Ryś – Wikipedia, wolna encyklopedia

Ryś
	Lynx
	Kerr, 1792
	; Przedstawiciel rodzaju – ryś kanadyjski (Lynx canadensis)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	drapieżne
Podrząd	kotokształtne
Infrarząd	Feloidea
Rodzina	kotowate
Podrodzina	koty
Rodzaj	ryś
	Typ nomenklatoryczny
	Felis lynx Linnaeus, 1758
Synonimy
	Lynceus J.E. Gray, 1821; Lyncus: J.E. Gray, 1825; Pardina Kaup, 1829; Lynchus: Jardine, 1834; Cervaria J.E. Gray, 1867; Eucervaria Palmer, 1903; Linx: Kretzoi, 1930;
	Lynceus J.E. Gray, 1821; Lyncus: J.E. Gray, 1825; Pardina Kaup, 1829; Lynchus: Jardine, 1834; Cervaria J.E. Gray, 1867; Eucervaria Palmer, 1903; Linx: Kretzoi, 1930;
Gatunki
	12 gatunków (w tym 8 wymarłych) – zobacz opis w tekście
	12 gatunków (w tym 8 wymarłych) – zobacz opis w tekście
	Zasięg występowania
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Ryś^[9] (Lynx) – rodzaj drapieżnych ssaków z podrodziny kotów (Felinae) w obrębie rodziny kotowatych (Felidae). Dawniej zwany ostrowidzem.

Zasięg występowania

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w lasach Europy (Portugalia, Hiszpania, Francja, Niemcy, Norwegia, Szwecja, Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa, Białoruś, Ukraina, Polska, Czechy, Słowacja, Austria, Szwajcaria, Włochy, Słowenia, Węgry, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Czarnogóra, Albania, Grecja, Macedonia, Serbia, Bułgaria i Rumunia), Azji (Rosja, Gruzja, Armenia, Azerbejdżan, Turcja, Irak, Iran, Turkmenistan, Uzbekistan, Kazachstan, Mongolia, Chińska Republika Ludowa, Kirgistan, Tadżykistan, Afganistan, Pakistan, Indie, Nepal, Bhutan i Korea Północna) i Ameryki Północnej (Kanada, Stany Zjednoczone i Meksyk)^[10]^[11]^[12].

Charakterystyka

Długość ciała 65–110 cm, długość ogona 5–23 cm; masa ciała 5–29 kg (samce są o około 25% większe i cięższe od samic)^[11]. Są to zwierzęta średniej wielkości, o uszach zaokrąglonych, zakończonych pędzelkami ciemnych, najczęściej czarnych włosów. Ciało rysia jest zakończone krótkim ogonem.

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1792 roku brytyjski przyrodnik Robert Kerr w publikacji własnego autorstwa dotyczącej królestwa zwierząt^[1]. Na gatunek typowy Kerr wyznaczył (Linneuszowska tautonimia) rysia euroazjatyckiego (L. lynx).

Etymologia

Lynx (Linx): gr. λυγξ lynx, λυγκος lynkos ‘ryś’^[13].
Lynceus (Lyncus, Lynchus): Linkeus (gr. Λυγκεύς Lynkeús, Λυγκέας Lynkéas), w mitologii greckiej jeden z Argonautów słynący z bystrego wzroku^[14]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Felis lynx Linnaeus, 1758.
Pardina: zdrobnienie łac. pardus ‘lampart, pantera’^[15]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Felis pardina Temminck, 1827.
Cervaria: łacińskie określenie odnoszące się do jelenia; lupus cemarius – termin używany przez Pliniusza na określenie rysia^[16]. Gatunek typowy: Gray wymienił pięć gatunków – Felis isabellina Blyth, 1847 (= Felis lynx Linnaeus, 1758), Felis pardina Temminck, 1825, Felis rufa von Schreber, 1777, Lynx fasciatus^[f] Rafinesque, 1817, Felis maculata Horsfield & Vigors, 1829 (= Felis rufa von Schreber, 1777) – z których gatunkiem typowym jest Felis pardina Temminck, 1827.
Eucervaria: gr. ευ eu ‘typowy’; rodzaj Cervaria J.E. Gray, 1867^[17].

