Arapgir - Vikipedi

Bu maddede yeterince bilgilendirici olmayan ve bağlantı ölümüne karşı savunmasız olan yalın URL'ler kullanılmıştır. Maddenin doğrulanabilir kalmasını ve maddede tutarlı bir kaynak biçiminin sürdürülebilmesini sağlamak adına lütfen bunları tamamlayın. (Ağustos 2024) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin)

Arapgir[1]
İlçe
Türkiye'de bulunduğu yer
İlçe sınırları haritası
Ülke	Türkiye
İl	Malatya
Coğrafi bölge	Doğu Anadolu Bölgesi[2]
İdare
• Kaymakam	Fikri Badioğlu[3][4][5]
• Belediye başkanı	Haluk Cömertoğlu (CHP)[6]
Yüzölçümü
• Toplam	1143 km²
Rakım	1210 m
Nüfus  (2018)
• Toplam	10.868
• Kır	-
• Şehir	-
Zaman dilimi	UTC+03.00 (TSİ)
Posta kodu	44800
İl alan kodu	(+90) 422
İl plaka kodu	44
Resmî site www.arapgir.gov.tr

Arapgir, Malatya iline bağlı bir ilçedir. Doğu Anadolu Bölgesi'nin batı kesiminde, Yukarı Fırat Bölümü'nde, Fırat Vadisi'nin batı yakasında, Malatya iline 114 km mesafede yer almaktadır. TÜİK 2023 yılı ADNKS nüfus sayımına göre tüm ilçe nüfusu belde ve köyleriyle birlikte 10.641'dir.^[8] Burada 1249 yılında Arapgir Katedrali inşa edilmiştir.

Çubuk adlı komutan Arapgir'in savaşla alındığı ve iki komutan tarafından kuşatıldığı, komutanlardan birinin adının Cihangir diğerinin Arap Mehmet olduğu, Cihangir'in şehit olduğu ve baştaki üst komutanın Arap Gir diye emir verdiği ve şehrin isminin bundan sonra Arapgir olarak kaldığı rivayeti vardır.

Melikşah'ın Anadolu'ya gelmediği Süleyman Bin Kutlumuş'u memur ettiği tarihi bîr gerçeklik olarak kabul edilir. Kutlumuş oğlu Süleyman bu savaşta bulunsa veya bir üst komutan olsada olay hikayede söylendiği gibi olsaydı Arapgir şehri bu ismi daha önce Bizanslılar ve Ermeniler tarafından kullanılmış olması gerekecekti.^[9]

Arapgir'in eski adı Daskuza'dır. Daskuza (Arapgir) civarındaki yerleşim birimlerinin en eskilerinden olup Malatya ili ile yaşıt sayılabilir.^[9][10]

Arapgir, 577 yılında Arap Hatem Tai tarafından fethedilmiştir. Bizans İmparatorluğu ile yakın ilişki içerisinde bulunmuştur. 1070 yılından sonra Anadolu Selçuklu Devleti idaresine, Selçukluların Moğollara Kösedağı Savaşı'nda yenilmesinden sonra Moğolların, Anadolu beyliklerinin kurulmaya başladığı dönemde Karakoyunluların eline geçer. 1515 Çaldıran Savaşı'ndan sonra Osmanlı Devleti'nin egemenliği altına girer.^[9][11][12]

1518 yılında tutulan ilk Osmanlı Tesnit Tahrir defterinde Diyarbakır eyaletinin 12 sancağı bulunmaktaydı. Bu defterde Arapgir de yer almakta ve 10. sırada bulunmaktaydı. 1928 yılına kadar Elazığ'a bağlı iken, 1927-1928 tarihli devlet salnamesinde ise Arapgir, Malatya'ya bağlı bir kaza olmuştur.^[9]

1988 yılına kadar Arapgir ve Arapkir şeklinde her iki yazım şekli de resmî olarak kullanılmıştır. A. Cengiz Sezer’in yaptığı araştırmalar ve başvurular sonucu 22 Temmuz 1988 tarihinde Vejdi Gönül imzası ve İller İdaresi Genel Müdürlüğü’nün 420.208/14-5606 sayılı yazısı ile Arapgir olarak “g” harfi ile kullanılmasına karar verilmiştir.^[13]

