Opowieści pielgrzyma – Wikipedia, wolna encyklopedia

Opowieści pielgrzyma

Откровенные рассказы странника духовному своему отцу

Portret pielgrzyma do Kijowa z 1888 roku
Autor	nieznany
Tematyka	Modlitwa Jezusowa
Typ utworu	opowiadanie
Data powstania	ok. 1855–1861
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Kazań
Język	rosyjski
Data wydania	1870
Pierwsze wydanie polskie
Data wydania polskiego	1988
Wydawca	W drodze
Przekład	Andrzej Wojnowski

Opowieści pielgrzyma (pełny tytuł: Szczere opowieści pielgrzyma przedstawione jego ojcu duchownemu, ros. Откровенные рассказы странника духовному своему отцу) – książka nieznanego autora z drugiej połowy XIX wieku, relacjonująca przygody rosyjskiego pielgrzyma spędzającego życie na pieszych wędrówkach do sanktuariów, nieustannej Modlitwie Jezusowej oraz czytaniu Biblii i księgi Dobrotolubia.

„Opowieści pielgrzyma” są dziełem anonimowym. Nie wiadomo, czy są tylko stylizowane na jednolitą opowieść, czy też stanowią zapis relacji konkretnego pielgrzyma (ros. странник), jakich wielu przemierzało w XIX wieku drogi Rosji, a nawiązujących w złagodzonej formie do XVIII-wiecznych biegunów. Pielgrzymem tym mógł być Nemytowa, chłop z guberni orłowskiej, odwiedzający wielokrotnie starca Makarego w Pustelni Optyńskiej^[1]. Według metropolity Hilariona (Alfiejewa) autorem Opowieści jest archimandryta Makary, przełożony monasteru Trójcy Świętej w Sielenginsku (Buriacja), który pierwsze lata życia monastycznego (1857–1874) przeżył na Athosie^[2]. Wskazuje się jednak również innych możliwych autorów i kwestia ta nie może zostać rozstrzygnięta jednoznacznie^[3].

Pierwsze wydanie książki, zawierające cztery opowiadania, ukazało się w Kazaniu w 1870 roku (według niektórych publikacji w 1865), opracowane przez Paisjusza, igumena tamtejszego Monasteru św. Michała Archanioła i miało jeszcze trzy kolejne edycje^[4]. Drugą, uzupełnioną i poprawioną wersję, wzorcową dla kolejnych wydań i przekładów, przygotował w 1884 roku biskup tambowski Teofan Pustelnik, tłumacz „Filokalii” na rosyjski. Dodał on do opowieści wybór tekstów patrystycznych związanych z Modlitwą Jezusową pod tytułem „Trzy klucze do skarbca modlitwy wewnętrznej”^[5].

W 1911 roku, w nowym wydaniu powstającym pod kierownictwem biskupa wołogodzkiego Nikona^[3], dodano jeszcze część II, zawierającą trzy dodatkowe opowiadania, znalezioną w dokumentach zmarłego starca Ambrożego z Optiny, która ma charakter bardziej teoretyczny^[1]. Kolejne wydania rosyjskie, z poprawkami, ukazywały się we Francji w 1930, 1933, 1948, 1989 i 1991 roku^[6]. Opowieści pielgrzyma były także wydawane w radzieckim samizdacie^[3]. Wydanie krytyczne oryginalnego tekstu datowanego na 1859 rok, które opracował w XXI wieku Alexis Pentkovski, ukazało się we Francji w 2013 roku^[7].

Dzięki prostocie i przystępności książka bardzo szybko zyskała ogromną popularność^[8][2] i została przetłumaczona na wiele języków, głównie w drugiej połowie XX wieku. Pierwsze przekłady to: niemiecki w 1925 (Reinold von Walter) i angielski w 1931 roku (Reginald Michael French). Niektóre edycje zawierają tylko cztery pierwsze opowiadania, inne siedem, a niektóre także dodatek patrystyczny^[5]. Po polsku po raz pierwszy opublikowana w 1988 roku w Poznaniu^[9] , w wersji z siedmioma opowiadaniami (kolejne wydania: 1993, 1999, 2005 oraz 2011 – nowy przekład^[10] ).

Tytułowy pielgrzym w dzieciństwie doznał trwałego urazu ręki, więc jako niezdolnego do pracy na roli, nauczono go czytać i pisać. Po śmierci żony zaczął wieść życie pielgrzyma. Jego jedyny majątek stanowiła Biblia, która ocalała z pożaru domu. Pewnego dnia, podczas mszy, usłyszał w czytaniu z Pierwszego Listu św. Pawła do Tesaloniczan, zachętę do nieustannej modlitwy (1 Ts 5, 17) i postanowił ją praktykować. Pewien starzec nauczył go Modlitwy Jezusowej, polecając mu najpierw odmawiać trzy tysiące wezwań dziennie, potem sześć, dwanaście tysięcy i wreszcie nakazując modlić się ciągle. Następnie pielgrzym kupił „Dobrotolubie”, czyli tłumaczenie „Filokalii” na język cerkiewnosłowiański.

Osobom spotykanym na drodze oraz przyjmującym go w gościnę pokazywał „Dobrotolubie” i zachęcał do jego lektury oraz nauczał Modlitwy Jezusowej i dawał porady życiowe, sam też pogłębiał, dzięki tym ludziom, swoje życie duchowe.

