Powiat grodzieński (II Rzeczpospolita) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Powiat grodzieński
powiat
Ilustracja
Budynek starostwa w Grodnie
Państwo

 Polska

Województwo

białostockie

Siedziba

Grodno

Powierzchnia

4459 km²

Populacja (1931)
• liczba ludności


213 100

• gęstość

48 os./km²

Położenie na mapie województwa
Położenie na mapie województwa

Powiat grodzieński – powiat województwa białostockiego II Rzeczypospolitej (przyłączony 19 lutego 1921 r.). Jego siedzibą było miasto Grodno.

Wcześniej powiat województwa trockiego, a po zaborach guberni grodzieńskiej. Dziś jego dawny obszar podzielony jest pomiędzy Białoruś (Rejon grodzieński), Litwę (Druskieniki) i Polskę (Kruszyniany, Krynki).

Rozpiętość powiatu obejmowała 130 km od Mordasowa po Gonczary (na osi północ-południe) oraz 83 km od Bykówki po Grzybowce (na osi wschód-zachód). Powiat posiadał eksklawę (gromadę Bykówka) na obszarze województwa nowogródzkiego (1921–29 powiatu lidzkiego, a 1929–39: powiatu szczuczyńskiego).

Demografia

[edytuj | edytuj kod]

Według tezy Alfonsa Krysińskiego i Wiktora Ormickiego, terytorium powiatu wchodziło w skład tzw. zwartego obszaru białorusko-polskiego, to znaczy prawosławna ludność białoruska zamieszkiwała jedynie tereny wiejskie, zaś w większych miejscowościach dominowali Polacy[1].

W grudniu 1919 roku powiat grodzieński okręgu wileńskiego ZCZW zamieszkiwało 127 252 osób, z których 54,0% zadeklarowało się jako Polacy, 33,5% – Białorusini, 10,6% – Żydzi, 1,6% – Litwini, 0,3% – przedstawiciele innych narodowości. Na jego terytorium znajdowało się 1518 miejscowości, z których 8 miało 1–5 tys. mieszkańców, 1 miała 5–10 tys. mieszkańców i jedna powyżej 10 tys. mieszkańców. Największą z nich było Grodno z 28 165 mieszkańcami[2].

Według spisu powszechnego z 1921 roku, powiat w ówczesnych granicach zamieszkiwało 150 443 osób, w tym 83 419 (55,4%) Polaków, 39 511 (26,3%) Białorusinów, 25 316 (16,8%) Żydów, 1038 (0,7%) Rosjan, 976 (0,6%) Litwinów, 111 (0,1%) Niemców, 15 Francuzów, 14 Łotyszy, 11 Tatarów, 2 Gruzinów, 1 Czech, 1 Anglik, 1 Estończyk, 1 Rumun, 1 Szwajcar i 1 Turek[3].

Religia

[edytuj | edytuj kod]

Według spisu powszechnego z 1921 roku, 61910 (41,2%) mieszkańców powiatu wyznawało rzymski katolicyzm, 56150 (37,3%) prawosławie, 31823 (21,2%) judaizm, 328 (0,2%) protestantyzm, 165 (0,1%) islam, 19 greko-katolicyzm, 16 osób było staroobrzędowcami, 8 baptystami, 1 wiernym Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego. 22 osoby zadeklarowały brak wyznania, a w przypadku 1 osoby nie udało się go ustalić[3].

Oświata

[edytuj | edytuj kod]

W powiecie grodzieńskim okręgu wileńskiego ZCZW w roku szkolnym 1919/1920 działało 79 szkół powszechnych, 4 szkoły średnie, 5 szkół zawodowych i 1 seminarium nauczycielskie. Ogółem w szkołach uczyło się 8961 dzieci i pracowało 269 nauczycieli[4].

Miasta i gminy

[edytuj | edytuj kod]

Poniższa tabela podaje podstawowe dane dla miast i gmin powiatu grodzieńskiego według stanu z 30 września 1921 roku[5]

