Kırım - Vikipedi

Başlığın diğer anlamları için Kırım (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Kırım
Kırım Yarımadası siyasi haritası
Kıyısındaki denizlerAzak Denizi
Karadeniz
Koordinat45.3°N 34.4°E
Yüzölçümü27.000 km2 (10.000 sq mi)
KıtaAvrupa
Coğrafi bölge
Nüfusartış 2,416,856 (2021)


Kırım (Ukraynaca: Крим, Krym; Rusça: Крым, Krym, Kırım Tatarcası: Къырым, Qırım), Doğu Avrupa'da, Karadeniz'in kuzey kıyısında yer alan ve Karadeniz ile Azak Denizi tarafından çevrelenen Ukrayna’da bulunan bir yarımada. Ukrayna'nın Herson Oblastı'nın güneyinde ve Rusya'nın Kuban bölgesinin batısında bulunmaktadır. Perekop Kıstağı ile Herson Oblastı'na bağlanmaktadır ve Kerç Boğazı ile Kuban'dan ayrılmaktadır.

Kırım toprakları tarihi boyunca birçok kez müdahaleye uğramıştır. İlk zamanlar Kırım'da Kimmerler, Antik Yunanistan, İskitler, Gotlar, Hunlar, Bulgarlar, Hazarlar, Bizans Yunanları, Kıpçaklar, Osmanlı Türkleri, Altın Orda Tatarları ve Moğollar hakimiyet kurmuştur. 13. yüzyılda Venedikliler ve Cenevizliler tarafından kısmen kontrol altına alındı; bunu izleyen dönemde sırasıyla 15. yüzyıldan 18. yüzyıla kadar Kırım Hanlığı ve Osmanlı İmparatorluğu, 18. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar Rus İmparatorluğu, II. Dünya Savaşı sırasında Almanya ve daha sonra 20. yüzyılın geri kalanında Sovyetler Birliği içinde Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti ve Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti. Günümüzde Rusya ile birlikte Abhazya, Güney Osetya, Kırgızistan, Kuzey Kore, Küba, Nikaragua, Sudan, Suriye, Zimbabve ve Afganistan tarafından Rusya'nın bir parçası kabul edilmekteyken,[1] kalan ülkeler Ukrayna'nın parçası olarak kabul etmektedir. Kırım günümüzde Rusya'nın fiili işgali altındadır.

İsminin kökeni

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırım, adını Altın Orda Devleti'nin Kırım eyaleti başkenti olarak orijinal haliyle Qırım (bugünkü Eski Kırım) şehrinden alır. Qırım, Kırım Tatarcası ile "tepem" anlamına gelir (qır-tepe,ım-benim). Sayı, Qırım kelimesinin etimolojik olarak diğer sürümleri de bulunmaktadır. Antik Çağda Kimmerya olarak çevrilebilecek Promontorium Cimmerium (Κιμμέριον ἄκρον) olarak da tanımlanmıştır.[2][3]

Tarihçe

[değiştir | kaynağı değiştir]