Podczas wędrówek odwiedzał różne sanktuaria, z których książka wymienia Kijów (Ławra Peczerska), Poczajów (Ławra Poczajowska, kaplica ze śladem stopy Bogurodzicy) oraz Irkuck (relikwie św. Innocentego). Przygotowywał podróż do Ziemi Świętej, ale nie doszła do skutku. W związku z tym postanowił udać się na Wyspy Sołowieckie, do najdalej wysuniętego na północ klasztoru na świecie, Pustelni Anzerskiej, aby tam już być może pozostać^[11].

Pielgrzym był w jakiejś miejscowości zapraszany w odwiedziny do zarządcy, którym był Polak – katolik z żoną. Pielgrzym pokazał mu wpierw „Dobrotolubie”, a Polak odparł, iż widział je u znajomego księdza w Wilnie, ale słyszał też, że napisali to prości mnisi greccy, którzy zaadaptowali wschodnie praktyki medytacyjne od pogan z Indii czy Buchary. Twierdził, że „modlić się trzeba zwyczajnie”, odmawiać Ojcze nasz, a powtarzając w kółko to samo, można sobie zaszkodzić. Pielgrzym odparł, iż „Filokalię” napisali wielcy i święci ojcowie, których i Kościół katolicki czci, a oparta jest na Ewangelii i Psałterzu. Przekonał zarządcę, że modlitwa nieustanna jest możliwa w codziennym życiu, a potem odwiedzając ich wielokrotnie, czytał im fragmenty „Dobrotolubia”. Pewnego razu żona zarządcy zadławiła się ością i była bliska śmierci. Pielgrzymowi przyśnił się jego zmarły starzec i poradził, aby dać jej do wypicia oliwę, której nie znosi, wówczas zwróci ość i będzie zdrowa. Tak też się stało. Ponieważ pielgrzym stał się po tym zdarzeniu sławny jako „uzdrowiciel”, uciekł stamtąd w dalszą wędrówkę^[12].

Opowieści pielgrzyma przyczyniły się do rozpowszechnienia Modlitwy Jezusowej i „Filokalii” w Rosji oraz do powstania współczesnego zainteresowania nią na Zachodzie. Stanowią popularne świadectwo mistyki rosyjskiej. Archimandryta Cyprian (Kern) wymieniał je wśród przedstawień prawosławnej Rosji-Świętej Rusi, która istniała przed 1917 rokiem, przestała istnieć i prawdopodobnie nigdy już nie powróci^[3].

Równocześnie od początku książka wzbudzała kontrowersje. W ocenie części teologów zawarte w niej wskazówki dotyczące pracy nad życiem duchowym i praktykowaniem modlitwy mają powierzchowny, czy wręcz szkodliwy charakter, sprzeczny z zaleceniami ojców pustyni i kontynuującymi ich nauczanie XIX-wiecznych ascetów prawosławnych, m.in. biskupa Ignacego (Brianczaninowa)^[2][8]. Teofan Pustelnik, pracując nad drugą wersją książki, usunął z niej kilka fragmentów^[2], które w jego ocenie mogłyby doprowadzić bezkrytycznego naśladowcę tytułowego pielgrzyma do duchowego złudzenia (cerk. prelest)^[8]. Sam Ignacy Brianczaninow skrytykował pierwszą wersję książki, ponieważ dostrzegł w niej braki teologiczne i napisał, iż Modlitwa Jezusowa w niej przedstawiona, może być odebrana jako „łatwa droga zbawienia”, z pominięciem pokuty i przynosząca duchowe rezultaty „w ciągu paru tygodni”. Zaznaczył jednak zarazem, iż istotne było kilkuletnie przygotowanie i doświadczenie tytułowego pielgrzyma oraz posiadanie przez niego ojca duchowego^[13].

Prawosławny teolog o. Thomas Hopko napisał, że „książka ta jest dla wszystkich, którzy są pielgrzymami” i nazwał ją „klasyką duchową”^[14]. Współczesny katolicki teolog życia duchowego, o. Marian Zawada OCD, przedstawił Modlitwę Jezusową według Opowieści pielgrzyma, jako „przygotowanie do kontemplacji”, „jedną z praktycznych metod wprowadzających”^[15].

Opowieści pielgrzyma są wspomniane w powieściach: Bracia Karamazow Fiodora Dostojewskiego oraz Franny i Zooey J.D. Salingera.

• Modlitwa Jezusowa
• Filokalia
• Wędrówka Pielgrzyma

• Opowieści pielgrzyma. Szczere opowieści pielgrzyma przedstawione jego ojcu duchownemu. tłum. Andrzej Wojnowski. Poznań: W drodze, 1988. ISBN 83-85008-78-0.
• Opowieści pielgrzyma. Szczere opowieści pielgrzyma poświęcone duchownemu ojcu. tłum. Marcin Cyrulski. Kraków: Tyniec, 2011. ISBN 978-83-7354-397-3.
• Archimandrite Michel Kozlov et Chantal Crespel-Houlon: Récit d’un pèlerin à la recherche de la prièreu. Paris: Cerf, 2013. ISBN 9-782204-094009.

• Откровенные рассказы странника духовному своему отцу. ccel.org. [dostęp 2017-08-16]. (ros.). (cały tekst po rosyjsku)