Załuż – Wikipedia, wolna encyklopedia

Załuż

wieś
Początek Załuża od strony wschodniej
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	sanocki
Gmina	Sanok
Wysokość	300-310 m n.p.m.
Liczba ludności (2020)	333[2]
Strefa numeracyjna	13
Kod pocztowy	38-534[3]
Tablice rejestracyjne	RSA
SIMC	0359830[4]
Położenie na mapie Polski Załuż
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Załuż
Położenie na mapie powiatu sanockiego Załuż
Położenie na mapie gminy wiejskiej Sanok Załuż
49°31′48″N 22°17′59″E/49,530000 22,299722[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Załuż – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie sanockim, w gminie Sanok^[4]. Leży nad Sanem.

Załuż jest położony na prawym brzegu rzeki San (południowa część wsi)^[5][6][7] i potoki Wujski^[7]. Od strony północnej graniczy z wsią Wujskie, od wschodu z wsią Manasterzec, a od zachodu z wsią Bykowce^[5][6]. Wieś leży na wysokości 300–310 m. n. p. m.^[7]. Wzniesienie dzielące Bykowce z Załużem nosi nazwę Bukowina^[6].

Przez Załuż przepływa potok o znanych mu nazwach Załużanka i Młynówki, w latach 30. celowo nie określany przez ludność^[6].

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krośnieńskiego.

Pod koniec XIX wieku na północy Zaluża istniał przysiółek Dolina^[5]. W części za Sanem powstał przysiółek Kocaby^[6]. W jego zakresie wyodrębniono także krańce Łazy i Dańców (Dańki) Kąt^[8]. W stronę południową od stacji kolejowej powstała część Dworzyska, zamieszkiwana przez służbę dworską^[9]. Istniały też części: Pańskie Łąki, zalesiona góra o nazwie Paproć (wys. 514 m n.p.m., z częściami Tańcowisko, Motycznik) oraz dalej Ostra Góra (wys. 447 m n.p.m.) idąc w stronę Sobienia^[9]. W północno-wschodniej części Załuża powstały Górki (wzniesienie wys. 509 m n.p.m.) oraz Doliny^[9].

Na obszarze Załuża odnaleziono monetę rzymską cesarza Hadriana^[11][7]. Z czasów rzymski pochodzi też cmentarzysko^[7].

Nazwa wsi pochodzi od określenia „za ługom” (pol. „za łęgiem”, „za łąką”)^[7]. Z 1433 (lub 1436^[12]) istnieje pierwsza wzmianka o istniejącej wsi Załuż (Zalusche) informująca, że Sidora pan pod przymusem wyprawił na wojnę. W pobliżu wsi istnieją ruiny zamku Sobień nadanego w 1389 przez Władysława Jagiełłę rycerskiemu rodowi Kmitów. W 1417 na zamku odbyły się zaślubiny Władysława Jagiełły z Elżbietą Granowską^[13]. W 1479 rozgraniczono Załuż od Hołuczkowa i usypano kopce graniczne, a w 1494 rozgraniczono go od zamku Sobień.

W XV wieku Załuż wielokrotnie był wymieniany jako wieś szlachecka w dobrach Kmitów należąca do zamku Sobieńskiego^[7]. Po 1580 Załuż przejęli Stadniccy z dawnymi dobrami Kmitów. W 1672 podczas najazdu tatarskiego w tej wsi ocalały trzy domy^[12]. W 1731 właścicielami Załuża byli Ossolińscy, a w XIX wieku Krasiccy oraz Wiktorowie herbu Brochwicz^[12][7].

Od drugiej połowy XIX wieku i na przełomie XIX/XX wieku właścicielem posiadłości tabularnej Załuż był Adam Wiktor^{[14][15][16][17][18][19][20]}. W 1905 posiadał we wsi obszar 126,7 ha^[21]. Po śmierci Adama Wiktora dobra przejął jego syn, Paweł Wiktor^[22], w 1911 posiadający tam 595 ha^[23]. W latach około 1914-1918 majątek posiadali spadkobiercy Adama Wiktora^[24][25]. Według stanu z 1895 posiadłość tabularna była podzielona na dwa korpusy: jeden Adama Wiktora (1224 morgów), a drugi należący do trzech współwłaścicieli^[5].

We wsi istnieje dwór wraz z parkiem. W tej okolicy stoi kaplica grobowa Wiktorów^[26]. Z inicjatywy Adama Wiktora w 1880 wybudowano budynek szkoły^[27]. Pod koniec XIX we wsi funkcjonowały: stacja drogi żelaznej przemysko-łupkowskiej (powstała na wschód od Bukowiny^[28]), urząd pocztowy i telefoniczny, szkoła ludowa^[5]. W 1911 powstało w Załużu koło Towarzystwa Szkoły Ludowej i szkoła polska dla dzieci polskich^[29]. Następnie założono Czytelnię TSL i Drużyna Bartoszowa^[29].

W część północnej (obok szkoły) istniał dawny cmentarz^[30]. Cerkiew greckokatolicka została wybudowana w 1820^[9]. Powstała na ww. górze Bukowina^[9]. Istniała także plebania^[9]. Cerkiew spalono^[9].

