród, od 1921 dzierżawiony (umowa opiewała na 36 lat) przez firmę Pacyfik, zaś na przedmieściu Łukiszki pojedynczą działkę, również wydzierżawioną^[16].

W pierwszym roku I wojny światowej mnisi zaangażowali się w działalność dobroczynną, pracowali w szpitalach, w cerkwi odprawiane były nabożeństwa za zwycięstwa wojsk rosyjskich^[8]. 25 września 1914, udając się na front, monaster odwiedził car Mikołaj II, a w listopadzie tego samego roku – caryca Aleksandra Fiodorowna z córkami Olgą i Tatianą^[8].

W miarę zbliżania się frontu do Wilna mnisi z klasztoru Świętego Ducha udali się na bieżeństwo, z wyjątkiem mnichów Sawwacjusza, Makarego i Nikodema, którzy otrzymali od przełożonego zgodę na pozostanie na miejscu^[8]. Jeden z nich, mnich Makary, został wywieziony do obozu dla jeńców wojennych (opuścił go w 1917), innym pozwolono jednak zostać. Budynki klasztorne w czasie wojny nie poniosły strat^[8]. Mnisi zaczęli jednak wracać do nich dopiero w 1919, wtedy również dotarł do Wilna wyznaczony przez patriarchę Moskwy nowy biskup wileński Eleuteriusz (Bogojawlenski)^[8].

Prowadzona w II Rzeczypospolitej akcja rewindykacji majątku Kościoła prawosławnego w pierwszej fazie nie zagroziła istnieniu klasztoru, jako że nigdy nie był on w żaden sposób związany z instytucjami katolickimi. Władze doprowadziły jedynie do usunięcia Eleuteriusza (Bogojawleńskiego) z katedry biskupiej (a zatem także stanowiska przełożonego monasteru) za jego ostry sprzeciw wobec dążeń do autokefalii Kościoła prawosławnego w Polsce i niesubordynację wobec zwierzchnika Kościoła prawosławnego w Polsce metropolity Jerzego (Jaroszewskiego). Biskup został zatrzymany na terenie klasztoru bezpośrednio po odprawieniu nabożeństwa i zmuszony do wyjazdu z kraju^[8]. 21 października 1924 pismo nowego metropolity warszawskiego Dionizego z prośbą o formalne uznanie istnienia klasztoru spotkało się z przychylną odpowiedzią Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego^[17].

Niemniej w 1925 monaster stracił na rzecz państwa lub Kościoła rzymskokatolickiego część posiadanego majątku: folwark Nowe Żyrowice razem z młynem i zespołem budynków gospodarczych, budynki mieszkalne i gospodarcze na uroczysku Jenczmieniszki (pow. wileński), fermę w Barunach, karczmę w Borunach oraz posiadane w tym mieście grunta, place i młyn przy wsi Smorgoni, młyn w Krewie, jeziora Niedzingi i Wielkie Dawgi oraz trzy domy i magazyn w Wilnie^[16]. Ponadto jezioro Pstrino znalazło się poza granicami II RP^[16]. W związku z brakiem ziemi pod uprawę klasztor nie mógł utrzymywać się z gospodarki rolnej, jednak dzierżawy posiadanych dóbr oraz dobrowolne wpłaty wiernych wystarczały na utrzymanie wspólnoty i regularną konserwację budynków klasztornych, m.in. wymianę instalacji elektrycznej w 1928 i zakup nowych świeczników dla cerkwi^[18]. Część dochodów monasteru była również przeznaczana na procesy sądowe o sporne działki z Dyrekcją Kolei oraz ze Skarbem Państwa^[19].