430'dan sonraki yıllarda, Attila'nın amcası Aybars'ın egemenliğine giren Alanlar'ın, daha 3. yüzyılda kurulan Sudak (Soğdak) Aradav'da (sonraları Feodosya, Kaffa ve Kefe adlarını aldı) şehirlerini almasıyla Kırım Yarımadası'nın Türk tarihi ile ilgisi başlamıştır. Hun Türk İmparatorlu'ğunun yıkılışından sonra Kuban, Azak ve Don Nehri ağızlarında çeşitli Türk boyları ve bunlar arasında Bulgar Türkleri oturuyordu. 6. yüzyılın son yarısında Avarlar ve diğer Türk boylarının akınları olmuştur. Kersones, Sudak ve Kerç bunlara karşı Bizans'ın dayanak noktaları idi. 7. yüzyılda Kırım'ın bozkırları Hazar Türkleri'nin yönetimine geçti. Bunlar Kırım'ı, Göktürkler'de olduğu gibi Tudun veya Todun unvanlı valilerle yönetiyorlardı. Kırım, daha sonra 8. yüzyılda ise Hazarlar'ın bir vilâyeti oldu. Hazarlar'ın yıkılışından sonra da Kırım, Hazarya veya Gazarya adında küçük bir devlet olarak kalmış, 10. yüzyılda Azak Denizi ile birlikte Karadeniz'e de Hazar Denizi denilmiştir. 1083'te bu küçük Türk devleti halâ yaşıyordu. Selçuklu Emîri Hüsameddin Çoban, 1221'de Kırım seferinde, bu Hazar bölgesinde Sudak çevresinde Kıpçıklar ve onların müttefiki Ruslarla savaşmıştır. Hazarlar'dan sonra Peçenekler, daha sonra da Kıpçaklar komşu bozkırları ve Kırım'ı alarak buraya yerleştiler. Kültürlerini bugün de koruyan Karaim Türkleri Hazarlar'dan gelmekte olup, daha 11. yüzyılda bunların Türkçe Tevrat örnekleri vardı.

1227'de Cengiz Han'ın ölümünden sonra kurulan Moğol Hakanlığı zamanında, Cengiz'in büyük oğlu Cuci'nin oğlu Batu Han 1227 -1256 yıllarında büyük bir ordu ile Doğu Avrupa'yı alıp Altın Orda Devleti'ni kurdu. 1241'de Batu Han İdil Nehri'nin aşağı yatağında ve kıyısında kurduğu Orda (kışla), Saray (Volga'daki Eski Saray) adını alarak kısa zamanda en önemli siyasi ve ticarî merkez oldu. Kısmen Karakurum'a bağlı olarak Batu Han'ın egemenliği 1256'da ölümüne kadar sürmüştür. Bundan sonra gelen küçük kardeşi Berke Han'ın (1256-1266) Müslümanlığı kabul etmesiyle, ülkede İslâm inancı yayılmaya başlamıştır. Berke Han zamanında Altın Orda en parlak devrini yaşamıştır. Batu Han'ın kurduğu Saray şehrine «Taht İli» denirdi. Bu şehir Berke Han zamanında daha elverişli bir yere taşınarak Yeni Saray veya Saray Berke adını aldı. Özbek Han zamanında (1313-1340) İslâm dini, 1320'den sonra büsbütün güçlendi.

1239'da Altın Orda (Kıpçak Hanlığı) gelince, kıyılar dışında bütün Kırım yarımadası bir Türk ülkesi durumundaydı. Kuzeyde Hazarlar ve Kıpçaklar zamanında Kırım limanları, iç muhtariyetlerini korumak şartıyla yüzyıllar boyu Bizans'a bağlı kaldılar. Fakat Karadeniz ticareti Venedikliler'in, sonra 1261'de Mihail Paleologos'a yardımlarına karşılık Cenevizlilerin eline geçti. 1266'da Altın Orda hanı Mengü Timur'dan ticaret için Kefe'de yerleşme izni aldılar ve sahillerde başka koloniler kurdular. 1381'de de bir anlaşma ile buralardaki egemenliklerini Altın Orda Devleti'ne tasdik ettirdiler. İç tarafta Eski Kırım veya Salgat (Solhat), Altın Orda genel valilerinin oturduğu yer olup, Kefe'den sonra yarımadanın en önemli ticaret merkezi idi. Kefe'de ise Han adına Müslümanlar'ın işine bakan bir Bas-kak ile bir Tamgacı (gümrükçü) bulunuyordu. Kırım yarımadasının yalı boyu bölgesi tamamıyla Ceneviz kolonisi olmakla beraber, 1475'te Osmanlı egemenliğine geçinceye kadar Türk Hazarlar'ın bir anısı olarak Hazariye (veya Gazariya) adını koruyordu.