Podział systematyczny

Rodzaj Lynx prawdopodobnie dzieli swój klad z rodzajami Puma, Prionailurus i Felis. Lynx pierwszy oddzielił się od głównej linii rozwojowej^[18]. Do rodzaju należą następujące występujące współcześnie gatunki^[19]^[20]^[10]:

Gatunek	Autor i rok opisu	Nazwa zwyczajowa^[9]	Podgatunki^[11]^[10]^[20]	Rozmieszczenie geograficzne^[11]^[10]^[20]	Podstawowe wymiary^[11]^[20]^[g]	Status IUCN^[21]
Lynx rufus	(von Schreber, 1777)	ryś rudy	4 podgatunki	od południowej Kanady (od Kolumbii Brytyjskiej na wschód do Quebecu) na południe przez całe Stany Zjednoczone do środkowego Meksyku	DC: 65–105 cm DO: 9–11 cm MC: 5,8–13,3 kg	LC
Lynx canadensis	Kerr, 1792	ryś kanadyjski	gatunek monotypowy	tajga Alaski, środkowej i południowej Kanady (w tym Nowa Fundlandia) na południe wzdłuż Gór Skalistych do Kolorado (Stany Zjednoczone)	DC: 76–107 cm DO: 5–12,7 cm MC: 5–17,3 kg	LC
Lynx lynx	(Linnaeus, 1758)	ryś euroazjatycki	6 podgatunków	Eurazja od Skandynawii i Francji na wschód po wschodnią Syberię i Chińską Republikę Ludową, na południe do Turcji, Kaukazu, północnego Iranu, Wyżyny Tybetańskiej i Himalajów; wytępiony z części zachodniej i środkowej Europy	DC: 80–110 cm DO: 16–23 cm MC: 15–29 kg	LC
Lynx pardinus	(Temminck, 1827)	ryś iberyjski	gatunek monotypowy	południowo-zachodnia Hiszpania, reintrodukowany do południowej Portugalii	DC: 68–82 cm DO: 12,5–16 cm MC: 7–14 kg	VU

Kategorie IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski, VU – gatunek narażony.

Opisano również gatunki wymarłe^[22]:

Lynx hei Jiangzuo Qigao, Li Lu, Madurell-Malapeira, Wang Shiqi, Li Shijie, Fu Jiao & Chen Shanqin, 2022^[23] (Azja; pliocen–plejstocen)
Lynx issiodorensis (Croizet & Jobert, 1828)^[24] (Europa; pliocen)
Lynx peii (Teilhard de Chardin, 1945)^[25] (Azja; pliocen–plejstocen)
Lynx proterolyncis (Savage, 1941)^[26] (Ameryka Północna; pliocen)
Lynx shansius (Teilhard de Chardin & LeRoy, 1945)^[25] (Azja; pliocen)
Lynx teilhardi (Pei, 1934)^[27] (Azja; plejstocen)
Lynx thomasi Geraads, 1980^[28] (Afryka; plejstocen)
Lynx variabilis Tang, 1980^[29] (Azja; plejstocen)

Uwagi

↑ Młodszy homonim Lynceus Müller, 1785 (Crustacea).
↑ ^a ^b Niepoprawna, późniejsza pisownia Lynceus J.E. Gray, 1821.
↑ Młodszy homonim Cervaria Walker, 1866 (Lepidoptera).
↑ Nowa nazwa dla Cervaria J.E. Gray, 1867.
↑ Niepoprawna, późniejsza pisownia Lynx Kerr, 1792.
↑ Podgatunek L. rufus.
↑ DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała

