İmperializm — Vikipediya

İmperializm və ya ekspansionizm^[1] — Bir dövlətin və ya millətin öz maraqlarına uyğun olaraq digər dövlətlərə və ya millətlərə təsir etmək cəhdidir. Təsir edən dövlət təsirə məruz qalan dövlətin resurslarından "bəhrələnmək" hüququna malikdir.

Diktatura hakimiyyəti mərkəzləşdirilmiş hökumət və özbaşına idarəetmə üsulları deməkdir. Bu istifadədən başqa, 1830-cu illərdə Fransada Napoleon imperiyasına heyran olanları, 1848-ci ildən sonra isə III Napoleonun səhv idarəçiliyini ifadə etmək üçün istifadə edilmişdir. 1870-ci illərdə İngiltərədə imperializm anlayışından istifadə geniş vüsət almışdır.

İmperializm öz tənqidçiləri tərəfindən əxlaqi və əxlaqsız qınaqlara məruz qalmışdır və beləliklə, "imperializm" termini beynəlxalq təbliğatda tez-tez ekspansionist və təcavüzkar xarici siyasət üçün alçaldıcı termin kimi istifadə olunur.

Etimologiya və istifadə

"İmperializm" sözü latın "imperium" sözündən götürülüb, "üstün güc" və ya "suverenlik" deməkdir.^[2] İlk dəfə 1870-ci illərdə Böyük Britaniyada geniş istifadə olunmağa başlayıb və mənfi mənada istifadə olunub. Alimlər imperializmin dəqiq mənasını müzakirə etdilər, lakin bu, ümumiyyətlə 19-cu və 20-ci əsrlərdə Asiya və Afrikada qərb və Yaponiyanın siyasi və iqtisadi gücünün hökmranlığına istinad edir.

Edvard Səid kimi bəzi yazıçılar bu termini imperiya mərkəzinə və periferiyaya əsaslanan istənilən hökmranlıq və tabelik sistemini, o cümlədən nominal imperiyalar və neokolonializmi təsvir etmək üçün daha geniş şəkildə istifadə edirlər. Bu termin həm də III Napoleonun xarici hərbi müdaxilələr vasitəsilə siyasi dəstək qazanmaq cəhdlərini təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir.

İmperializm dövrü

1700-cü illərin sonlarında başlayan İmperializm dövründə sənaye iqtisadiyyatları inkişaf edən Avropa ölkələri dünyanın digər hissələrini müstəmləkələşdirdi, təsir etdi və ilhaq etdi. 19-cu əsrdə "Afrikanın talan edilməsi" bu prosesin bir nümunəsidir. Afrika, Belçika, Almaniya, İspaniya, Fransa, Böyük Britaniya, İtaliya və Portuqaliya daxil olmaqla, müxtəlif Avropa imperiyalarının nəzarətində olan koloniyalara bölündü. Tarixçilər Qallager və Robinson iddia edirdilər ki, "imperializm" anlayışı hökumətdən müstəmləkə üzərində formal, hüquqi nəzarəti mütləq tələb etmir, əksinə, müstəqil ərazilərə qeyri-rəsmi nəzarət daha vacibdir. Böyük Britaniya, Hollandiya və Fransa kimi bir çox imperator dövlətlər öz müstəmləkələrindən resurs istehsalı və ticarəti baxımından böyük qazanc əldə etdiyi halda, Almaniya, İtaliya və ABŞ kimi digər dövlətlər o qədər də faydalana bilmədilər. İmperializm tərəfindən qaynaqlanan bir-biri ilə əlaqəli qlobal iqtisadiyyat birinci Dünya Müharibəsinə qədər imperial gücləri zəngin və firavan edənə qədər əhəmiyyətli artım yaşadı. Ancaq 19-cu və 20-ci əsrlərdə imperializmin diqqəti Afrika və Asiya kimi yerlərin müstəmləkəçiliyində göründüyü kimi iqtisadi qazancdan siyasi və hərbi nəzarətə keçdi. İstismar edilən xalqların və resursların istismarı və pis rəftarları da daxil olmaqla, imperializmin mənfi təsirləri də daha aydın oldu.

İmperializmlə bağlı məsələlər

Şərqşünaslıq və xəyali coğrafiya

İmperator nəzarəti həm ərazi, həm də mədəni, imperialistlərin müxtəlif yerlər və cəmiyyətlər haqqında öz anlayışları və şərhləri ilə qanuniləşdirilir. Təsəvvür edilmiş coğrafiyalar kimi tanınan bunlar tez-tez bu ərazilərdəki cəmiyyətlərin reallığını sadələşdirən və təhrif edən əsaslı danışıqları ehtiva edir.