W 1929 rzymskokatolicki arcybiskup wileński Romuald Jałbrzykowski wniósł, między innymi podobnymi wnioskami, pozew o rewindykację na rzecz swojej archidiecezji zarówno cerkwi, jak i klasztoru Świętego Ducha. Do postępowania sądowego jednak nie doszło, gdyż Sąd Najwyższy w oświadczeniu z 16 lutego 1934 zadeklarował brak kompetencji w zakresie rozstrzygania kwestii własności prawosławnych obiektów sakralnych^[20]. Wcześniej, w 1930, monaster znalazł się na liście ośmiu prawosławnych ośrodków zakonnych przeznaczonych do likwidacji^[21]. Jednak w sierpniu 1934 rządowy dokument w sprawie przyszłości klasztorów prawosławnych w jurysdykcji Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego wymieniał monaster Świętego Ducha jako jeden z siedmiu klasztorów przewidywanych do pozostawienia w dotychczasowym kształcie^[22]. Władze po raz drugi zmieniły zdanie w sprawie przyszłości monasteru w 1936, ponownie umieszczając go na liście klasztorów przeznaczonych do rozwiązania. Ostatecznie jednak do realizacji tych planów nie doszło^[21].

W monasterze, według danych z 1937, przebywało 14 zakonników, w tym czterech^[a] archimandrytów i dwóch ihumenów^[23]. W czasie II wojny światowej mnisi z monasteru prowadzili przytułek dla sierot^[8]. W czasie hitlerowskiej okupacji ziem litewskich po ataku III Rzeszy na ZSRR, w budynkach monasteru organizowane były trzysemestralne kursy dla przyszłych księży^[8]. W czasie walk o Wilno zabudowania klasztoru zostały uszkodzone^[8].

Po 1945 Wilno znalazło się w granicach Litewskiej SRR, jednak monaster działał bez przeszkód przez cały okres istnienia ZSRR. W latach 1959–1960 wyremontowano system ogrzewania cerkwi, w 16 lat później zainstalowano w budynkach monasteru centralne ogrzewanie. Po 1982 arcybiskup Wiktoryn (Bielajew) zainicjował budowę windy prowadzącej na wieże cerkiewne i wyremontował budynki mieszkalne dla mnichów^[6]. Monaster w Wilnie był jedynym klasztorem na terenie ZSRR, który nie spotkał się ze strony władz z żadnymi represjami, mimo faktu, że w mieście szereg innych cerkwi zostało zamkniętych lub zaadaptowanych na cele niezwiązane z kultem religijnym^[10]. Monaster utrzymywał się wyłącznie z ofiar wiernych^[8].

W 1947 w klasztorze żyło 13 mnichów oraz 4 posłuszników^[8].

Od 1993 przy monasterze funkcjonuje licząca 13 tys. pozycji ogólnodostępna biblioteka literatury religijnej, w budynkach kompleksu klasztornego znajduje się również kancelaria eparchii wileńskiej i litewskiej oraz jej sekretariat odpowiedzialny za prowadzone przez prawosławnych kapłanów działania charytatywne. Zakonnicy prowadzą jadłodajnię dla osób ubogich oraz niewielki dom pielgrzyma. Ostatni generalny remont budynków monasteru zorganizował metropolita wileński i litewski Chryzostom (Martiszkin) w latach 1996–1997. W lipcu tego samego roku, w święto Zesłania Ducha Świętego, obchodzony był z udziałem patriarchy Moskwy Aleksego jubileusz 400 lat nieprzerwanego funkcjonowania cerkwi klasztornej^[6].

Obecnie w monasterze przebywa 10 mnichów, z czego dwóch posiada godność archimandryty, zaś jeden – ihumena. Obiekt pozostaje ważnym celem pielgrzymkowym, jest to obecnie jedyny męski monaster na terenie Litwy^[6]. W latach 1960–2015^[24] jeden z budynków klasztoru zajmowały mniszki z żeńskiej wspólnoty monastycznej św. Marii Magdaleny^[25].

