Baykam - Vikipedi

Abū al-Husayn Bajkam al-Mākānī
Müttaki'nin gümüş dirhemi, AH 329 (MS 940/941) , Halife Müttaki ve Baykam'ın isimlerini taşır
Abbâsî Halifeliği Emîrü’l Ümerâ
Görev süresi Eylül 938 - 21 Nisan 941
Hükümdar	Râzî, Müttaki
Yerine geldiği	İbn Râik
Yerine gelen	Kurankij
Kişisel bilgiler
Ölüm	21 Nisan 941

Ebu el-Hüseyin Bajkam el-Mākānī (Arapça: أبو الحسين بجكم المكاني), Baykam, Badjkam veya Bachkam (Bäčkäm kelimesinden, Farsça ve Türkçe'de at veya yak^[1] kuyruğu anlamına gelen bir kelimeden) olarak anılırdı, bir Türk askeri komutanı ve Abbasiler Halifeliği'nin bir görevlisiydi. Ziyârî hanedanının eski gulâmlarından olan Baykam, 935 yılında Ziyârî hükümdarı Merdavij'in suikasta uğramasının ardından Abbasi hizmetine girdi. Bağdat'taki Halifelik sarayında beş yıl görev yaptığı sırada kendisine Emîrü’l Ümerâ unvanı verildi; bu sayede halifeler Râzî ve Müttaki üzerindeki hakimiyeti sağlamlaştırıldı ve onların toprakları üzerinde mutlak bir güç elde etti. Baykam, yönetimi boyunca aralarında Emîrü’l Ümerâ öncülü İbn Râik, Basra merkezli Berîdîler ve İran'ın Büveyhî hanedanı da bulunan çeşitli muhaliflerin meydan okumalarına maruz kaldı; ancak ölümüne kadar kontrolü elinde tutmayı başardı. 941 yılında el-Muttaki'nin halife olmasından kısa bir süre sonra bir av gezisi sırasında bir grup Kürt tarafından öldürüldü. Baykam, hem kararlı yönetimiyle hem de kendisine saygı duyan ve bazı durumlarda dost olan Bağdat aydınlarına olan himayesiyle tanınıyordu. Onun ölümü merkezi iktidarda bir boşluğa yol açtı ve Bağdat'ta kısa süreli bir istikrarsızlık ve çatışma dönemi yaşandı.

Baykam'ın erken yaşamına ilişkin ayrıntılar bilinmemektedir. Kendisi bir Türk'tü ve kariyerine Kuzey İran'da Deylemli savaş ağası Makan ibn Kaki'nin vezirinin Gulâm (genellikle Türk kökenli askeri köleler) olarak başladı.^[2] Efendisi daha sonra Baykam'ı da içeren Gulâm, Makan'a hediye etti.^[2] Makangenç Baykam'ın eğitimi ve öğrenimiyle ilgilendi ve Baykam minnettarlığını, patronunun adını nisbe (soyadı) olarak benimseyerek gösterdi.^[1]

Makan, Deylem, Cibal ve Taberistan'ı kontrol altına alan Ziyârî hanedanının kurucusu Merdâvîc tarafından yenildikten sonra, Makan'ın ghilmanları arasında yer alan diğer birçok kişiyle birlikte Merdâvîc'in hizmetine girdi.^[2][1] Merdâvîc, Gulâm kötü davrandı ve bunun sonucunda Ocak 935'te İsfahan'da onu öldürdü; bu eylemde Baykam'ın da suç ortağı olması mümkündü.^[2][1][3] Merdâvîc'in ölümünden sonra Ziyârî hizmetindeki Gulâm çoğu dağıldı. Baykam ve meslektaşı Tüzün büyük bir grubun liderliğini üstlendiler ve önce hizmetlerini Cibal'in yeni valisi Hasan bin Harun'a sunduktan sonra Bağdat'taki Abbâsî sarayına doğru yola çıktılar.^[1][4] İlk başta, halifenin Hucariye muhafızlarının imtiyazlarını kıskançlıkla koruduğu saray, onların tekliflerini reddetti; ancak Gulâm sonunda Güney Irak'taki Basra ve Vasıt valisi olan İbn Râik'in hizmetine alındılar. Artık Baykam Râikî olarak bilinen Baykam, kendi takipçilerinin yanı sıra Cibal'den çağrılan ek Türkler ve Deylemlilerden oluşan büyük bir askerî güç komutası altında oluşturdu.^[1]

