Język makian wschodni – Wikipedia, wolna encyklopedia

Nie mylić z: język makian zachodni (moi).

Język makian wschodni (makian timur, makian dalam), także taba (tabayama) – język austronezyjski używany we wschodniej części wyspy Makian w prowincji Moluki Północne w Indonezji. Według danych Ethnologue (SIL International) posługuje się nim 20 tys. osób (1983)^[1]. Skupiska jego użytkowników występują też na Halmaherze (południowo-zachodnie wybrzeże i region Malifut), Kayoa, Moti, Bacan i w mieście Ternate^[2][3].

Jest to jeden z dwóch języków ludności Makian (drugim z nich jest niespokrewniony makian zachodni – moi)^[4][5]. Dzieli się na dwa główne dialekty – północny i południowy^[6]. Jest blisko spokrewniony z językiem gane^[1][7]. Pokrewny etnolekt kajoa jest klasyfikowany jako dialekt^[8][9] bądź jako odrębny język austronezyjski^[8][10]. Odmiany te, wraz z wos i saketa, tworzą kontinuum dialektalne^[11]. W użyciu jest także lokalny malajski wraz z językiem indonezyjskim^[12][13].

„Taba” to miejscowe określenie języka, a także grupy etnicznej oraz wyspy Makian^[14]. W wąskim znaczeniu nazwa ta odnosi się do wschodniej części wyspy^[15]. Najczęściej spotykana indonezyjska nazwa języka to Makian Dalam^[14]. Odnotowano też określenie „tabayama”^[16].

Jest jednym z lepiej udokumentowanych języków Moluków^[17]. Pierwsze informacje na temat tego języka zostały opublikowane w 1914 roku^[18]. Obszerny opis jego gramatyki sporządził lingwista John Bowden^[18][19]. Istnieje także słownik z 2019 r. (przedruk 2020), zawierający dane z dialektu waigitang-waikyon (Kamus Bahasa Taba-Indonesia Dialek Waigitang-Waikyon)^[20].

Jest zapisywany alfabetem łacińskim, choć brak ujednoliconych zasad ortografii. Sami użytkownicy rzadko zapisują swój język, w komunikacji pisanej preferując posługiwanie się indonezyjskim. W sporadycznych kontaktach nieformalnych stosuje się pisownię opartą na ortografii indonezyjskiej^[13].

Ze względu na długą historię handlu w regionie znajdował się pod wpływem innych języków, takich jak holenderski, hiszpański, portugalski i arabski^[21]. Przykładem bezpośredniej pożyczki holenderskiej jest słowo bonci – „orzech ziemny” (od niderl. boontje)^[22][23]. Zawiera także zapożyczenia i kalki z języka ternate, przejawiające się na płaszczyźnie słownictwa, a przypuszczalnie również w zakresie typologii^[21].

Prawie wszyscy jego dorośli użytkownicy porozumiewają się też w języku malajskim, który wywiera znaczny wpływ na ich rodzimy język. Posługiwanie się malajskim jest preferowane w wypowiedziach oficjalnych i publicznych, a jego wpływy są silne zaznaczone w mowie młodszych użytkowników języka (do ich przejawów należą: obfite użycie zapożyczonych przyimków, partykuł gramatycznych i spójników, duży udział słownictwa malajskiego, zanik rozróżnień wyrażanych poprzez klasyfikatory)^[24]. Edukacja w języku indonezyjskim sprzyja postępującym zmianom w rodzimym języku, przybliżającym go do malajskiego^[25].

W języku istnieją trzy warianty społeczne (ang. speech levels) – język uprzejmy (alus), język zwykły (biasa) i język szorstki (kasar). Najczęściej używane są formy biasa. Formy kasar dotyczą tylko pewnej części słownictwa i są stosowane sporadycznie, m.in. przy zwracaniu się do niegrzecznych dzieci. Znajomość stylu uprzejmego – alus – zaciera się wśród młodszych użytkowników języka, przypuszczalnie pod wpływem języka malajskiego i z uwagi na zanik znaczenia politycznego Sułtanatu Ternate. Na styl alus składają się bowiem w dużej mierze pożyczki z języka ternate^[26][27].

Wszedł w kontakt z językiem makian zachodnim (moi), stając się dla niego źródłem wpływów zewnętrznych^[28]. Taba użyczył mu wiele elementów leksyki; historycznie zapewne cieszył się wyższym statusem, gdyż jednocześnie pożyczki moi w taba występują rzadziej^[29].

