Uyarıcı - Vikipedi

Uyarıcı veya stimülan, genellikle merkezî sinir sistemine etki ederek farkındalığı, dikkati ve uyanıklığı artıran ilaçlar ya da maddelerdir. Genellikle etkinlikleri arttıkça yan etkileri de artar. En güçlü çeşitleri sıklıkla özel reçete ile verilen ya da yasa dışı ilaçlardır. Kahvede bulunan kafein ve sigarada bulunan nikotin dünyada en yaygın olarak kullanılan uyarıcılarıdır. En çok bilinen uyarıcılar arasında efedrin, amfetaminler, kokain, metilfenidat, metilendioksimetamfetamin ve modafinil yer alır.

Uyarıcılar ya sempatik sinir sisteminde ya merkezi sinir sisteminde ya da her ikisinde birden etkinliği artırır. Özellikle merkezi sinir sistemini etkileyen bazı uyarıcılar bir öfori hissi uyandırır. Uyarıcılar terapi amaçlı olarak uyanık kalmayı sağlamak için kullanılırlar.

Kafein, kahvede, çayda, yerba matede, guaranada ve az miktarda kakao içinde bulunan bir alkaloiddir. Dünyada en çok ve sık kullanılan uyarıcı maddelerden biridir. Kafeinin karakteristik, yoğun bir acı tadı vardır. Kola gibi bazı gazlı içeceklere de eklenmektedir. Kafein, merkezi sinir sistemine etki ederek stimülan etki gösterir. Emilimi büyük oranda ince bağırsakta gerçekleşir.^[1] Kafeinin yaygın kullanım alanlarından biri de spor performansını artırmaktır.^[2]

Amfetamin, çeşitli bozuklukların tedavisinde, kilo kontrolünde, iştah azaltıcı olarak kullanılan sentetik bir uyarıcıdır. Özellikle DEHB tedavisinde ilaç olarak yaygınca kullanılır. Bu sebeple yasa dışı olarak en sık kullanılan uyarıcı maddelerden biridir. Zayıf olarak MAO enzimini de inhibe ettiğinden MAO inhibitörleri ve SSRI lar ile beraber kullanılırsa serotonin sendromuna sebep olabilir. DEHB tedavisinde kullanılan ticari ilaçlardan Dexedrine, Elvanse ve Adderall amfetamin içeren ilaçlar arasında sayılabilir. Metamfetamin de bir amfetamin türevidir.

Efedrin, Ephedra adlı bitkiden elde edilen bir alkaloiddir. Çoğunlukla hidroklorür ve sülfat formları halinde pazarlanır. Kronik astım, bronşit, amfizem ve bronkospastik solunum rahatsızlıklarıyla birlikte oluşan reversibl bronkospazmların semptomatik tedavisinde kullanılır. Asabilik, irade dışı titremeler, uykusuzluk, iştah kaybı, kalp hızında artış ve yüksek tansiyon gibi yan etkilere sebep olabilir.

Nikotin, patlıcangiller tarafından üretilen güçlü bir uyarıcı alkaloiddir. En sık tütün bitkilerinin yapraklarından elde edilir. Sigara şeklinde, elektronik sigara ile buharlaştırarak, burundan veya çiğnenerek kullanılabilir. Nikotin'in merkezi sinir sistemi ve çevresel sinir sisteminde eşit derecede uyarıcı ve depresan etkileri bulunmaktadır. Nikotin alındıktan sonra, öfori, uyanıklık, hafıza ve dikkatin artması gözlemlenebilir. Nikotinin etkilerine karşı tölerans ve bağımlılık gelişir.

Kokain, koka bitkisinin yapraklarından elde edilen bir alkaloiddir.^[3] Madde, merkezi sinir sistemi üzerinde uyarıcı etkilere sahiptir. Özellikle dopamin, noradrenalin ve serotonin geri-alınım engelleyicisidir ve bu yollarla mezolimbik yolu etkiler ve bağımlılık yapar. Yine de özellikle lokal anestezide kullanıma sahiptir. Etkisini dopamin nörottransmitterini hücrelere taşıyan proteinler üzerinden gösteren kokain, sinirleri tesirsiz hale getirir ve uygulandığı bölgede anastezik etki gösterir. Düşük dozlarla kana geçtiğinde ise uyarıcıdır. Keyif verici madde olarak enjeksiyon ve burna çekmek suretiyle kullanılır.

Gat, Doğu Afrika'nın bölgelerine özgü çiçekli bir bitkidir. Etiyopya kökenli olduğu düşünülür ve ağızda çiğnendiğinde verdiği uyarıcı etkisinden ötürü Doğu Afrika ile Arap yarımadasında özellikle Yemen'de tarımı yapılır.^[4]