Kasım 936'nın başlarında Halife Râzî (h. 934-940) İbn Râik'e yeni yaratılan Emîrü’l Ümerâ ("komutanların komutanı") unvanını bahşetti ve ona halifelik üzerinde mutlak kontrol hakkı tanıdı. Bu durum, çeşitli eyalet valilerinin yanı sıra, Bağdat'taki halife korumaları gibi güçlü çıkar gruplarının da tepkisine yol açtı. İbn Ra'ık, bunlara karşı Baykam'ı ve onun Türk taraftarlarını kullandı. Onların yardımıyla Hucariyye ve Saji muhafız birliklerini etkisiz hale getirmeyi başardı ve ardından Şubat 937'de Baykam, sahib al-shurta (polis şefi) ve doğu eyaletleri valisi görevlerine layık görüldü.^[1][5]

İbn Râik'in yerini almayı amaçlayan hırslı Ahvaz valisi Ebû Abdullah el-Berîdî'ye karşı verilen savaş çok daha zor ve uzun sürdü.^[1] el-Berîdî'nin ailesi Basra kökenliydi ve Huzistan üzerinde zayıf bir hakimiyet kurmayı başarmadan önce Abbasiler'e çeşitli görevlerde memur olarak hizmet etmişti.^[3] İbn Râik de yenildi ve Basra'yı Berîdîlere bırakmak zorunda kaldı; ancak Bayrakam, sayıca az olmasına rağmen iki büyük zafer kazanarak durumu kurtardı ve bu zaferle Huzistan'ı ele geçirdi. Sıkıntılı durumda olan el-Berîdî, yardım için güçlü komşusu, Fars'ın Büveyhî hükümdarı İmâdüddevle'ye yöneldi. İmâdüddevle'nin kardeşi Müizzüddevle kısa süre sonra Huzistan'ı ele geçirdi ve İbn Râik, Baykam'ın bölgeyi geri alması halinde eyaletin bağımsız bir alan olarak kendisine ait olmasını teklif etmek zorunda kaldı. Ancak Baykam, Büveyhî kuvvetleri tarafından püskürtüldü ve Vasıt'e geri çekildi.^[1][3]

İbn Raık'ın Huzistan'ı geri alma emrini dikkate almayan Baykam, Vasıt'ta kaldı ve İbn Raık'ı bizzat kendisi tahttan indirmek için planlar yapmaya başladı. Bu amaçla Baykam müttefikler aramaya başladı: Vasıt valiliğini Berîdîlere teklif etti ve kendi çöküşü ve mallarına el konulması nedeniyle İbn Râik'ten intikam almak isteyen eski vezir İbn Mukla aracılığıyla Halife el-Radi'nin örtülü desteğini kazandı.^[1][6] Eylül 938'de Baykam birliklerini Vasıt'tan Bağdat'a götürdü. İbn Râik, Nehrevan Kanalı'nın büyük barajlarını yıkarak ve ovayı sular altında bırakarak ilerlemesini engellemeye çalıştı ancak Baykam'ın ordusu Abbâsî başkentine muhalefetle karşılaşmadan girdi ve el-Radi, İbn Râik'in emir el-Ümera unvanını derhal Baykam'a devretti.^[1][5]

El-Radi'nin törensel bir role indirgenmesine rağmen halife ile Baykam arasındaki ilişki güçlüydü; el-Radi, Baykam'ı sert disiplininden dolayı övüyor ve Baykam'dan "koruyucusu" olarak bahsediyordu. El-Radi, Baykam'ın halifelik pozisyonuna duyduğu saygıyı takdir etti ve emir al-Ümera'ya destek sözü verdi.^[6]

Ekim-Kasım 938'de Baykam ve Halife, Irak'taki karışıklıktan yararlanarak eyaletinin gelirlerini Bağdat'a iletmeyi durduran Musul'un etkili Hamdânî emiri Nasırü'd Devle'ye karşı sefere çıktı. Baykam'ın ordusu Musul'u ele geçirmiş olmasına rağmen Hasan, ondan önce ülkenin en ücra köşelerine kadar kaçmış, Baykam'ın kuvvetleri onu buralarda da takip etmiş ancak başarılı olamamıştı. Bu arada yerel halk halife birliklerinin varlığından rahatsız olmuş ve onlara karşı gerilla savaşı başlatmıştı. İbn Râik ise Baykam'ın yokluğundan yararlanarak Karmatî kuvvetlerinin başında Bağdat'ın kontrolünü ele geçirmişti. Bu gelişmeler Baykam'ı rakipleriyle müzakere etmeye zorladı: Hamdaniler, vergi borçlarının ödenmesi karşılığında eyaletlerinde yeniden iktidara getirildi ve İbn Râik, Mısır'daki İhşîdîlerin de hak iddia ettiği Tarık el-Furat, Diyar Mudar, Kinnesrin ve Avasım eyaletlerinin valiliği karşılığında satın alındı. Bu düzenleme, Baykam ve Halife'nin Şubat 939'da Bağdat'a dönmesine izin verdi.^[1][7]