İlçe, engebeli ve dağlık bir bölgeye sahiptir. Doğu Anadolu Bölgesi'nin batı kesiminde, Yukarı Fırat Bölümü'nde, Fırat Vadisi'nin batı yakasında, Malatya iline 114 km mesafede yer almaktadır. Arapgir'in toprakları doğuda Elazığ'ın Ağın, batıda Malatya'nın Arguvan, kuzeyde Erzincan'ın Kemaliye ve Sivas'ın Divriği, güneyde Elâzığ'ın Keban ilçeleri ile çevrilidir. İlçe merkezinde rakım 1250 metredir. Yüzölçümü 964 km²dir. 2000 genel nüfus sayımına göre ilçe merkezi 10.180, köylerin nüfusu 6.445 olup toplam nüfus 17.070'tir. İlçenin Taşdelen olmak üzere 1 bucağı, merkez olmak üzere 1 belediyesiyle 42 köyü ve 49 mezrası vardır.^[12][14]

İlçenin yüzölçümü 956 km²dir. İlçeyi yüzey şekilleri bakımından üç bölümde incelemek gerekir.

1. İlçenin batı ve kuzeyindeki dağlık bölüm.
2. İlçe merkezinin doğusunda kalan bölüm
3. Güney bölümünü oluşturan orta yükseklikteki az engebeli "Dişterik" yazısı.

Göldağı: Yüksek, uzun ve devamlı antiklinal durumlu bir sıradağdır. En yüksek tepesi At Kuyruk Sallamaz zirvesinde 2393 m'yi bulur. Arapgir'e doğru birdenbire kesilir. Bu sıradağ diğerleri gibi yayvan ve çok geniş değildir. Arada sert kayalıklar; yer yer derin vadilerle parçalanmıştır. Buna rağmen buralarda arazi çetin değildir. Göldağı ormandan yoksun, ancak, yaylacılığa çok elverişlidir. İlçe merkezinin sulama ve içme suyunun tamamını Göldağı karşılar. Eteklerinden çok sık mesafelerden çıkan kaynak sularla küçük düzlükler, çayır ve meyve bahçelerini oluşturmaktadır. Özellikle vadi boylarınca uzanan yeşilliklerin kavak, çınar, söğüt ve meyve ağaçları ile bunların arasında birkaç dönümden oluşan çok sayıda sebze bahçeleri süsler.

Sarıçiçek Yaylası: Arapgir'in kuzeyinde yer alır, üstü çok geniş dalgalı buna rağmen kenarları diktir. Bünyesinde mezozoik kalkerleri teşkil eden düzgün bir sırt hâlinde, Eğerli Dağı'nı (2275 m) geçtikten sonra Divriği'yi Arapgir'e bağlayan yola geçit veren Mamahar Gediği'ne kadar devam eder.

Sarıçiçek Yaylası'ndan başlayıp doğuya doğru Fırat Nehri'ne kadar uzanan yayın içinde kalan ve Dutluca (Aşutka) Ovası'nı da içinde bulunduran bölüm, yüksekliği 1000 – 1100 m kadar olan az dalgalı bir arazidir.

Arguvan ilçesi ile sınır teşkil eden Söğütlü Çayı'nın kuzeyinde, içinde Taşdelen nahiyesi de bulunan, orta yükseklikte, az engebeli araziye Dişterik Yazısı denir. İlçenin köylerinin çoğu bu bölümde yer alır. Küçük bir ovadır.