Przypisy

↑ ^a ^b R. Kerr: The animal kingdom, or zoological system, of the celebrated Sir Charles Linnæus. containing a complete systematic description, arrangement, and nomenclature, of all the known species and varieties of the mammalia, or animals which give suck to their young Class I Mammalia. Edinburgh: Printed for A. Strahan, and T. Cadell, London, and W. Creech, 1792, s. 155. (ang.).
↑ J.E. Gray. On the Natural Arrangment of Vertebrose Animals. „The London Medical Repository”. 15, s. 302, 1821. (ang.).
↑ J.E. Gray. An Outline of an Attempt at the Disposition of Mammalia into Tribes and Families, with a List of the Genera apparently appertaining to each Tribe. „Annals of Philosophy”. New Series. 10, s. 339, 1825. (ang.).
↑ J.J. Kaup: Skizzirte Entwickelungs-Geschichte und natürliches System der europäischen Thierwelt : Erster Theil welcher die Vogelsäugethiere und Vögel nebst Andeutung der Entstehung der letzteren aus Amphibien enthält. Darmstadt: In commission bei Carl Wilhelm Leske, 1829, s. 57. (niem.).
↑ W. Jardine: The naturalist’s library. Edinburgh: W.H. Lizars, 1834, s. 274. (ang.).
↑ J.E. Gray. Notes on the Skulls of the Cats (Felidæ). „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1867, s. 276, 1867. (ang.).
↑ T.S. Palmer. Some new Generic names of Mammals. „Science”. New Series. 17, s. 873, 1903. (ang.).
↑ M. Kretzoi. Felida-tanulmányok. „A Magyar Királyi Földtani Intézet Hazinyomdaja”. 24, s. 16, 1930. (węg.).
↑ ^a ^b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 136–137. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 402. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e M.E. & F.C. Sunquist: Family Felidae (Cats). W: D.E. Wilson, R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 1: Carnivores. Barcelona: Lynx Edicions, 2009, s. 149–151. ISBN 978-84-96553-49-1. (ang.).
↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Lynx. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-03-08].
↑ Palmer 1904 ↓, s. 390.
↑ Palmer 1904 ↓, s. 389.
↑ Palmer 1904 ↓, s. 516.
↑ Palmer 1904 ↓, s. 173.
↑ Palmer 1904 ↓, s. 272.
↑ W.E.W.E. Johnson W.E.W.E. i inni, The Late Miocene radiation of modern Felidae: A genetic assessment, „Science”, 311 (5757), 2006, s. 73–77, DOI: 10.1126/science.1122277 (ang.).
↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-12-14]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 646–647. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
↑ Home. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-07-01]. (ang.).
↑ J.S.J.S. Zijlstra J.S.J.S., Lynx Kerr, 1792, Hesperomys project (Version 23.8.1), DOI: 10.5281/zenodo.7654755 [dostęp 2023-12-14] (ang.).
↑ Q. Jiangzuo, L. Li, J. Madurell-Malapeira, S. Wang, S. Li, J. Fu & S. Chen. The diversification of the lynx lineage during the Plio-Pleistocene—evidence from a new small Lynx from Longdan, Gansu Province, China. „Biological Journal of the Linnean Society”. 136 (4), s. 536–551, 2022. DOI: 10.1093/biolinnean/blac054. (ang.).
↑ J.-B. Croizet & A.C.G. Jobert: Recherches sur les ossemens fossiles du departement du Puy-de-Dôme. Paris: chez les principaux libraires, 1828, s. 200. (fr.).
↑ ^a ^b P. Teilhard de Chardin & P. Leroy. Les félidés de Chine. „Publ. Inst. Geobiol. Peking”. 1, s. 1–58, 1945. (fr.).
↑ D.E. Savage. Two new Middle Pliocene carnivores from Oklahoma with notes on the Optima Fauna. „The American Midland Naturalist”. 25 (3), s. 698, 1941. DOI: 10.2307/2420725. (ang.).
↑ W. Pei. On the Carnivora from Locality 1 of Choukoutien, Peiking. „Palaeontologia Sinica”. New series C. 8 (1), s. 1–217, 1934.
↑ D. Geraads. Un nouveau félide (Fissipeda, Mammalia) du Pléistocène moyen du Maroc: Lynx thomasi n. sp. „Geobios”. 13 (3), s. 442, 1980. DOI: 10.1016/S0016-6995(80)80079-9. (fr.).
↑ 汤英俊 / Y. Tang. 河北蔚县早更新世哺乳动物化石及其在地层划分上的意义 / Note on a small collection of Early Pleistocene mammalian fossils from northern Hebei. „古脊椎动物学报 / Vertebrata PalAsiatica”. 18 (4), s. 315, 1980. (chiń. • ang.).

Bibliografia

T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.).
K. Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.

[2] Młodszy homonim Lynceus Müller, 1785 (Crustacea).

[uwaga1-4] Niepoprawna, późniejsza pisownia Lynceus J.E. Gray, 1821.

[8] Młodszy homonim Cervaria Walker, 1866 (Lepidoptera).

[10] Nowa nazwa dla Cervaria J.E. Gray, 1867.

[12] Niepoprawna, późniejsza pisownia Lynx Kerr, 1792.

[22] Podgatunek L. rufus.

[27] DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała

[Kerr-1] R. Kerr: The animal kingdom, or zoological system, of the celebrated Sir Charles Linnæus. containing a complete systematic description, arrangement, and nomenclature, of all the known species and varieties of the mammalia, or animals which give suck to their young Class I Mammalia. Edinburgh: Printed for A. Strahan, and T. Cadell, London, and W. Creech, 1792, s. 155. (ang.).

[Gray1821-3] J.E. Gray. On the Natural Arrangment of Vertebrose Animals. „The London Medical Repository”. 15, s. 302, 1821. (ang.).

[Gray1825-5] J.E. Gray. An Outline of an Attempt at the Disposition of Mammalia into Tribes and Families, with a List of the Genera apparently appertaining to each Tribe. „Annals of Philosophy”. New Series. 10, s. 339, 1825. (ang.).