Jednostka Siedziba władz Rodzaj jednostki Ludność Budynków

mieszkalnych

Miejscowości
Druskieniki Druskieniki miasto 989 308 1
Grodno Grodno miasto 34694 2874 1
Indura Indura miasto 2323 336 1
Krynki Krynki miasto 5206 732 1
Skidel Skidel miasto 2907 384 1
Berszty Berszty gmina wiejska 6119 1100 62
Brzostowica Mała Brzostowica Mała gmina wiejska 4021 582 35
Brzostowica Wielka Brzostowica Wielka gmina wiejska 4275 558 43
Dubno Dubno gmina wiejska 3128 619 13
Hołynka Hołynka gmina wiejska 3758 473 40
Hornica Kopciówka gmina wiejska 5711 952 64
Hoża Hoża gmina wiejska 5922 1037 54
Hudziewicze Hudziewicze gmina wiejska 3878 691 35
Indura Indura gmina wiejska 6533 1118 52
Jeziory Jeziory gmina wiejska 5317 851 36
Kamionka[6] Kamionka gmina wiejska 4989 883 47
Krynki Krynki gmina wiejska 4110 752 42
Łasza Pohorany-Kwasówka gmina wiejska 4269 682 34
Łunna Łunna gmina wiejska 5911 929 37
Massalany[7] Massalany gmina wiejska 4246 740 39
Mosty Mosty Prawe gmina wiejska 4488 651 25
Porzecze Porzecze gmina wiejska 6404 1145 47
Skidel Skidel gmina wiejska 5921 1000 63
Wiercieliszki Wiercieliszki gmina wiejska 5842 932 44
Wołpa Wołpa gmina wiejska 5115 837 30
Żydomla Żydomla gmina wiejska 4367 792 38

Zmiany

[edytuj | edytuj kod]

Gromady

[edytuj | edytuj kod]

16 października 1933 gminy powiatu grodzieńskiego podzielono na 508 gromad[20]:

Gmina Liczba gromad Gromady
Berszty 10 Berszty, Brzostowica, Głuszniewo, Kobele, Nowa Ruda, Nowosiółki, Piłownia, Suchary, Szumy i Zasada
Brzostowica Mała 26 Bohdziuki, Brzostowica Mała, Chilaki, Daniłki, Dołbianki, Dzieniewicze, Ejsymonty Małe, Golnie, Kamionka, Koleśniki, Kończany, Kowale (wieś), Kowale (kolonia), Kurkieże, Milatycze, Olekszyce, Piotrowce, Podbogoniki, Półjanowicze, Pychowczyce, Sinki, Spudwiły, Szum, Wierzchowlany, Żukiewicze Duże i Żukiewicze Małe
Brzostowica Wielka 20 Bergele, Bobrowniki, Brzostowica Wielka I (część chrześcijańska), Brzostowica Wielka II (część żydowska), Brzostowica os., Brzostowica st. kol., Brzostowiczany, Chmielisko, Ciecierówka, Ejminowce, Jaryłówka, Karpowce, Kaszyńce, Lepiosy, Leśniewicze, Parfimowce, Pluskałowce, Starzyńce, Szelepki i Żebry
Dubno 9 Czerlonka, Dubno, Kniażewodce, Kozakowce, Mikłaszowce, Sawinka, Soroczyce, Suchenicze i Zapole
Ejsymonty Wielkie 28 Boryski, Cydziki, Ejsymonty Wielkie, Glindzicze, Jodkiewicze Małe, Jodkiewicze Wielkie, Kajeniowce, Kaleniki, Kordziki, Kowale, Kraśnik, Kubielniki, Kuliki, Maciejewicze, Massalany, Massalany maj., Misiewicze, Nowiki, Nowosiółki, Nowy Dwór, Piaski, Remuciowce, Staniewicze, Trumpy, Trzeciaki, Wołotyń, Wrony i Żukiewicze
Gudziewicze 26 Burniewo, Chmielisko, Ciniewicze, Dublany, Grzybowce, Gudziewicze, Hanosowce, Kulowszczyzna, Latki, Marcianowce, Miesztuny, Mitkiewicze, Nacewicze, Nikanowce, Odźwierna, Ostrowo, Pietraszowce, Piłki, Poczujki, Radziewicze, Sedejki, Siedzieniewicze, Siemaszki, Siemierenki, Struga i Suwaki
Hołynka 30 Bursowszczyzna, Chomontowce, Ciumicze, Dublany, Gobiaty, Grzybowce, Hołynka, Hołynka kol., Jodzicze, Klukowce, Kruszyniany, Kule, Łosiniany, Łużany, Mińczuki, Mostowlany, Mostowlany os., Narejki, Nieporożniowice, Ozierany Małe, Ozierany Wielkie, Popławce, Rudaki, Rudawa, Rudowlany, Skroblaki, Świsłoczany, Zielona, Zubki i Zubry
Hornica 33 Brzosty, Byczki, Cwiklicze, Czechowszczyzna, Gibulicze, Gnojnica, Grzywki, Hornica, Horny, Józefówka, Kiełbasin, Kołpaki, Kopciówka, Korzeniewicze, Koszewniki, Kowalce, Małachowicze, Olszanka Mała, Olszanka Wielka, Piłsudy, Pohorany, Połotkowo, Poniemuń, Putne, Skomoroszki, Sławicze, Słomianka, Soły, Suchmienie, Wicki, Żukiewicze, Żukiewicze kol. i Żylicze
Hoża 27 Barbarycze, Boguszówka, Budniki, Cidowicze, Czeszczewlany, Dąbrowa, Grandzicze, Gumbacze, Hoża, Jałowszczyzna, Kamieniste, Leśnica, Łapienki, Łukawica, Ogrodniki, Ostrówek, Plebaniszki, Podjeziorki, Polnica I, Polnica II, Przełom, Przesiółka, Rusota, Rusota Kamienna, Wierzchpole, Zagórniki i Zarzyca
Indura 36 Bielewo, Bobrowniki, Bojary, Buraki, Dubówka, Dziemidkowo, Hlebowicze, Hrajno, Jarmolicze, Jaśkiewicze, Koniuchy, Kozły, Krugliki, Łaniewicze, Łapieniowce, Łuckowlany, Michaliny, Mogilany, Nowosiółki, Ogrodniki, Pacynki, Petelczyce, Pieśle, Plebanowce, Poczobuty, Prokopowicze, Rogacze, Sarosieki, Trochimy, Wiśniówka, Zaniewicze, Zarubicze, Zarubicze os., Żarnówka Mała, Żarnówka Rządowa i Żarnówka Wielka
Jeziory 29 Bondary, Buszniewo, Dubienka, Hubinka, Jeziory I, Jeziory II, Kamczatka, Kamieniste, Kaniewicze, Koniuchy, Korczyki, Liszczyce, Łaszewicze, Łokno, Łozy, Mostki, Orechwicze, Ostrowo, Parszukiewicz-Pole, Prudy, Pyra, Reduta, Siny Kamień, Starzyna, Stryjówka I, Stryjówka II, Strzelce, Wilanowo i Zaberezino
Krynki 25 Białogorce, Białokozy, Chłodne Włóki, Geniusze, Ignatowce, Jamasze, Kudrycze, Kundzicze, Kurczowce, Łapicze, Makarowce, Nietupa, Nowa Grzybowszczyzna, Odła, Ostapkowszczyzna, Ozierskie, Pietraszewicze, Plebanowo, Porzecze, Proniewicze, Rusaki, Rzepowicze, Sanniki, Siemionówka i Służki
Łasza 25 Balicze, Baranowo, Chlistowicze, Chomiki, Dekałowicze, Doroszewicze, Ferma, Kaleniki, Korozicze, Kowalicze, Kuncowszczyzna, Kuźmicze, Kwasówka Żołnierska, Likówka, Litwinki-Łaniewicze, Łasza, Martowo, Nieciecze, Ogrodniki, Pohorany Dolne, Pohorany Górne (z Kwasówką), Rudawica, Stecki, Sucha Dolina i Swisłocz
Łunna 27 Bohatyrowicze, Chomicze, Dubrowlany, Gladowicze, Kamienczany, Kosiły, Koziejki, Kucharze, Kuczyce, Łunna I (część chrześcijańska), Łunna II (część żydowska), Małe Nowosiółki, Marcinowce, Masztalerze, Mieszetniki, Miniewicze, Nowosiółki, Podborzany, Poniżany, Strzelce, Szczeczyce, Szczerbowicze, Towściki, Zagorany, Zaleski, Żylicze i Żylicze osady
Marcinkańce 17 Derżele, Dubieniki, Gruta, Kaszety, Kobele, Kopieniszki, Marcinkańce, Mordasowo, Morgiewicze, Mustejka, Nierowo, Puchacze, Randomańce, Rotnica, Rudnia, Szklary i Wieciuny
Mosty 14 Bojary, Bykówka, Cielmuki, Daszkowce, Hołynka, Mikielewszczyzna, Mosty osada fabryczna, Mosty osada kolejowa, Mosty Lewe, Mosty Prawe, Nowosiółki, Stefaniszki Małe, Stefaniszki Wielkie i Zaniemeńsk
Porzecze 22 Chomąty, Dąbrowa, Dziertnica, Hoduny, Humniszcze, Jaśkielewicze, Jeziorki, Lichacze, Łosiewo, Łotjezioro, Przesielce, Porzecze, Porzecze miasteczko, Przewałka, Rotnica (lewobrzeżna), Rybnica, Sałacie, Sobolany, Stara Ruda, Szandubra, Wierchdubie i Zapurwie
Skidel 34 Bielakowszczyzna, Birulicze, Bobrownia, Bubny, Chaniewicze, Charcica, Chwaty, Chwojniany, Czerlona, Gliniany, Goroszki, Hołowacze, Huszczyce, Karaszewo, Kaszubińce, Kotra, Kowszowo, Ławno, Ławno osada, Mazanowo, Mostowlany, Niekrasze, Ochrymowce, Ogrodniki, Pieszczanka, Prystupicze, Puzewicze, Rewki, Rusinowce, Ryski, Sikorzyca, Strzelce, Suchowlany i Zalesiany
Wiercieliszki 26 Bojary, Dziewiatówka, Ejsymonty[21], Hołownicze, Kaplica Mała, Kaplica Wielka, Kazimierówka, Kazimierówka kol., Kozłowicze, Kulbaki, Małyszczyzna, Olenicze, Piluki, Przygodzicze, Putryszki, Rokitno, Rydziele, Siwkowo, Sypana Góra, Szczeczynowo, Tobolska Budka, Toboła, Topolowo, Wiercieliszki, Zabogoniki i Żydowszczyzna
Wołpa 19 Aleksandrówka, Bobry, Daniłowce, Długopol, Dubowce, Dzieńkowce, Hledniewicze, Kowale, Kulszyce, Łazy, Ogryzki, Plebanowce, Połówki, Rybaki, Starzyna, Tupiczany, Wołpa I (część chrześcijańska), Wołpa II (część żydowska) i Zamościany
Żydomla 25 Budowla, Bylczyce, Cydziki, Jurewicze, Komotowo, Kurpiki, Masztalery, Migowo, Nowosiółki, Obuchowicze, Obuchowo, Ogrodniki, Pławy, Pużycze, Rokicie, Sawolówka, Sieluki, Strupin, Tołoczki, Zagorce, Zakrzewszczyzna, Zapole, Zawadzicze, Żuki i Żydomla