• Yıllık sıcaklık ortalaması: 11,7 °C
• En soğuk ay: Aralık
  • Sıcaklık ortalaması: -2,0 °C
• En sıcak ay: Temmuz
  • Sıcaklık ortalaması: 25,0 °C
• Yağış miktarı (yıllık): 563,3 mm

Malatya-Arapgir Karayolu bir kuşak ya da bağlantı yolu değil, şehirlerarası karayoludur. Malatya’nın Karadeniz Bölgesine açılan kapısı, Erzincan, Sivas ve Elazığ illeri arasında önemli bir şehirlerarası yoldur.^[15] Ayrıca 2014 yılında inşaatına başlanan ve hala devam eden Divriği-Arapgir-Keban Yolu Tünelleri Projesi bölgenin ulaşım anlamında zor şartlarını ortadan kaldırıyor. Sarıçiçek-1 Tüneli 1600 metre ve Sarıçiçek-2 Tüneli 1100 metre toplam uzunluğu 2700 metre olan iki tüpten oluşmaktadır.^[16] Malatya ile Arapgir Merkez arası mesafe yaklaşık olarak 120 kilometredir. Malatya ile Arapgir Merkez arası süre yaklaşık olarak 1 saat 30 dakika sürmektedir. Malatya Arapgir minibüsleri 7 gün hizmet vermektedir. Arapgir'den Malatya merkeze gidene kadar 25 durak vardır. Yaklaşık 45 dakika sürmektedir.^[17]

Not: Büyükşehir yasası nedeniyle köyler mahalle statüsüne geçtiğinden 2013'ten itibaren kır nüfusu tabloda yer almamıştır.

İlçedeki mahallelerin haritadaki yeri

Arapgir ilçesi 63 mahalleden oluşmaktadır.

İlçenin en önemli tarihî eserleri arasında Ulu Camii bulunmaktadır. Bu eserin 14. yüzyıl yapısı olduğu sanılmaktadır. Yine Yeni Camii'nin Akkoyunlular döneminde (1389-1551) yapıldığı söylenmektedir. Cafer Paşa Camii 1694 tarihinde Cafer Paşa tarafından yaptırılmıştır. Mirliva Ahmet Paşa Camii (şimdiki adı ile Çarşı Camii'dir), Mirliva Ahmet Paşa tarafından yaptırılmıştır. Bu cami 17. yüzyıla aittir. Gümrükçü Osman Paşa Camii 1823/1824 tarihinde yapılmıştır. Çobanlı Camii yapım tarihi 1893 olarak bilinmektedir. Ayrıca Molla Eyüp Camii, Osman Paşa Camii ve Çarşı Hamamı ilçede bulunan diğer tarihî eserler arasındadır.^[11]

Ayrıca ilçede birkaç kale kalıntısı, eski mezarlıklar ve de bir gümüş madeni bulunmaktadır.

1915 öncesi Arapgir'de 7 Ermeni kilisesi bulunmakta idi, günümüze sadece bir tanesi kalıntı hâlinde yetişebilmiştir.

• Abdullah Cevdet (1869-1932)
• Cevat Çobanlı (1870-1938)
• Zehra Bilir (1913-2007)
• Kavalalı Mehmed Ali Paşa (1769-1849)
• Yusuf Kamil Paşa (1808-1876)
• Hamdi Suat Aknar (1873-1936)
• Cemal Azmi (1868-1922)
• Fethi Gemuhluoğlu (1923-1977)
• Rasim Tekin (1877-1939)
• Çubuk Bey
• Mehmet Fahri Oral (1911-1980)
• Aram Açıkbaşyan (1867-1915)
• Vahagn Davtyan (1922-1996)
• Hacı İbrahim Paşa (1632-1772)
• Hacı Mehmet Paşa (Vefatı 1775)
• Ethem Paşa (1862)
• Cevat Çobanlı (Orgeneral) (1873-1938)
• Adnan Çobanlı (1924-1968)
• Mehmet Şakir Paşa (1844-1903)
• Mehmet Celal Azmi (1968-1922)
• Mirliva Ahmet Paşa (14.YY)
• Dr. Abdullah Cevdet Karlıdağ (1869-1932)
• Prof. Dr. Osman Nuri Eralp (1878-1940)
• Prof. Dr. Hamdi Suat Aknar (1873-1940)
• Gümrükçü Osman Paşa (Vefatı 1938)
• Prof. Dr. Ahmet Afif Erzen (1913)
• Karabaş-ı Veli Hazretleri (1604-1681)
• Süreyya Mustafa Paşa (1878)
• Hüseyin Avni Karaahmetoğlu (1864-1954)
• Müderris Hacı Ahmet (1837-1893)
• Ahmet Fatih Paşa (1844-1903)
• Abdurrahman Şener Efendi (1853-1925)
• Abdullah Dilaver Argun (D.1902)
• Ahmet İzzettin Çağpar (1893-1952)
• Hattat Hacı Mahmut Yazıcı (1881-1946)
• Cafer Paşa
• Ethem Paşa
• Kara Süleyman Paşa
• Yusuf Paşa
• Gümrükçü Osman Paşa
• Süleyman Paşa
• Mustafa Süreyya Paşa