Eduard Səid özünün "Şərqşünaslıq" kitabında qərbin şərq dünyasının xəyali coğrafiyası olan "şərq" konsepsiyasını qərb və şərq dünyaları arasında mədəni fərqlilik və psixoloji məsafə yaratmaq üsulu kimi necə inkişaf etdirməsindən bəhs edir. Bu mədəni fərqlilik şərqi rasional və mütərəqqi qərblə müqayisədə irrasional və geridə qalmış kimi göstərən ilk şərq əsərlərində özünü büruzə verirdi.

Şərqin bu neqativ təsviri qərbin mənlik hisslərinin artmasına xidmət etdi və şərqin qərb tərəfindən tənzimlənməsinə və idarə olunmasına imkan verdi. Əslində, şərqşünaslıq erkən qərb imperializmi və ağdərili olmayan xalqların sosial, mədəni, siyasi və iqtisadi nəzarəti üçün ideoloji əsaslandırma rolunu oynadı.

Mədəni imperializm

Mədəni imperializm ideyası bir qrupun digər mədəniyyətin inanclarına, dəyərlərinə və sosial normalarına təsir edən dominant mədəniyyətini əhatə edir. Bu, musiqi, televiziya və ya film kimi məşhur media formasını ala bilər və subkulturada olan insanların bu media formalarında təsvir olunan xarici mədəniyyəti təqlid etmək istəyinə səbəb ola bilər. Məsələn, Amerika serialı Dallas Soyuq müharibə dövründə varlı Amerika həyat tərzini əks etdirərək Rumıniya cəmiyyətinə təsir etdi və son zamanlar Cənubi Koreya serialları qaçaqmalçılıq yolu ilə Şimali Koreya cəmiyyətinə əhəmiyyətli təsir göstərdi. Hökumətlər xarici mediaya çıxışı məhdudlaşdırmaqla və ya internet və peyk antenalarını tənzimləməklə bu cür mədəni təsirlərə nəzarət etməyə cəhd edə bilərlər. Mədəniyyətdən hakimiyyət forması kimi istifadə yeni anlayış deyil – Roma imperiyası ondan yerli elitaları Roma mədəniyyəti və həyat tərzi ilə tanış etmək yolu ilə əməkdaşlıq etmək üçün istifadə edirdi.

Əsaslandırma

İmperializm çox vaxt rasional görünən əsaslarla, məsələn, müəyyən irqlərin üstün olduğuna və aşağı irqləri sivilləşdirməyə borclu olduğuna inamla əsaslandırılmışdır. "Sosial darvinizm" kimi tanınan bu inanc imperial güclərin hərəkətlərini dəstəkləmək üçün istifadə edilmişdir. Coğrafi cəmiyyətlər və siyasi coğrafiyaçılar da imperializmin dəstəklənməsində rol oynadılar, bəziləri genişlənmənin bir dövlətin yaşaması üçün zəruri olduğunu, digərləri isə konkret ölkələrin imperiya ekspansiyasını dəstəklədilər. Texnologiya və iqtisadi səmərəlilik də imperializmin səbəbləri kimi göstərilib, yeni texnologiyaların və infrastrukturun tətbiqi tez-tez imperializmə məruz qalan bölgələri yaxşılaşdıran kimi görünür. Müəyyən mühitlərin rəhbərliyə ehtiyacı olan mədəniyyətsiz insanları yaratdığını iddia edən ekoloji determinizm anlayışı da imperializmə haqq qazandırmaq üçün istifadə edilmişdir. Bəzi hallarda, imperializmin prinsipləri "Terra nullius" ideyasına və ya müəyyən ərazilərin işğal olunmadığına və buna görə də müstəmləkəçiliyə açıq olduğuna inanırdı.

Növləri

Müxtəlif mənbələr imperializmi belə tərif edir:

Ölkənin ərazisinin genişləndirilməsi
Bir millətin və ya cəmiyyətin başqa bir millətə və ya cəmiyyətə vergi verməsi
Bir millət və ya cəmiyyət başqa bir millətin və ya cəmiyyətin ərazisindəki resurslardan bəhrələnməsi
Öz mədəniyyətini başqa bir bölgəyə yayan və oranın xalqını qul kimi istifadə edən ölkə və ya cəmiyyət

Tarixi mərhələləri

Collier ensiklopediyası imperializm tarixini üç böyük mərhələyə ayırır: Birincisi, 16-cı əsrə qədər davam edən və imperiyaların genişlənməsi ilə bağlı olan mərhələdir; ikincisi, coğrafi kəşflərlə başlayıb 19-cu əsrə qədər davam edən imperializm, köhnə imperializm adlanır; Üçüncüsü, təxminən 1880-ci illərdə başlayan və müstəmləkələrə və Asiya və Afrikanın bölünməsinə yenidən marağa səbəb olan yeni imperializmdir.

Nəzəri yanaşmalar

Konservativ nəzəriyyə

1870-ci illərdə Böyük Britaniyada imperializm anlayışı baş nazir Benjamin Disraelinin müstəmləkə imperiyasını gücləndirmək və genişləndirmək siyasətini təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir. Beləliklə, imperializm müstəmləkəçiliklə sinonim olaraq işlədilməyə başladı.