Bağdat'ta denetimini sağlamlaştıran Baykam, şimdi Büveyhîlerin oluşturduğu tehditle karşı karşıyaydı. Bu amaçla, daha önce kararlaştırıldığı gibi Vasıt'ı teslim ederek, Ebû Abdullah el-Berîdî'yi Abbasi sarayının veziri olarak atayarak (el-Berîdî, Vasıt'ta kaldı ve Bağdat'ı ziyaret etmedi) ve son olarak el-Berîdî'nin kızlarından biriyle evlenerek Basra'daki Berîdîler ile bağlarını güçlendirdi.^[1] Taraflardan hiçbiri diğerine gerçekten güvenmiyordu; Baykam'ın, inatçı bir entrikacı olan kayınpederi hakkında "sarığının bir insanın değil, bir şeytanın başını örttüğünü" söylediği söylenir; ancak anlaşma Irak'ta kırılgan bir barışın hakim olmasına izin verdi.^[8]

Baykam'ın Büveyhîlere karşı başarısı karışıktı: Vasıt, Büveyhî saldırısından kurtarıldı ve Berîdîler Susiana'da başarılı bir sefer düzenlediler, ancak Cibal'e yapılan bir sefer üçüncü Büveyhî kardeşi Rüknüddevle tarafından ezildi.^[1] Ancak Berîdîler ile olan ittifak kısa sürede bozuldu çünkü el-Berîdî hâlâ Baykam'ın yerine geçme hırsını sürdürüyordu ve Baykam da bunun farkındaydı. Ağustos 940'ın sonlarında Baykam, el-Berîdî'yi vezirlikten aldı ve Berîdîlerin direniş göstermeden terk ettiği Vasıt'a bir saldırı başlattı.^[1] Bu arada, Hanbeli mezhebinin fanatik üyelerinin inançlarını genel halka dayatmasıyla, Bağdat'ta dini şiddet yaygınlaşmıştı.^[9]

Aralık 940'ta Râzî öldü.^[1][10] Baykam, Vasıt'ta kaldı, ancak Abbâsî aristokratlarından oluşan bir konsey toplamak üzere sekreterini Bağdat'a gönderdi ve konsey Râzî'nin kardeşi Müttaki'yi (h. 940-944) halife olarak seçti.^[11] Baykam ayrıca Takinak adında bir köleyi, aralarında değerli al-Yatimah incisinin de bulunduğu çeşitli eşyaları satın almak üzere ölen Halife'nin sarayı olan Dar al-Sultan'a gönderdi.^[10][12] Ayrıca, halifeye daha önce yaptığı ziyaretlerden hatırladığı, Râzî'nin sarayından üç cariye de aldı.^[10]

El-Muttaki'nin halife olarak ilk icraatlarından biri Baykam'ı Emîrü’l Ümerâ olarak onaylamasıydı. Müttaki'nin destek jestine rağmen, Baykam, el-Berîdî de dahil olmak üzere yarı özerk eyalet valileri arasında hala muhalefetle karşı karşıyaydı^[11]

Baykam, 941 ilkbaharının başlarında el-Berîdî'ye karşı bir sefer başlattı. Teğmenleri önce Berîdîler tarafından bozguna uğratıldılar, bunun üzerine Baykam bizzat Vasıt'tan ayrılarak savaş alanına gitti. Ancak ordusuna katılmak üzere yola çıktığında generallerinin Berîdîlere karşı büyük bir zafer kazandığı haberini alınca Vasıt'a dönmeye karar verdi. 21 Nisan 941'de bir seyahat esnasında katıldığı av seferinde, maiyetiyle birlikte bir Kürt eşkıya çetesiyle karşılaştı. Kısa bir çatışma sırasında, Kürtlerden birinin mızrağıyla sırtından bıçaklaması sonucu Baykam öldürüldü.^[1][11]