• Selami Tekkazancı
• Şemsi Belli
• Mehmet Bakır
• Erol Özyiğit
• Kemal Naci Ekşi
• İlyas Salman
• Tuğgeneral Tuncay Kavuncu
• Tuğgeneral Mevlüt Yalçın
• Tümgeneral Recai Uğurluoğlu
• Tuğgeneral Şinasi Doğu
• Tümgeneral Cemil Özer
• Metin Emiroğlu
• Vali Naim Cömertoğlu
• Vali Yılmaz Ergun
• Ahmet Genç
• Şair Fehmi Gür
• Dr. K. Naci Ekşi
• Dr. İsmail Namık Gedik
• Prof. Dr. Muhan Bali
• Prof. Dr. Seyfettin Uludağ
• Prof. Aydın Akkaya

• Mehmet Reşat Tardu
• Mehmet Sevigen
• Battal İlgezdi
• Yüksel Çengel
• Ferit Mevlüt Aslanoğlu
• Metin Emiroğlu

• Mehmet Ali Aydınlar
• Adil Üstündağ
• Turan Tuna
• Emin Cankurtaran
• Ercihan Ekşi
• Yakup Aydın Karabay
• Halit Polat
• Ali Meral
• Yüksel Kadıoğlu
• Enver Çam
• Derman Ünsal

• İdraki (1285-1324)
• Remzi (1848-1907)
• Rengi (1817-1890),

19. yüzyıl ortalarında eski Arapgir terk edilerek bugünkü yerine taşındığından sanat değeri yüksek birçok tarihî yapı, eski Arapgir'de kalmıştır. Bu tarihî eserlerin birçoğu harap hâldedir. Eski Arapgir'de Hanikah, Cafer Paşa Camii, Osman Paşa Hamamı, Çarşı Hamamı, Miran Çayı kıyısındaki Harap Pazar harabeleri, Berenge Deresi boyunca uzanan vadi ile Kaynarca gezilecek ve görülecek yerler olarak sayılabilir. Arapgir ilçesine 15 km uzaklıkta bulunan Onar köyünde Roma döneminden kalma 18 kaya mezarı bulunmaktadır. 28 Nisan 2011 tarihinde bu kaya mezarları 1. derece arkeolojik sit alanı ilan edilmiştir. Ayrıca köyde 1224 yılında inşa edilmiş, tarihin bilinen en eski cemevi bulunmaktadır.^[2] Günümüzde Meydan Köprüsü, Gümrükçü Osman Paşa Camii,^[43] Millet Hanı ve Çobanlı Konağı restorasyon çalışmaları bitirilerek turizme kazandırılmıştır.