Budynki monasteru, zamieszkiwane przez mnichów oraz zajęte przez kancelarię eparchialną oraz bibliotekę zachowały się do naszych czasów w tej samej formie, w jakiej zostały odbudowane po pożarze w XVIII wieku. W skład kompleksu wchodzą trzy dwukondygnacyjne budynki pozbawione wyraźnych cech stylowych oraz budynki gospodarcze zaadaptowane w II połowie XX wieku na nowe cele. Jedynie brama wjazdowa wyraźnie reprezentuje styl staroruski, co ma akcentować duchową łączność monasteru z prawosławiem rosyjskim.

Centralne miejsce dziedzińca kompleksu zajmuje cerkiew klasztorna, będąca równocześnie parafialną. Pierwotnie wzniesiona w stylu barokowym, po ostatniej przebudowie bliższa jest klasycyzmowi. Fasada budynku respektuje zasady symetrii, dwie wieże wznoszą się na wysokość 49 metrów i są zwieńczone kopułami. Jedyną dekoracją zewnętrzną budynku są rzędy doryckich pilastrów. Budynek jest trójdzielny i orientowany, zbudowany na planie krzyża łacińskiego.

Pierwotny barokowy styl cerkwi jest widoczny we wnętrzu, które zostało uformowane w czasie odbudowy w latach 50. XVIII wieku. W tym stylu utrzymany jest ikonostas oraz płaskorzeźby i freski na ścianach. W cerkwi znajduje się 20 ikon autorstwa Iwana Trutniewa, w tym ikona Zwiastowania ufundowana przez carycę Marię Aleksandrowną. Centrum nawy zajmuje ozdobna raka zawierająca relikwie świętych męczenników wileńskich^[26].

 Osobny artykuł: Cerkiew Świętego Ducha w Wilnie.

Zwyczajowo funkcję przełożonego klasztoru Świętego Ducha pełnił prawosławny biskup wileński, który wyznaczał w klasztorze swojego namiestnika. Zdarzały się jednak wyjątki od tej sytuacji. Poniżej przedstawiono wykaz przełożonych monasteru, którzy nie łączyli w tym czasie funkcji z godnością biskupią^[27]:

• archimandryta Ambroży (Juszkiewicz) (1731–1734)
• archimandryta Hieronim (Wołczański) (1734)
• archimandryta Hiacynt (Pielkiński) (1776–1787)
• archimandryta Warłaam (Szyszacki) (1787–1789)
• archimandryta Daniel (Nattok-Michajłowski Mirdamski) (1797–1800)
• archimandryta Epifaniusz (Sawwicz-Kaniwiecki) (1807–1808)
• archimandryta Platon (Gorodiecki) (1839)
• mnich Aleksander (Dobrynin) (1851–1860)
• mnich Jan (Pszczołko) (1862–1870)
• mnich Nestor (Fomin) (1891–1895)
• mnich Antoni (Marcenko) (1922–1923)
• igumen Adrian (Uljanow) (1988–1990)

• Kempa T., Wileńskie bractwo Św. Ducha jako centrum obrony prawosławia w Wielkim Księstwie Litewskim w końcu XVI i w pierwszej połowie XVII w..
• Życie monastyczne w Rzeczypospolitej, AntoniA. Mironowicz (red.), UrszulaU. Pawluczuk (red.), PiotrP. Chomik (red.), Białystok: Zakład Historii Kultur Pogranicza Instytutu Socjologii Uniwersytetu w Białymstoku, 2001, ISBN 83-902928-8-2, OCLC 830300211 . Brak numerów stron w książce
• AntoniA. Mironowicz AntoniA., Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2005, ISBN 83-7431-046-4, OCLC 69492148 . Brak numerów stron w książce
• Pawluczuk U.A., Życie monastyczne w II Rzeczypospolitej, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2007, ISBN 978-83-7431-127-4.
• Szlewis G., Православные храмы Литвы, Свято-Духов Монастыр, Vilnius 2006, ISBN 9986-559-62-6.
• ЦЕРКОВЬ И МОНАСТЫРЬ СВЯТОГО ДУХА. Ул. Аушрос Варту 10.
• СВЯТО-ДУХОВ МОНАСТЫРЬ.