Baykam'ın beklenmedik ölümü, Bağdat'ta bir güç boşluğu yarattı ve Deylemciler ile Türk kuvvetleri arasındaki anlaşmazlıklar, Deylemcileri yenik düşen el-Berîdî'ye katılmaya yöneltti.^[11] Onların yardımıyla Vasıt ve Bağdat'a yürüdü, onları ele geçirdi, ancak iktidarı gasp etmesinin ardından çıkan karışıklıklar nedeniyle kısa süre sonra kaçmak zorunda kaldı. Kurankij adlı bir Deylami şefi, fiili olarak Bağdat'ın hükümdarı olarak onun yerini aldı, ancak o zalim bir yönetim uyguladı ve Müttaki, eski Emîrü’l Ümerâ İbn Râik'e yardım için başvurdu.^[11]

İbn Râik kısa süre sonra Bağdat'ın kontrolünü yeniden ele geçirdi; ancak onun Emîrü’l Ümerâ olarak yeniden tahta çıkmasıyla siyasi kargaşa sona ermedi. el-Berîdî şehri bir kez daha ele geçirdi ve İbn Râik, Halife ile birlikte Musul'a kaçtı; buradan Hamdani yöneticileri şehri yeniden canlandırmak için başarılı bir girişimde bulundular. Hamdani emiri Hasan, İbn Raik'in öldürülmesini emrettikten sonra Emîrü’l Ümerâ yapıldı ve kendisine Nasırü'd Devle ("Hanedanlığın Savunucusu") lakabı verildi. 943 yılında Baykam'ın subaylarından Tüzün'ün askeri destekle iktidarı ele geçirmesi üzerine Hamdaniler Musul'a çekilmek zorunda kaldılar; ertesi yıl Tüzün, Müttaki'yi yakalayıp kör etti ve tahttan indirerek Emîrü’l Ümerâ rolünü üstlendi. Halifenin kardeşi Müstekfî (h. 944-946) onun halefi olarak atandı. Halifelik yarışı 945 yılında Büveyhî Ahmed'in Muizzüddevle unvanıyla Emîrü’l Ümerâ makamını ele geçirmesiyle sona erdi. Bu, 1050'lerde Selçuklu fethine kadar süren Bağdat ve Irak üzerindeki tartışmasız Büveyhî kontrolü döneminin başlangıcıydı.^[13]

Köle kökenli olmasına rağmen Baykam, Arapça eğitim aldı (hata yapmaktan korktuğu için Arapça konuşmadığı söyleniyor), aydınlar tarafından saygı görüyordu ve Ebû Bekir Sûlî ve hekim Sinan bin Sabit gibi kişilerin arkadaşlığını aradığı biliniyordu. Onun karakterine dair ipuçları, onların yazılarında mevcuttur. Araştırmacı Marius Canard'a göre Baykam, "iktidar ve para hırsı olan, amaçlarına ulaşmak için ikiyüzlülüğe, hileye, yolsuzluğa ve işkenceye başvurmaktan çekinmeyen; zaman zaman zalim de olan, ancak cesareti dillere destan olan ve İbn Ra'ık'tan daha dürüst karakterli bir kişiliğe sahip" biriydi. Baykam aynı zamanda tebaasının refahı konusunda da endişeliydi ve özellikle Vasıt sakinleri onun anısını yaşatıyorlardı.^[1]

Özel

Genel

• Bowen, Harold (1928). İngilizce. Cambridge: Cambridge University Press. OCLC 386849. 
• Busse, Heribert (1975). "Iran under the Būyids". Frye, Richard N. (Ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ss. 250–304. ISBN 0-521-20093-8. 
• Canard, Marius (1960). "Badjkam". Gibb, H. A. R.; Kramers, J. H.; Lévi-Provençal, E.; Schacht, J.; Lewis, B.; Pellat, Ch. (Ed.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume I: A–B (İngilizce). Leiden: E. J. Brill. ss. 866–867. doi:10.1163/1573-3912_islam_SIM_101. OCLC 495469456. 
• Mottahedeh, Roy P. (2001). Loyalty and leadership in an early Islamic society (Revised bas.). Londra: Tauris. ISBN 1860641814. 
• Nagel, Tilman (1990). "Buyids". Yarshater, Ehsan (Ed.). Encyclopædia Iranica, Volume IV/6: Burial II–Calendars II (İngilizce). Londra ve New York: Routledge & Kegan Paul. ss. 578–586. ISBN 978-0-71009-129-1. 
• Qaddūmī, Ghādah Hijjāwī (1996). Book of Gifts and Rarities: Kitāb al-hadāyā wa al-tuạf. Forewords by Oleg Grabar and Annemarie Schimmel. Cambridge, Mass.: Harvard University Press. ISBN 0932885136. 
• Shalem, Avinoam (1997). "Jewels and Journeys: The Case of the Medieval Gemstone Called al-Yatima". Muqarnas. XIV.