Yine Arapgir'de bulunan kaya arası kanyonu yer yer dik ve sarp kayalıklardan oluşup 17 bin 847 metre uzunluğundadır. Kanyonun doğa sporlarının, balık ve kara avcılığı, dağcılık, turizm ve yaylacılık faaliyetleri için doğal ortam olduğu gözlemlenir. İlçede 2 yıldızlı, 52 kişi kapasiteli turistik otel bulunmaktadır.^[44]

27 Kasım 2021'de Arapgir'in Cittaslow (Yavaş Sakin Şehir) üyeliği kabul edildi.^[45]

İlçenin ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayanır. İlçe Tarım Müdürlüğü'nün verdiği bilgiye göre tarım yapılan arazi miktarı 23.910 hektardır. Bu miktarın büyük çoğunluğu güneyde kalan Dişterik yazısı oluşturur. Yağışı az olan bu bölümde tahıl tarımı yapılmaktadır. Buğday, arpa, nohut, mercimek gibi suya fazla ihtiyaç duymayan tahıllar ekilmektedir. Ekin ve hasad işlerinde %75 makineleşme sağlanmıştır. Özellikle Doluca ve Kavaklıdere şarap fabrikalarının tercihi dolayısıyla üzüm sektörü gelişmeye devam etmektedir. Amasya Üzümü, Arapgir'in en büyük geçim kaynağı olmuştur. Her yıl üzümcülüğü geliştirmek için “bağbozumu” adında festivaller düzenlenmektedir. Kozluk çayı vadisi ile mahallelerdeki bahçeler sebzeciliğe müsaittir. Ayrıca kuzeyde ve doğuda bulunan köy arazilerinde sebzecilik yapılmaktadır.^[46]

Küçük baş hayvanların çoğunluğu Sarıçiçek ve Göldağı yaylalarında barınmaktadır. Ayrıca ilçenin çeşitli yerlerinde arıcılık da yapılmaktadır.^[46]

Arapgir’de yapılan düğünlerin vazgeçilmezleri müzik, folklor ve yemek şölenleridir. Türkü ve halk oyunlarının oldukça yaygın olduğu bu düğünlerde genellikle klarnet, cümbüş, keman, davul, tef ve darbuka gibi müzik enstrümanları çalınır. Düğünden önce ise yerine getirilmesi gereken kız isteme, nişan gibi adetler vardır. Asıl Arapgir’e özgü olan gelenek ise kına ve kebap gecesidir. Düğünün birinci günü, yapılan bu etkinlikte damat hamama götürülür. Hamamdan sonra gelin evinden gelen misafirler ile beraber kebap yenir. Yemek bittikten sonra ise damat kaçar ve sağdıç damadı yakalayıp, kıyafetini giydirir. Tüm bu etkinlikler çalgı eşliğinde yapılır. Daha sonra gelin, aile evinden ayrılıp yeni evine yollanır ve damat gelinin başına para serper. Bu esnada gelinin ayağına kurban kesilir. Düğünün ikinci günü gelinin akrabaları ve damadın davetlileri gelini görmeye giderler. Buna “yüz açma” denir. Bu misafirlik esnasında geline çeşitli hediyeler takılır ve düğün sona erer.^[47]

İlk olarak 1970 yılında düzenlenen Arapgir Bağbozumu Şenlikleri’nin temel amaçları ilçeyi tanıtmak, ilçeye hareketlilik kazandırmak, gurbette bulunan hemşerileri bir araya getirmek, ilçenin kültürel özelliklerini gelecek kuşaklara aktarmak, ilçe ekonomisine katkıda bulunmak ve Arapgir’in meşhur siyah üzümünü yurt genelinde tanıtarak insanları üzümcülüğe teşvik etmektir. Eylül ayının 2.cumasında düzenlenen bu şenlikte üzüm teşvik yarışması, sünnet şöleni, gezi ve özel eğlence gecesi gibi çeşitli etkinlikler bulunmaktadır. Sünnet şöleni ile imkanı olmayan ailelerin çocukları sünnet ettirilmektedir, bu çocukların sayısı 50’yi görmektedir. Özel eğlence gecesi sayesinde ise ilçe halkına senede bir kez de olsa canlı konser izleme fırsatı sunulmaktadır. Yaklaşık 10 bin kişinin izlediği bu gecede; parodiler, folklor ekibi, TRT mensubu sanatçılar ve birçok ünlü sanatçı yer almaktadır.^[47]

