Powiat grodzieński (II Rzeczpospolita) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Powiat grodzieński

powiat
Budynek starostwa w Grodnie
Państwo	Polska
Województwo	białostockie
Siedziba	Grodno
Powierzchnia	4459 km²
Populacja (1931) • liczba ludności	213 100
• gęstość	48 os./km²
Położenie na mapie województwa

Powiat grodzieński – powiat województwa białostockiego II Rzeczypospolitej (przyłączony 19 lutego 1921 r.). Jego siedzibą było miasto Grodno.

Wcześniej powiat województwa trockiego, a po zaborach guberni grodzieńskiej. Dziś jego dawny obszar podzielony jest pomiędzy Białoruś (Rejon grodzieński), Litwę (Druskieniki) i Polskę (Kruszyniany, Krynki).

Rozpiętość powiatu obejmowała 130 km od Mordasowa po Gonczary (na osi północ-południe) oraz 83 km od Bykówki po Grzybowce (na osi wschód-zachód). Powiat posiadał eksklawę (gromadę Bykówka) na obszarze województwa nowogródzkiego (1921–29 powiatu lidzkiego, a 1929–39: powiatu szczuczyńskiego).

Według tezy Alfonsa Krysińskiego i Wiktora Ormickiego, terytorium powiatu wchodziło w skład tzw. zwartego obszaru białorusko-polskiego, to znaczy prawosławna ludność białoruska zamieszkiwała jedynie tereny wiejskie, zaś w większych miejscowościach dominowali Polacy^[1].

W grudniu 1919 roku powiat grodzieński okręgu wileńskiego ZCZW zamieszkiwało 127 252 osób, z których 54,0% zadeklarowało się jako Polacy, 33,5% – Białorusini, 10,6% – Żydzi, 1,6% – Litwini, 0,3% – przedstawiciele innych narodowości. Na jego terytorium znajdowało się 1518 miejscowości, z których 8 miało 1–5 tys. mieszkańców, 1 miała 5–10 tys. mieszkańców i jedna powyżej 10 tys. mieszkańców. Największą z nich było Grodno z 28 165 mieszkańcami^[2].

Według spisu powszechnego z 1921 roku, powiat w ówczesnych granicach zamieszkiwało 150 443 osób, w tym 83 419 (55,4%) Polaków, 39 511 (26,3%) Białorusinów, 25 316 (16,8%) Żydów, 1038 (0,7%) Rosjan, 976 (0,6%) Litwinów, 111 (0,1%) Niemców, 15 Francuzów, 14 Łotyszy, 11 Tatarów, 2 Gruzinów, 1 Czech, 1 Anglik, 1 Estończyk, 1 Rumun, 1 Szwajcar i 1 Turek^[3].

Według spisu powszechnego z 1921 roku, 61910 (41,2%) mieszkańców powiatu wyznawało rzymski katolicyzm, 56150 (37,3%) prawosławie, 31823 (21,2%) judaizm, 328 (0,2%) protestantyzm, 165 (0,1%) islam, 19 greko-katolicyzm, 16 osób było staroobrzędowcami, 8 baptystami, 1 wiernym Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego. 22 osoby zadeklarowały brak wyznania, a w przypadku 1 osoby nie udało się go ustalić^[3].

W powiecie grodzieńskim okręgu wileńskiego ZCZW w roku szkolnym 1919/1920 działało 79 szkół powszechnych, 4 szkoły średnie, 5 szkół zawodowych i 1 seminarium nauczycielskie. Ogółem w szkołach uczyło się 8961 dzieci i pracowało 269 nauczycieli^[4].

Poniższa tabela podaje podstawowe dane dla miast i gmin powiatu grodzieńskiego według stanu z 30 września 1921 roku^[5]

• 19 lipca 1922 gminę Massalany przemianowano na Wielkie Ejsymonty z siedzibą w Wielkich Ejsymontach^[8][9].
• 1 lipca 1925 utworzono gminę Marcinkańce z części obszaru byłych gmin orańskiej i mereckiej byłego powiatu trockiego, położonych na lewym brzegu Uły i Mereczanki^[10]. W związku z demarkacją granicy z Litwą Środkową w 1920 roku północne części tych gmin weszły w skład Litwy Kowieńskiej, natomiast południowe odcinki (na prawym brzegu Mereczanki) znalazły się w strefie tzw. pasa neutralnego. Odcinki te (bez formalnego statusu gminy) przyznano Polsce w lutym 1923 w myśl decyzji Rady Ambasadorów i dołączono do przyległego powiatu grodzieńskiego^[11] w woj. białostockim^[12][13][14]. Dopiero w 1925 roku z omawianego obszaru powstała nowa gmina Marcinkańce.
• 15 grudnia 1926 do gminy Hornica włączono miejscowości Karolin-Dobrowolszczyzna, Karolin-Piaski i Fiszki-Tyrkina z gminy Nowy Dwór w powiecie sokólskim w tymże województwie^[15]. Miejscowości te włączono do gromady Czechowszczyzna^[16].
• 29 maja 1929 gminę Kamionka włączonoa do nowo utworzonego powiatu szczuczyńskiego w województwie nowogródzkim^[17]. 21 czerwca przyłączono do niej część obszaru zniesionej gminy Dziembrów (miasteczko Dziembrów, wsie Prudce, Zawałki, Sawicze, Spuszcza Stara i Spuszcza Nowa, okolicę Chamowszczyzna oraz folwarki Dziembrów i Spuszcza)^[18].
• 1 października 1931 z gminy Porzecze wyłączono miejscowości Druskieniki (wieś), Piaski i Kłoniszki, a z gminy Marcinkańce miejscowości Poganka, Samouki i Młynek, włączając je do miasta Druskieniki^[19].

16 października 1933 gminy powiatu grodzieńskiego podzielono na 508 gromad^[20]:

• 24 maja 1938 utworzono nową gromadę Batorówka z części obszaru gromady Ejsymonty w gminie Wiercieliszki^[22].

• Alfons Rozen (1920-)^[23]
• Zygmunt Robakiewicz

• Zeszyt VII. Spis ludności na terenach administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (grudzień 1919). Lwów – Warszawa: Książnica Polska T-wa Naucz. Szkół Wyższych, 1920, s. 50, seria: Prace geograficzne wydawane przez Eugenjusza Romera.
• Joanna Gierowska-Kałłaur: Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 – 9 września 1920). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, 2003, s. 447. ISBN 83-88973-60-6.

• Powiat grodzieński guberni grodzieńskiej, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 834 .
• Przyczynki do monografji powiatu grodzieńskiego (1923) w bibliotece Polona