13. ve 14. yüzyıllarda Altın Orda, siyasi, ekonomik ve kültür bakımından Türk dünyasının en önemli bir ülkesi idi. Özbek Han'ın eşlerinden biri, Andronikos Paleologos'un kızı idi. Böylece Bizans'la sonra Memlûkler, Osmanlılar, Litvanya ve Lehistan devletleriyle yakın münasebet kurmuşlardı. Ayrıca Yıldırım Bayezit ve Toktamış arasında Timur tehlikesine karşı yakın dostluk vardı. Toktamış (1376-1396) onların son büyük yöneticisi olmuş, Timur tarafından Saray şehri yıkılıp halkı kılıçtan geçirilmiştir.

1357'de Altın Orda hanlarından Canibeg'in ölümünden sonra taht kavgaları, 1391 ve 1395 Timur - Toktamış savaşları sonunda Kıpçak İli güçsüz düşmüş ve 1502'de bu devlet son bulmuş, yerinde Kırım, Kazan, Sibir, Astarhan hanlıkları ve Nogay Mirzalığı doğmuştur.

Böylece, 14. yüzyıl sonlarına kadar Altın Orda idaresinde kalan Kırım'da, 1395'lerde Cengiz soyundan Cuci'nin oğlu Tokay Timur'dan gelen Baştimur sikkelere kendi adını da koydurmuştu. Onun oğulları Kırım'da ayrı bir hanlık kurmayı başarmışlardır. Fakat Don - Dinyeper arasında uzanan Kırım Hanlığı'nın gerçek kurucusu Hacı Giray'ın kendi adını taşıyan en eski tarihli sikkesi 1442 yılından kalmadır. 1454'ten itibaren Bahçesaray bunların merkezi idi. 1466'da Hacı Giray ölünce oğulları taht kavgası ve karışıklık çıkardılar. Fatih Sultan Mehmet 1475'te Gedik Ahmet Paşa'yı kuvvetli bir donanma ile gönderip Kefe'yi ve Kırım sahillerindeki Cenevizliler'e ait bütün limanlar ele geçirildi. Cenevizliler tarafından tutsak edilen Mengli Giray kurtarılıp hanlığa getirilerek Osmanlı sultanına bağlı olmayı kabul etti. Mengli Giray ile yerleşen Kırım Hanlığı ilk defa 1484'te Sultan II. Bayezit'in Akkirman seferine katılarak işbirliği yapmıştır. Yavuz Sultan Selim'e kızını vermiş olan Mengli Giray, ona ordusal destek sağlayarak tahta geçmesine yardım etmiştir. Bundan sonra hanlar sultanın özel buyrukları ile onaylandı. Fakat Rusya kuvvetlenince, 300 yıl boyunca kendi hanları idaresinde ve Osmanlı İmparatorluğu içinde yaşayan Kırım Hanlığı'na göz dikmiş, 1736'da Kırım yarımadasına girerek Bahçe Saray'da iki bin evi ve Han Sarayı'nı yakmış, Selim Giray'ın kurduğu zengin kitaplık da mahvolmuş, Kalgay'lar'ın merkezi Akmescit de yakılmıştır. Bundan sonra Şahin Giray ihanetle Rusya'ya kaçıp onlara sığındığından 1774'te Kaynarca Antlaşması ile Rusya Kırım'ın bağımsızlığını ve tarafsızlığını Osmanlı Devleti'ne kabul ettirdikten sonra 1783'te de Kırım'ı ilhak etmiştir. 1917'de Kırım Türkleri bağımsızlıklarını ilân edip devlet kurdularsa da 1920 sonlarında devrim güçleri gelince durum değişmiş, ilk dünya savaşından sonra 19 Ekim 1921'de özerk Sovyet cumhuriyetleri arasına katılmıştır. II. Dünya Savaşında bazı Kırımlıların Alman kuvvetlerine katıldığı ileri sürülerek Nazilere yardım eden Kırım'lılar önce Sibirya'ya, sonra Orta Asya steplerine sürgün edilmiştir.

