Çıldır (eyalet) - Vikipedi

Eyalet-i Çıldır Osmanlı İmparatorluğu Eyaleti ←   ← 1578–1845 →   →   → Çıldır Eyaleti (1609) Merkez Çıldır 1578-1628; Ahıska 1628-1829 Oltu 1829-1845 Yönetim şekli Paşalık Tarih  - Çıldır Muharebesi 1578  - Kaldırılış 1845 Bugün parçası Türkiye Gürcistan

Çıldır Eyaleti veya Çıldır Beylerbeyliği (Osmanlıca: ایالت چلدر, "Eyalet-i Çıldır"), tarihsel Gürcistan’ın güneybatı kesiminde, 16. yüzyılın sonlarına doğru kurulan Osmanlı eyaletidir. Yaklaşık olarak günümüzde Gürcistan’ın Acara Özerk Cumhuriyeti’nin bir bölümü ile Samtshe-Cavaheti bölgesini, Türkiye’de Artvin, Ardahan illeri ile Erzurum ilinin bir kısmını kapsamaktadır. 1578-1628 arasında Çıldır, 1628-1829 arasında Ahısha ve 1829-1845 arasında Oltu Çıldır Eyaleti’nin idari merkezleriydi.

Çıldır Eyaleti, Gürcü atabeglerin devleti olan Samtshe-Saatabago prensliği topraklarının ele geçirilmesiyle kurulmuş ve bu eyaletin yöneticiliğine, Müslüman olmaları şartıyla bu prensliği yöneten Cakeli Hanedanı'ndan kişiler atanmıştır.^[1]

Osmanlılar, sonradan Gürcistan Vilayeti olarak adlandırdıkları Samtshe bölgesini Samtshe Prensliğiden ele geçirdiler. Samtshe kalıcı bir şekilde Osmanlı bölgesi (Çıldır Eyaleti olarak) haline gelen tek Gürcü prensliği idi.^[2] Bölge Sohoista Savaşı'ndan sonraki seksen yıl içinde kademe kademe imparatorluğa katılmıştır.^[2] 1578 yılında eyalet kurulduğunda eski Gürcü prensi Manuçar'ı (İslamı kabul etmesinden sonra Mustafa ismini aldı) ilk beylerbeyi olarak atandı.^[3] 1625 yılından itibaren 18. yüzyılın ortalarına dek bütün eyalet istisnalar dışında babadan oğula bölgeyi idare etmiş Müslüman olan Samtshe atabeglerinin soydan gelen mülkleriydi.^[2][3]

Çıldır Eyâleti ilk kurulduğunda Arpalı, İmirhev, Pertekrek, Ardanuç, Çeçerek, Aspinze ve Ude sancaklarından oluşurken, 1582’de de Livane Sancağı da eyalete bağlandı. Sınır bölgesinde olmasından dolayı yapılan savaşlarla eyalet bazen büyüdüğü gibi bazen de küçüldüğünden sancak sayısı da değişmekteydi. Eyaletin merkezi de bazen Çıldır bazen de Ahısha olmuştur. 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı mufassal defterine göre, Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği toprakları kapsadığı için "Gürcistan Vilayeti" olarak adlandırılmış olan Çıldır Eyaleti sekiz livadan oluşuyordu. Bu livalar Ahısha, Hertvis, Ahalkalak, Çıldır, Poshov, Bedre, Ardahan-i Büzürg ve Penek adlarını taşıyordu. Ahısha livası, Kuzay, Güney, Ude, Azğur, Kvabliyan, Oshe, Altunkala, Çeçerek ve Aspinza nahiyelerini kapsıyordu. Hertvis livası Hertvis, Meşe-Cavahet ve Buzmaret olmak üzere üç nahiyeden ibaretti. Ahalkalak livasına Akşehir, Tümeg ve Niyaliskur nahiyeleri bağlıydı. Canbaz, Kenarbel ve Kurd Kalası nahiyeleri Çıldır livasını oluşturuyordu. Poshov livası Güney ve Kuzay nahiyelerini kapsıyordu. Bedre livasına ise, Bedre ve Kaşvet nahiyeleri bağlıydı. Ardahan-i Büzürg livası Güney, Kuzay ve Meşe nahiyelerini, Penek livası da Penek, Kamhis ve Peneskerd nahiyelerini kapsıyordu.^[4]

1631-32 kayıtlarına göre eyalet; Ahısha, Acara, Acara-i Süflâ, Acara-i Ulyâ, Altunkale, Ardanuç, Asentuşah, Emirhoy, Beterek, Hacerek, Hartos, Livâne, Mahcil (Macahel), Penek ve Şavşat sancaklarından oluşmaktaydı.^[5]

Osmanlı-Safevi savaşı sırasında eyalete bağlı Ahısha 1635 yılında Safevilerin eline geçerken, sancakların çoğuda tahribata uğradı. 1639 yılında imzalanan Kasr-ı Şirin Antlaşması ile Ahısha, yeniden Osmanlı topraklarına katıldı. 17. yüzyıl ortalarında eyalet; Ahısha, Ardahan-ı Büzürg, Oltu, Ardanuç, Penek, Hırtıs, Çeçerek, Poshov, Macahel, Acara, Ahalkalak, Livâne, Şavşat ve Pertekrek sancaklarından oluşmaktaydı.^[6]

1717-1730 Osmanlı kayıtlarında eyalet Acara, Acara-i Süflâ, Acara-i Ulyâ, Altunkale, Ahalkalak, Ardahan-ı Büzürk, Ardanuç, Astere, Astaha, Çıldır, Emirhoy, Hacerek, Hartus, Keskim, Macahel, Nısf-ı Livane, Pertek, Pertekrek, Penek, Poshov ve Şavşat'tan oluşan 22 sancağı bulunmaktaydı.

1828–29 Osmanlı-Rus harbinde Ahısha ve Ahalkalak, Ruslar'ın eline geçmiş ve Edirne Antlaşması ile Ruslar'ın hakimiyeti tanınmıştır. Tanzimat Fermanı sonrasında yeniden idari düzenleme neticesinde 1867 tarihinde sancak haline getirilerek eyalet statüsü kaldırıldı. Merkezi Oltu kazası olan Çıldır sancağı da Erzurum Eyaleti'ne bağlandı.