Zmiany

[edytuj | edytuj kod]

Starostowie

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Marek Wierzbicki: Stosunki polsko-białoruskie przed wrześniem 1939. W: Marek Wierzbicki: Polacy i Białorusini w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-białoruskie na ziemiach północno-wschodnich II RP pod okupacją sowiecką 1939–1941. Wyd. 2. Warszawa: Stowarzyszenie Kulturalne Fronda, 2007, s. 25–43, seria: Biblioteka historyczna Frondy. ISBN 978-83-88747-76-2.
  2. I. Tablice ogólne. W: Zeszyt VII. Spis ludności na terenach administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (grudzień 1919). s. 25, 31.
  3. a b Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych.. T. 5: Województwo białostockie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1924. [dostęp 2011-02-26].
  4. Joanna Gierowska-Kałłaur: Rozdział VII. Szkolnictwo na ziemiach podległych Zarządowi Cywilnemu Ziem Wschodnich. W: Joanna Gierowska-Kałłaur: Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 – 9 września 1920). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, 2003, s. 242. ISBN 83-88973-60-6. (pol.).
  5. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 5, Województwo białostockie.
  6. 29 maja 1929 włączona do nowo utworzonego powiatu szczuczyńskiego w województwie nowogródzkim.
  7. 19 lipca 1922 przemianowano na Wielkie Ejsymonty z siedzibą w Wielkich Ejsymontach.
  8. M.P. z 1922 r. nr 161, poz. 102.
  9. Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. 1922, nr 6, poz. 210
  10. Dz.U. z 1925 r. nr 16, poz. 110, skorygowany przez Dz.U. z 1926 r. nr 7, poz. 53.
  11. Odcinek byłej gminy Orany na prawym brzegu Uły przyłączono do powiatu lidzkiego w woj. nowogródzkim.
  12. Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej: Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej, R. 1, cz. 2 (1920/1922). s. 359–360. [dostęp 2010-11-21]. (pol.).
  13. Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej: Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej, R. 3 (1924). s. przypis na s. 7. [dostęp 2010-11-21]. (pol.).
  14. Andrzej Gawryszewski: Ludność Polski w XX wieku. Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN, 2005, s. 23. ISBN 83-87954-66-7.
  15. Dz.U. z 1926 r. nr 66, poz. 390.
  16. Białostocki Dziennik Wojewódzki. 1933, nr 11, poz. 51.
  17. Dz.U. z 1929 r. nr 33, poz. 307.
  18. Dz.U. z 1929 r. nr 43, poz. 359.
  19. Dz.U. z 1931 r. nr 53, poz. 435.
  20. Białostocki Dziennik Wojewódzki. 1933, nr 11, poz. 51.
  21. 24 maja 1938 utworzono nową gromadę Batorówka z części obszaru gromady Ejsymonty.
  22. Białostocki Dziennik Wojewódzki 1938, nr 7, poz. 61.
  23. Ruch służbowy. W starostwach. „Dziennik Urzędowy Zarządu Terenów Przyfrontowych i Etapowych”, s. 6, nr 1 z 20 października 1920. 

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Zeszyt VII. Spis ludności na terenach administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (grudzień 1919). Lwów – Warszawa: Książnica Polska T-wa Naucz. Szkół Wyższych, 1920, s. 50, seria: Prace geograficzne wydawane przez Eugenjusza Romera.
  • Joanna Gierowska-Kałłaur: Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 – 9 września 1920). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, 2003, s. 447. ISBN 83-88973-60-6.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]