Coğrafya

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırım Karadeniz'in kuzeyinde Azak Denizi'nin güneyinde bir yarımadadır. Kerç yarımadası ile doğuya doğru uzanır. Kuzeye doğru çorak bozkırlar hafif engebeler ile 1000-1500 metreye doğru yükselir. Dikenli fundalıkları, koyun, keçi üretimiyle Akdeniz'i andırır. Güney yamaçları sert eğimlerle, kayalık körfezlere iner. Kuzey rüzgarlarına kapalı olan bu alanda Akdeniz iklimi egemendir. Ortalama sıcaklık Yalta'da 13C° dir ve yılın 70 günü yağmurludur; fakat kışları oldukça serttir. Yağışlar kış ve sonbahar mevsiminde olur. Eskiden Ukrayna topraklarına Perekop yarımadası ile bağlanmakta olup yapılan kanalla Ukrayna ile fiziki bir bağlantısı kalmamıştır.

Ekonomi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırım ekonomisi tarım, balıkçılık, madencilik ve turizm ağırlıklıdır. Yalta ve Massandra bölgelerinde şarap üretimi yapılmaktadır.

Demografi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırım'ın 2005 nüfus sayımı sonuçlarına göre nüfusu 1.994.300 idi. 1989-2001 yılları arasında Kırım'ın nüfusu 396.795 (1989 yılı nüfusunun %16,33'ü) azalmıştır. Kırım Tatarları gibi grupların geri dönüşlerine karşın 2001-2005 arasında daha 239.400 (2001 yılı nüfusunun %2'si) azalmıştır.

2001 Ukrayna nüfus sayımına göre, Kırım'ın nüfusu 2.033.700 idi.[4]

Kırım Tatarlarının bölgeler bazında oranları. Solda 1939 tarihli, sağda ise kısmen geri dönüşün gerçekleşmesi sonrasında 2001 tarihli harita. (Daha koyu renkler daha yüksek oranları gösterir.)

Etnik gruplar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ülke nüfusunun büyük çoğunluğu Rus olmakla birlikte, ülkede Ukraynalılar ve Kırım Tatarları oldukça büyük nüfusa sahiptir. Ruslar: %58,32; Ukraynalılar: %24,32; Kırım Tatarları: %12,1; Beyaz Ruslar: %1,44; diğer Tatarlar: %0,54; Ermeniler: %0,43; ve Yahudiler: %0,22.[5]

Diğer azınlık grupları: Polonyalılar, Moldovalılar, Azeriler, Özbekler, Koreliler, Yunanlar ve Karadeniz Almanları, Çuvaşlar, Romanlar, Bulgarlar ve Gürcüler'dir.

Kırım'daki nüfus sayımlarının etnik dağılım detaylı listesi aşağıdadır.

Etnik
grup 		1897[6][7] 1926 [8] 1939 [9] 1959 [kaynak belirtilmeli] 1970 1979 [10] 1989 [11] 2001 Ukrayna
nüfus sayımı1
Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı %
Ruslar 180.963 %33,11 301.398 %42,2 558.481 %49,6 858.273 %71,4 1.220.484 %67,3 1.460.980 %66,9 1.629.542 %67 1.450.400 %60,4
Ukraynalılar 64.703 %11,84 77.405 %10,6 154.123 %13,7 267.659 %22,3 480.733 %26,5 547.336 %25,1 625.919 %25,8 576.600 %24
Kırım Tatarları 194.294 %35,55 179.094 %25,1 218.879 %19,4 5.422 %0,2 38.365 %1,6 245.200 %10,2
Beyaz Ruslar 2.058 %0,38 3.842 %0,5 6.726 %0,6 21.672 %1,8 39.793 %2,2 45.000 (e) %2,1 50.045 %2,1 35.000 %1,5
Ermeniler 8.317 %1,52 10.713 %1,5 12.923 %1,1 3.091 %0,2 2.794 %0,1 10.000 %0,4
Yahudiler 24.168 %4,42 45.926 %6,4 65.452 %5,8 26.374 %2,2 25.614 %1,4 17.371 %0,7 5.500 %0,2
Diğerleri 72.089 %13,19
Toplam nüfus 546.592 713.823 1.126.429 1.201.517 1.813.502 2.184.000 2.430.495 2.401.200
1 Önceki nüfus sayımlarıyla karşılaştırma olanağı sağlamak amacıyla Kırım Özerk Cumhuriyeti ve Sivastopol verisi birleştirilmiştir.