Bu yanaşmaya görə, imperializm inkişaf etmiş ölkələrdə mövcud vəziyyəti saxlamaq üçün bir zərurət və haqq kimi qəbul edilir.

Marksist nəzəriyyə

1900-cü illərdə Rudolf Hilferdinq, Vladimir İliç Lenin və Nikolay Buxarin sadə müstəmləkəçilik əvəzinə iqtisadi təsirin daha mürəkkəb formalarına diqqət çəkiblər; Onlar bazarlara, təchizat mənbələrinə və investisiya marşrutlarına hakim olmaqda maraqlı idilər. Bu nəzəriyyədə ən çox istifadə edilən mənbə Leninin "Kapitalizmin ən yüksək mərhələsi olan imperializm" adlı əsəridir.

Pierre Jalee imperializmi "beynəlxalq əmək bölgüsü, ticarət və kapital hərəkatında müəyyən münasibətləri vurğulayan iqtisadi hadisə" kimi müəyyən edir; Riçard D. Volff bunu "bir iqtisadiyyatın digər iqtisadiyyat üzərində tətbiq etdiyi nəzarət alətləri şəbəkəsi" kimi müəyyən edir; Vladimir Lenin "kapitalizmin monopolist mərhələsi" kimi; Paul M. Sveezi, Leninin ardınca "dünya iqtisadiyyatının inkişafında bir addım" olaraq; Riçard C. Eduards, Maykl Reyç və Tomas E. Veyskoff bunu "kapitalizmin beynəlmiləlləşməsi" kimi təyin edirlər.

Mao Tszedun görə, imperializm güclü görünən, lakin əslində göründüyü qədər güclü olmayan bir sistemdir. Kağız pələng kimi təsvir etdiyi imperializmi asanlıqla əzmək olar.^[3]

Sosial-psixoloji nəzəriyyə

Yozef Alois Şumpeter geniş şərhdə imperializmin kapitalizmdən əvvəl mövcud olduğunu və kapitalizmlə imperializm arasında heç bir əlaqənin olmadığını müdafiə edib.

Bu yanaşmaya görə imperializm döyüşçü sinfinin sağ qalması nəticəsində meydana çıxır ki, bu da müdafiə ehtiyacının zərurətidir.

Maykl Barrant Braunun fikrincə, imperializm "iqtisadi, siyasi və hərbi əlaqələri səciyyələndirir ki, iqtisadi cəhətdən zəif inkişaf etmiş ölkələrin inkişaf etmiş ölkələrə tabe olmasını təmin edir. "İmperializm dünya iqtisadiyyatında qeyri-bərabər münasibətlər sistemini təsvir etmək üçün ən uyğun sözdür".

Digər yanaşmalar

İmperializmin siyasi ölçüsünü vurğulayan müəlliflər müxtəlif təriflər verirlər. Hans Neisser imperializmi "əhalini öz siyasi hakimiyyəti altında siyasi idarəçiliyindən kənara çıxarmaq üçün bir millətin təbii hüdudlarından kənarda bir imperiya qurmaq prosesi" kimi tərif edir. Digər müəlliflər imperializm terminini genişləndirərək hərbi və ya diplomatik təzyiq və iqtisadi təsir kimi dolayı mexanizmləri əhatə edir; məsələn, George H. Nadel və Perry Curtis imperializmi "suverenliyin və ya nəzarətin birbaşa və ya dolayısı ilə genişləndirilməsi" kimi təyin edirlər.

Həmçinin bax

Con Atkinson Hobson
Kolonializm
Hegemoniya
İmperiyaların siyahısı
Ən böyük imperiyaların siyahısı
Postmüstəmləkəçilik
Afrikanın kolonial bölünməsi – 19-cu əsrin sonları

İstinadlar

↑ "EKSPANSIYONIZM NEDİR?". iktisatsozlugu.com. 28 oktyabr 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2020.
↑ "Charlton T. Lewis, An Elementary Latin Dictionary, imperium (inp-)". perseus.tufts.edu. 15 noyabr 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 dekabr 2022.
↑ "Kağıttan Kaplan", Papermoon ve Mao ile Kruşçof". adilmedya.com. 30 may 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 avqust 2016.

Xarici keçidlər

[1] "EKSPANSIYONIZM NEDİR?". iktisatsozlugu.com. 28 oktyabr 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2020.

[2] "Charlton T. Lewis, An Elementary Latin Dictionary, imperium (inp-)". perseus.tufts.edu. 15 noyabr 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 dekabr 2022.

[3] "Kağıttan Kaplan", Papermoon ve Mao ile Kruşçof". adilmedya.com. 30 may 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 avqust 2016.

[1]

[2]

[3]