[Kaup-6] J.J. Kaup: Skizzirte Entwickelungs-Geschichte und natürliches System der europäischen Thierwelt : Erster Theil welcher die Vogelsäugethiere und Vögel nebst Andeutung der Entstehung der letzteren aus Amphibien enthält. Darmstadt: In commission bei Carl Wilhelm Leske, 1829, s. 57. (niem.).

[Jardine-7] W. Jardine: The naturalist’s library. Edinburgh: W.H. Lizars, 1834, s. 274. (ang.).

[Gray1867-9] J.E. Gray. Notes on the Skulls of the Cats (Felidæ). „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1867, s. 276, 1867. (ang.).

[Palmer-11] T.S. Palmer. Some new Generic names of Mammals. „Science”. New Series. 17, s. 873, 1903. (ang.).

[Kretzoi-13] M. Kretzoi. Felida-tanulmányok. „A Magyar Királyi Földtani Intézet Hazinyomdaja”. 24, s. 16, 1930. (węg.).

[miiz-14] Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 136–137. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[icmw-15] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 402. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).

[hmw-16] M.E. & F.C. Sunquist: Family Felidae (Cats). W: D.E. Wilson, R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 1: Carnivores. Barcelona: Lynx Edicions, 2009, s. 149–151. ISBN 978-84-96553-49-1. (ang.).

[Wilson&Reeder-17] D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Lynx. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-03-08].

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/45655546_390]-18] Palmer 1904 ↓, s. 390.

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/45655545_389]-19] Palmer 1904 ↓, s. 389.

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/45655672_516]-20] Palmer 1904 ↓, s. 516.

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/45655329_173]-21] Palmer 1904 ↓, s. 173.

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/45655428_272]-23] Palmer 1904 ↓, s. 272.

[Johnson&inni-24] W.E.W.E. Johnson W.E.W.E. i inni, The Late Miocene radiation of modern Felidae: A genetic assessment, „Science”, 311 (5757), 2006, s. 73–77, DOI: 10.1126/science.1122277 (ang.).

[mdd-25] N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-12-14]. (ang.).

[amw-26] Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 646–647. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

[28] Home. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-07-01]. (ang.).

[Zijlstra-29] J.S.J.S. Zijlstra J.S.J.S., Lynx Kerr, 1792, Hesperomys project (Version 23.8.1), DOI: 10.5281/zenodo.7654755 [dostęp 2023-12-14] (ang.).

[30] Q. Jiangzuo, L. Li, J. Madurell-Malapeira, S. Wang, S. Li, J. Fu & S. Chen. The diversification of the lynx lineage during the Plio-Pleistocene—evidence from a new small Lynx from Longdan, Gansu Province, China. „Biological Journal of the Linnean Society”. 136 (4), s. 536–551, 2022. DOI: 10.1093/biolinnean/blac054. (ang.).

[31] J.-B. Croizet & A.C.G. Jobert: Recherches sur les ossemens fossiles du departement du Puy-de-Dôme. Paris: chez les principaux libraires, 1828, s. 200. (fr.).

[cha&ler-32] P. Teilhard de Chardin & P. Leroy. Les félidés de Chine. „Publ. Inst. Geobiol. Peking”. 1, s. 1–58, 1945. (fr.).

[33] D.E. Savage. Two new Middle Pliocene carnivores from Oklahoma with notes on the Optima Fauna. „The American Midland Naturalist”. 25 (3), s. 698, 1941. DOI: 10.2307/2420725. (ang.).

[34] W. Pei. On the Carnivora from Locality 1 of Choukoutien, Peiking. „Palaeontologia Sinica”. New series C. 8 (1), s. 1–217, 1934.

[35] D. Geraads. Un nouveau félide (Fissipeda, Mammalia) du Pléistocène moyen du Maroc: Lynx thomasi n. sp. „Geobios”. 13 (3), s. 442, 1980. DOI: 10.1016/S0016-6995(80)80079-9. (fr.).

[36] 汤英俊 / Y. Tang. 河北蔚县早更新世哺乳动物化石及其在地层划分上的意义 / Note on a small collection of Early Pleistocene mammalian fossils from northern Hebei. „古脊椎动物学报 / Vertebrata PalAsiatica”. 18 (4), s. 315, 1980. (chiń. • ang.).

[1]

[a]

[2]

[b]

[3]

[4]

[5]

[c]

[6]

[d]

[7]

[e]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[f]

[17]

[18]

[19]

[20]

[g]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]