• Bumbar Dolması
• Bastuk
• Çelebi Dolması
• Ekşili Ekmek
• Kömbe böreği
• Elma Galeyesi
• Tarhana
• Gelin Hanım Tatlısı
• Erişte Çorbası
• Akıtma Biciği
• Baklava
• Dilber Dudağı
• Soğan Dolması
• Perhiz dolması
• Lokma
• Zeytin Yağlı Biber Dolması
• Gıldirik Köfte
• Soğanlı Ekmek
• Dutlu Yumurta
• Mıhlama
• Yoğurt Çorbası
• Gandımalı Çorba
• Pıdik veya Dzınik Çorbası
• Özbek Çorbası
• Pancar Çorbası
• Çir Çorbası
• Kaburga
• Kurban Pilavı
• Ayranlı Çorba
• İçli Köfte
• Tavuk Çorbası
• Hoşaf
• Nohutlu Çorba
• Bumbar
• Kelle Paça Çorbası
• Patlıcan Yemeği
• Bamya Yemeği
• Topik
• Sarımsak Yahnisi
• Yeşil Fasulyeli Yahni
• Çırçırlı Yahni
• Kabaklı Çırçırlı Yahni
• Yeşil Fasulyeli Piyaz
• Yumurtalı Piyaz
• Semizotlu Salata
• Gavud veya Bulamaç
• Hasirde, Hasuta veya Hişasda
• Pişi
• Yuvarlak Kete
• Patatesli Piyaz

Arapgir'de sadece şehir merkezinde toplam 5 ilkokul, 2 ortaokul, 3 lise, 1 Anaokulu, 1 Halk Eğitim Merkezi ve 1 Öğretmenevi bulunmaktadır.^[52][53] Ayrıca Malatya Turgut Özal Üniversitesi'ne bağlı 1 tane de meslek yüksekokulu bulunmaktadır. 1987 yılında ilk önce İnönü Üniversitesi'ne bağlı bir şekilde kurulmuş sonra Malatya Turgut Özal Üniversitesi kurulması ile oraya bağlanmıştır^[54][55]

Şehirde Arapgir Ali Özge Devlet Hastanesi adında bir devlet hastanesi mevcuttur.^[56][57]

5 Nisan 1984 tarihinde kurulan Arapgirspor, bölgesel amatör kümelerde mücadele etmektedir.^[58][59] Gençlik ve Spor Kanunu gereğince dernek statüsündeki kulüplerin spor kulübü olma kararı sonrasında 22 Ekim 2023 tarihinde gerçekleşen genel kurul sonrasında Arapgirspor artık bir spor kulübü oldu.^[60] Mevcut başkan Metin Akyüz'dür.^[61][62]

İlçenin merkez ve köyleri dahil toplam 54 camii bulunmaktadır.^[63] Sadece ilçe merkezinde toplam 21 tarihi camii vardır. En eskisi olarak 683 yıllık Mir-i Liva Ahmet Paşa Camii (Müderris Mustafa Efendi Camii) gelmektedir.^[64] Ayrıca Onar Mahallesi'nde 800 yıllık (Büyük Ocak Cemevi)^[65] ve Taşdelen mahallesinde olmak üzere toplam 2 cemevi bulunmaktadır.^[66][67][68]

• 
  Kayalısu Kulaklar
• 
  Kayalısu Büyükdere
• 
  Kayalısu Bahçeler

• Mersin Büyükşehir Belediyesi^[69]
• Karşıyaka^[70][71][72]
• Karabağlar^[73]
• Ataşehir^[74]
• Nilüfer^[75]
• Mesudiye^[76]
• Bingöl Belediyesi^[77]

• Arapgir Katedrali
• Arapgir Ulu Camii
• Arapkir
• Sarıçiçek Yaylası

Wikimedia Commons'ta Arapgir ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Malatya Valiliği'nde Arapgir
• Malatya Büyükşehir Belediyesi'nde Arapgir
• Malatya İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü'nde Arapgir
• Arapgir Kaymakamlığı'nda Arapgir
• Arapgir Belediyesi'nde Arapgir
• Arapgir Kültür Derneği'nde Arapgir
• Türkiye Futbol Federasyonu'nda Arapgir Spor