Uważa się, że jest zagrożony wymarciem. Wśród czynników zagrażających jego żywotności wymienia się program transmigracji oraz wpływy innych znaczących języków regionu^[1]. Całkowita liczba użytkowników języka jest trudna do oszacowania (m.in. ze względu na ich rozproszenie), ale może wynosić 15–50 tys. osób^[30]. Najbardziej prawdopodobny przedział, na który wskazuje J. Bowden (2001), to 30–40 tys. użytkowników^[31]. We wczesnych latach 80. XX wieku duża część ludności wyspy Makian przesiedliła się do regionu Malifut na Halmaherze z powodu spodziewanej erupcji wulkanicznej. Wśród tamtejszej społeczności znajomość języka zanika, młodsze pokolenie nie posługuje się nim biegle^[6]. Region Malifut jest silnie zróżnicowany etnicznie i językowo (inne używane języki to m.in. makian zachodni i pagu; dodatkowo zamieszkują tu też migranci z Jawy i Celebesu Południowego)^[32]. Również wśród ludności Makian na wyspie Ternate, stanowiącej główny ośrodek prowincji, doszło do redukcji przekazu międzypokoleniowego^[15]. Migranci zamieszkujący południowo-zachodnie wybrzeże Halmahery (w tym region Gita) także wchodzą w kontakt z różnymi grupami etnicznymi^[33].

Podano za Bowden 1997 ↓, s. 30–34; Bowden 2001 ↓, s. 26–29.

Występuje piętnaście rodzimych fonemów spółgłoskowych. Pozostałe cztery fonemy (oznaczone nawiasami) spotykane są tylko w zapożyczeniach, pochodzenia m.in. arabskiego, ternateńskiego, malajskiego, portugalskiego i holenderskiego.

• John Bowden: Taba. W: K. Alexander Adelaar, Nikolaus P. Himmelmann (red.): The Austronesian languages of Asia and Madagascar. Abingdon–New York: Routledge, 2005, s. 769–792. DOI: 10.4324/9780203821121. ISBN 0-7007-1286-0. OCLC 53814161. (ang.).
• John Bowden: Taba (Makian Dalam): description of an Austronesian language from Eastern Indonesia. Department of Linguistics and Applied Linguistics, University of Melbourne, 1997. OCLC 222104670. [dostęp 2023-12-03]. (ang.).
• John Bowden: Taba: Description of a South Halmahera Language. Canberra: Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National University, 2001, seria: Pacific Linguistics 521. DOI: 10.15144/PL-521. ISBN 978-0-85883-517-7. OCLC 50166340. (ang.).
• John Bowden: The Impact of Malay on Taba: a type of incipient language death or incipient death of a language type?. W: David Bradley, Maya Bradley (red.): Language Endangerment and Language Maintenance: An Active Approach. London–New York: RoutledgeCurzon, 2002, s. 114–143. DOI: 10.4324/9781315028811. ISBN 978-1-315-02881-1, ISBN 978-1-136-85271-8. ISBN 0-7007-1456-1. OCLC 50663047. (ang.).
• Gary Holton, Marian Klamer: The Papuan languages of East Nusantara and the Bird’s Head. W: Bill Palmer (red.): The Languages and Linguistics of the New Guinea Area: A Comprehensive Guide. Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2018, s. 569–640, seria: The World of Linguistics 4. DOI: 10.1515/9783110295252-005. ISBN 978-3-11-029525-2. OCLC 1041880153. (ang.).
• G.R.E. Lucardie: The Geographical Mobility of the Makianese: Migratory Traditions and Resettlement Problems. W: E.K.M. Masinambow (red.): Halmahera dan Raja Ampat sebagai kesatuan majemuk: studi-studi terhadap suatu daerah transisi. Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1983, s. 333–346, seria: Buletin LEKNAS II,2. OCLC 23557257. (ang.).
• Haryo S. Martodirdjo. A Changing Tugutil of Halmahera, Indonesia: Twofold Studies for Further Research. „Journal of Asian and African Studies”. 52, s. 151–165, 1996. The Research Institute for Languages and Cultures of Asia and Africa, Tokyo University of Foreign Studies. (ang.). 
• Clemens L. Voorhoeve: The West Makian language, North Moluccas, Indonesia: a fieldwork report. W: Clemens L. Voorhoeve (red.): The Makian languages and their neighbours. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1982, s. 1–74, seria: Pacific Linguistics D-46; Materials in languages of Indonesia 12. DOI: 10.15144/PL-D46.1. ISBN 0-85883-277-1. OCLC 12421689. (ang.).

• Taba. Endangered Languages Project. [dostęp 2023-05-27]. (ang.).
• East Makian. Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. [dostęp 2023-12-05]. (ang.).
• Wordlist – East Makian. The ASJP Database. [dostęp 2024-07-18]. (ang.).