W Załużu stwierdzono pokłady ropy naftowej^[31]. W latach około 1900-1905 dokonano wywiercenia szybu naftowego o głębokości ok. 600 m^[31]. W latach 30. odkryto pokłady pirytu^[31].

W przeszłości większość ludności wsi stanowili Polacy^[9]. Po spaleniu się fabryki w Wujskiem (około 1820) wielu z nich wyemigrowało, a pozostali ulegli zruszczeniu^[9]. Według stanu z 1895 wieś liczyła 103 domów i 622 mieszkańców (w tym 552 wyznania greckokatolickiego, 91 rzymskokatolickiego i 13 izraelickiego)^[5]. Pod koniec XIX wieku we wsi istniała parafia greckokatolicka, należąca do dekanatu olchowieckiego i posiadająca cerkiew murowaną^[5]. Wówczas mieszkańcy obrządku rzymskokatolickiego korzystali z parafii w Lisku w odległości 4 km^[5]. Poza tym z fundacji Adama Wiktora w 1880 wybudowano w obrębie majątku dworskiego kaplicę, pełniącą funkcję zarówno świątyni, jak i grobowca rodzinnego^[32].

We wsi istniała karczma (wzmianka z XVII wieku)^[12]. W miejscu jej istnienia w 1931 wybudowano Kościół Matki Bożej Nieustającej Pomocy^[33]. Poza tym odnotowano kilka przydrożnych krzyży^[12].

W II Rzeczypospolitej wieś w powiecie sanockim województwa lwowskiego^[34]. W 1936 we wsi zamieszkiwali Polacy (136) Rusini i Ukraińcy (ok. 900) oraz Żydzi (29)^[6]. U kresu istnienia niepodległej II Rzeczypospolitej we wsi funkcjonował TSL, Związek Strzelecki, koło gospodyń wiejskich, kółko rolnicze, Związek Szlachty Zagrodowej (Polacy), Łuk, Proswita, straż pożarna (Rusini i Ukraińcy)^[35].

Po wybuchu II wojny światowej w październiku 1939 Załuż został włączony do sowieckiej strefy okupacyjnej w obwodzie drohobyckim. Wiosną 1940 ze względu na powstałą strefę przygraniczną przesiedlono mieszkańców wioski na Wołyń, gdzie kilku z nich zginęło w 1943 r. z rąk nacjonaliści ukraińscy z OUN-UPA^[36]. 29 lipca 1944 Załuż został zdobyty przez wojska radzieckie^[37]. W Załużu znajdują się ruiny sowieckich żelbetowych schronów bojowych z lat 1940-1941. Obiekty te wchodziły w skład samodzielnego punktu oporu Załuż, chroniącego przeprawy kolejowej na Sanie.

Po ataku Niemiec na ZSRR z 22 czerwca 1941 w bunkrach usytuowanych na linii Olchowce-Bykowce-Załuż bronili się radzieccy żołnierze^[38]. W bunkrze położonym naprzeciw przystanka kolejowego w Załużu przebywała załoga wraz z rodziną dowódcy^[38]. Wobec ich odmowy poddania się Niemcy wysadzili tenże bunkier w powietrze^[38]. W powojennym piśmiennictwie podawano, że obroną tego punktu dowodził oficer określany jako kpt. Rikadze^[39] bądź Rykadze^[40], natomiast według najnowszych badań historyka Tomasza Zająca był to st. lejtn. Gieorgij Kotrikadze^[41]. 12 października 1969 tablicę wmurowaną w betonowy przyczółek bunkra odsłonił płk Józef Tkaczow^[39].

W Załużu od strony Bykowiec (zachodniej) znajduje się cmentarz wojenny, na którym pochowani są żołnierze słowackiej rychlej skupiny, z grupy dowodzonej przez Wolfganga Corettiego, którzy zginęli^[42] w tym miejscu podczas forsowania linii Mołotowa w czerwcu 1941^[43]. Prace ekshumacyjne planowano w 2000^[44][12]. W 2005 na cmentarzu spoczęli również żołnierze czechosłowackiej brygady desantowej ekshumowani z cmentarza w Woli Sękowej. Cmentarz został odnowiony środkami władz słowackich.

W Załużu urodzili się Benedykt Majkowski, Mieczysław Dzięgałło, Wiesław Nahurski, Ryszard Pacławski. W sierpniu 1904 nauczycielem w miejscowej szkole 1-klasowej został mianowany Czesław Śmietana^[45], który został kierownikiem szkoły^[29].

 Z tym tematem związana jest kategoria: ‎‎Ludzie związani z Załużem‎.

• Edward Nahurski: Archiwum miasteczek i wsi pow. sanockiego, leskiego, ustrzyckiego. Kwestionariusze z badania środowiska. Załuż. 1936, 1938, s. 1-9.
• Agata i Maciej Skowrońscy. Mieszkałam w Załużu. „Tygodnik Sanocki”. Nr 8, s. 10, 19 lutego 1999. 
• Benedykt Gajewski: Kaplica grobowa Wiktorów w Załużu. Sanok: 2009, s. 1-8.