Diller

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ukrayna'ya bağlı olduğu dönemde devletin resmi dili Ukrayna dili idi; Sayı devlet işlemleri sıklıkla Rusça ile yürütülmekteydi. Eğitim ve devlet işlerindeki Ukraynacalaştırma girişimi fazla başarılı olamamıştır.[12] Geniş ölçüde konuşulan diğer dil de Kırım Tatarcası'dır. 2001 Nüfus sayımına göre, Kırım sakinlerinin ana dilleri: %77 Rusça, %11,4 Kırım Tatarcası ve %10,1 Ukraynaca idi.[13]

Eğitim

[değiştir | kaynağı değiştir]

1931'de kurulan Kırım Devlet Üniversitesi, Simferopol kentinde bulunmaktadır.

Kültür

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Kırım Tatar mutfağı

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "Afghan president Hamid Karzai backs Russia's annexation of Crimea". The Guardian. 24 Mart 2014. 1 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2014. "Visiting Russia, Fidel Castro's Son Scoffs at U.S. Sanctions Over Crimea". The Moscow Times. 31 Mart 2014. 5 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. "Kyrgyzstan Says Crimea Referendum 'Legitimate'". Radio Free Europe/Radio Liberty. 21 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2016. "Nicaragua recognizes Crimea as part of Russia". Kyiv Post. 27 Mart 2014. 28 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. "В КНДР издали атлас мира, где Крым находится в составе России:Как пояснили посольству РФ в МИД республики, Пхеньян "уважает результаты состоявшегося в Крыму референдума о вхождении полуострова в состав Российской Федерации"". TASS. 12 Ekim 2017. 12 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  2. ^ Compiled from original authors (1779). "The History of the Bosporus". An Universal History, from the Earliest Accounts to the Present Time. ss. 127-129. 3 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2015. 
  3. ^ Claudii Ptolemaei. Geographia. Vol. II, Book V. Chapter 9, sec. 5.
  4. ^ Regions of Ukraine / Autonomous Republic of Crimea 14 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (2001 Ukrayna nüfus sayımı)
  5. ^ title= Results / General results of the census / National composition of population 4 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (bakınız: 2001 Ukrayna nüfus sayımı)
  6. ^ These numbers exclude the population numbers for Berdyansky, Dneprovsky and Melitopolsky Uyezds, which were on mainland. See the administrative divisions of the Taurida Governorate
  7. ^ "The First General Census of the Russian Empire of 1897 - Taurida Governorate". demoscope.ru (Демоскоп). 17 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2015. 
  8. ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2017. 
  9. ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2017. 
  10. ^ Crimea - Dynamics, challenges and prospects / edited by Maria Drohobycky. Page 73
  11. ^ Crimea - Dynamics, challenges and prospects / edited by Maria Drohobycky. Page 72
  12. ^ "'Yushchenko Appeals to Crimean Authority Not to Speculate on Language', [[w:en:Ukrayinska Pravda|Ukrayinska Pravda]] (25 Mart 2007)". 14 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2017. 
  13. ^ General results of the census / Linguistic composition of the population / Autonomous Republic of Crimea 27 Şubat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (bakınız: 2001 Ukrayna nüfus sayımı)

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Kırım ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Kırım&oldid=34157161" sayfasından alınmıştır