Mons Porphyrites – Wikipedia, wolna encyklopedia

Mons Porphyrites – zespół stanowisk archeologicznych i rzymska nazwa masywu górskiego (współcześnie Gebel Dokhan) w Egipcie, w górach Atbaj na Pustyni Wschodniej, w którym Rzymianie, a później Bizantyjczycy wydobywali różnobarwne odmiany porfirów, w tym przede wszystkim tzw. porfir cesarski.

Skały wydobywane na Mons Porphyrites są częścią serii wulkanicznej Dokhan, złożonej głównie z dacytów oraz andezytów, podrzędnie riolitów, datowanej izotopowo na około 600 mln lat. Oprócz wulkanitów związanych z lawami, w serii tej obecne są różne skały piroklastyczne^[1]. Wulkanity z Mons Porphyrites występują w kilku odmianach kolorystycznych i strukturalnych porfirów: czerwone z różowymi fenokryształami skaleni, takież skały, ale z fenokryształami barwy białej, ciemnoszare (nazywane czarnymi), szare z fenokryształami różowych oraz białych skaleni i porfiry zielone. Są też odmiany przejściowe. Część porfirów czerwonych ma strukturę brekcjowatą. Oprócz tych skał spotyka się także lokalnie diabazy i jasne, bardzo grubokrystaliczne porfiry, określane też jako granity porfirowate^[2]. Pod względem petrograficznym tutejsze porfiry należą głównie do andezytów, część zalicza się do ryodacytów i trachyandezytów^[3], a ponieważ zarówno fenokryształy, jak i minerały ciasta skalnego są wtórnie przeobrażone w facji zieleńcowej, to określa się je jako metaandezyty i metadacyty^[4]. Porfiry na Mons Porphyrites mają miąższość 30 – 50 m, zalegają poziomo, a ich złoże ma długość do 1 km. Wychodnie znajdują się wysoko, w szczytowych partiach masywu^[1]. Porfirem cesarskim^[5] były wszelkie czerwone odmiany tutejszych porfirów^[6]. Powstały one z wtórnego przekształcenia szarych i czarnych porfirów^[7], a czerwony kolor zawdzięczają wtórnym przemianom pierwotnych minerałów, dzięki którym w skale powstał hematyt, piemontyt i wysokomagnezowy epidot^[8].

Porfiry wydobywano na Mons Porphyrites od I do IV w. n.e.^[5] (wg niektórych publikacji także w epoce ptolemejskiej i w V w. n.e.^[9]). Powstało w tym okresie sześć kamieniołomów, a przedmiotem eksploatacji były czerwone i purpurowe porfiry, określane jako cesarskie oraz mające podobnie wysoką wartość tzw. czarne porfiry^[10]. Ponadto pozyskiwano tu także zielonkawe odmiany tej skały^[5]. Wyrobiska były rozrzucone na terenie ok. 9 km²^[11]. Pozyskane w podszczytowych partiach bloki skalne wielkości maksymalnie do ok. 200 tom, transportowano na płozach na dno wadi Abu Ma'amel po specjalnie skonstruowanych pochyłych rampach o długości do 2800 m, a następnie wozami zaprzężonymi do zwierząt przewożono je ponad 150 km do portu w Kina nad Nilem, skąd z kolei sprowadzano żywność^[12][1]. Eksploatacją surowca zajmowali się głównie wolni robotnicy sprowadzeni znad Nilu, zamieszkujący wraz z rodzinami osady nieopodal poszczególnych kamieniołomów. Ponadto na dnie wadi wzniesiono rzymski fort obsadzony garnizonem. W przyległej głównej osadzie były świątynie poświęcone Serapisowi oraz Izydzie^[12].

Wydobycie cesarskich porfirów wznowiono na niewielką skalę w 1930, prowadząc je do 1952^[1].

Z cesarskiego porfiru z Mons Porphyrites wykonano w czasach rzymskich m.in. basen fontanny do Domus Aurea dla cesarza Nerona (obecnie w Museo Pio-Clementino w Watykanie)^[13], sarkofagi cesarzowej Heleny i córki cesarza Konstantyna I Konstantyny^[11] (współcześnie w kolekcji w Museo Pio-Clementino^[13]), tudzież grupy tetrarchów (obecnie w bazylice św. Marka w Wenecji)^[11].

Powtórnie lokalizację kamieniołomów na Mons Porphyrites, a odkrywcą byli John Gardner Wilkinson oraz James Burton. Od opisania tego stanowiska przez pierwszego z badaczy w 1832^[14] jest ono oraz skały z niego pochodzące przedmiotem badań archeologicznych i geologicznych^[15] .

W pobliżu Mons Porphyrites znajduje się inny zespół rzymskich kamieniołomów Mons Claudianus, w którym wydobywano na potrzeby budowli reprezentacyjnych gnejs tonalitowy i granodioryt^[16].

• EmilE. Makovicky EmilE. i inni, Imperial Porphyry from Gebel Abu Dokhan, the Red Sea Mountains, Egypt, part I. mineralogy, petrology and occurrence, „Neues Jahrbuch für Mineralogie – Abhandlungen”, 193 (1), 2016a, s. 1–27, DOI: 10.1127/njma/2015/0289, ISSN 0077-7757, OCLC 6896158323  (ang.).
• EmilE. Makovicky EmilE. i inni, Imperial Porphyry from Gebel Abu Dokhan, the Red Sea Mountains, Egypt, part II. geochemistry, „Neues Jahrbuch für Mineralogie – Abhandlungen”, 193 (1), 2016b, s. 29–44, DOI: 10.1127/njma/2015/0290, ISSN 0077-7757, OCLC 6896308573  (ang.).
• SzymonS. Modzelewski SzymonS., Imperialne kamieniołomy, „Archeologia Żywa”, nr 1 (87), 2023, s. 52–57 .