Województwo witebskie – Wikipedia, wolna encyklopedia

Ten artykuł dotyczy województwa I Rzeczypospolitej. Zobacz też: Inne znaczenia.

Województwo witebskie

Palatinatus Vitebsciensis

— województwo —
1503–1772
Herb
Państwo	I Rzeczpospolita
Prowincja	Litwa
Data powstania	1503
Siedziba wojewody i sejmiku	Witebsk
Wojewoda	zobacz: wojewodowie witebscy
Powierzchnia	24 600 km²
Podział administracyjny
Liczba powiatów powiat witebski, powiat orszański
Liczba reprezentantów
Liczba senatorów 2
Położenie na mapie Rzeczypospolitej

Województwo witebskie – dawne województwo na północno-wschodnich kresach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Formalnie utworzone w 1503 r., od Rzeczypospolitej odpadło w wyniku I rozbioru Polski w 1772 r.

Witebsk należał w XII w. do księstwa połockiego będącego w rękach Rurykowiczów kijowskich. W II poł. tego wieku powstało w wyniku podziałów dynastycznych księstwo witebskie, jako uposażenie księcia Dawida Rościsławicza. Od XIII w. broniło się przed podbijającymi kolejne księstwa ruskie Litwinami, prawdopodobnie w połowie tego wieku znalazło się przejściowo w jej władaniu. Ostatecznie pod panowanie Litwy dostało się w 1325 r., gdy Olgierd, poślubiając dziedziczkę księstwa Annę, objął w nim władzę w jej imieniu. Po śmierci Giedymina księstwo było dla Olgierda oparciem w walce z braćmi o władzę. Po odniesionym wspólnie z Kiejstutem zwycięstwie, Olgierd zlikwidował w latach 40. XIV w. księstwo witebskie, włączając jego terytorium do Litwy. Odtąd ziemia witebska zarządzana była przez namiestników książęcych. W 1503 r. podczas reform Aleksandra I Jagiellończyka zostało z niej utworzone województwo.

Województwo reprezentowało dwóch senatorów: wojewodę i kasztelana. Po unii lubelskiej wojewoda witebski w hierarchii starszeństwa w senacie, a więc i starszeństwa województw, zajmował miejsce po wojewodzie płockim a przed wojewodą mazowieckim. Podobnie kasztelan witebski szedł wśród kasztelanów większych po kasztelanie płockim a przed najważniejszym z kasztelanów mazowieckich – kasztelanem czerskim (wbrew temu, co pisze Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu, kasztelania witebska nie była drążkową^{[potrzebny przypis]}).

Województwo zachowało przywileje nadane przez Aleksandra I Jagiellończyka, potwierdzone przez Zygmunta Starego, pozwalające szlachcie proponować władcy kandydata na wojewodę^[1]. Podobnym przywilejem w Rzeczypospolitej cieszyły się jedynie województwo połockie oraz Księstwo Żmudzkie.

Ponieważ województwo składało się z jednej ziemi, wysyłało na sejm dwóch posłów i dwóch deputatów na Trybunał Litewski, a sejmiki odbywały się w Witebsku. Tam też odbywał się sąd ziemski. Po odpadnięciu od Rzeczypospolitej województwa smoleńskiego, do województwa witebskiego została przyłączona w 1667 r. pozostała przy Litwie ziemia orszańska, tworząc odrębny powiat. Szlachta ziemi orszańskiej sejmikowała w Orszy i wysyłała na sejm dwóch posłów i dwóch deputatów do Trybunału. W Witebsku i Orszy znajdowały się starostwa grodowe. Starostą witebskim był z urzędu wojewoda, starostwo orszańskie należało do dóbr królewskich.

W 1772 r. województwo zostało przyłączone do Rosji. Przy Rzeczypospolitej pozostała do II rozbioru jedynie niewielka część ziemi orszańskiej. Województwo pozostało jako tytularne, a szlachta sejmikowała w miasteczku Chołopienicze w województwie mińskim.

Województwo witebskie leżało w północno-wschodniej części Wielkiego Księstwa. Od północy graniczyło z Rosją, od wschodu z województwem smoleńskim, od południa z województwem mścisławskim, od południowego zachodu z województwem mińskim, a od zachodu z województwem połockim. Ziemię województwa rozdzielała Dźwina, a przez jego południowo-wschodnią część przepływał Dniepr.

Najważniejszym rodem Witebszczyzny byli Sapiehowie, posiadający w nim duże posiadłości ziemskie. Zdominowali oni szlachtę województwa, czyniąc z niej praktycznie swoją klientelę.

Wojewodami witebskimi byli m.in.:

 Osobny artykuł: Wojewodowie witebscy.

• Iwan Semenowicz Sapieha – 1511–1513
• Iwan Bohdanowicz Sapieha – 1520–1529
• Maciej Kłoczko (Kłoczkowicz) h. Ogończyk zwany Ochmistrzowiczem – 1532–1543
• Jan Hlebowicz
• Hrehory Chodkiewicz – 1554–1555
• Mikołaj Pawłowicz Sapieha – 1588
• Krzysztof Kiszka – 1618
• Szymon Samuel Sanguszko – 1626–1638
• Paweł Jan Sapieha – 1646–1656
• Jan Antoni Chrapowicki – 1660
• Stanisław Pac
• Kazimierz Aleksander Pociej – 1717
• Józef Sołłohub – 1752–1781

Wśród kasztelanów witebskich byli:

• Krzysztof Radziwiłł „Piorun” – 1569
• Melchior Zawisza – 1592
• Andrzej Sapieha – 1600–1605
• Mikołaj Wolski, dziedzic bakałarzewski i krzemieniecki - 1609
• Aleksander Bohdan „Dadzbóg” Sapieha – 1613
• Jerzy Tyszkiewicz – 1730–1735
• Szymon Syruć
• Józef Sołłohub – 1748–1752
• Adam Wawrzyniec Rzewuski – 1790–1793

• Województwo witebskie, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 638 .