Estoniya — Vikipediya

Estoniya
Estoniya Respublikası Eesti Vabariik  (Eston)
Bayraq Gerb[d]
Epic Estonia, Stonia Epig
Himn:  Mu isamaa, mu õnn ja rõõm "Ata yurdum, xoşbəxtliyim və sevincim"
Tarixi
• Müstəqilliyin elanı	24 fevral 1918
• Müstəqilliyin tanınması	2 fevral 1920
• Sovet və alman işğalları	1940–1991
• Müstəqilliyin bərpası	20 avqust 1991
• Aİ-yə qoşulması	1 may 2004
Rəsmi dilləri	Eston dili[1]
Paytaxt	Tallin 59°25′ şm. e. 24°45′ ş. u.HGYO
İdarəetmə forması	Unitar parlamentli respublikası
Prezident	Alar Karis
Baş nazir	Kristen Michal
Sahəsi	Dünyada 129-cu
• Ümumi	45.339 km2 (17.505 kv. mil) km²
• Su sahəsi (%)	5,16 (2015)
Əhalisi
• Əhali	▼ 1.331.796 nəfər
• Siyahıyaalma (2021)	1.331.824 nəf.
• Sıxlıq	30,6 nəf./km² (148-ci)
ÜDM (AQP)
• Ümumi	$59,557 milyard dollar  (114-cü)
• Adambaşına	$44.778 dollar  (39-cu)
ÜDM (nominal)
• Ümumi (2022)	$37,202 milyard dollar  (97-ci)
• Adambaşına	$27,971 dollar  (42-ci)
İİİ (2021)	0,890
Demonim	Eston
Valyuta	avro
İnternet domeni	.ee
ISO kodu	EE
BOK kodu	EST
Telefon kodu	+372
Saat qurşaqları	UTC+02:00
Nəqliyyatın yönü	sağ[d][2]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Estoniya

Estoniya (rəsmi adı Estoniya Respublikası) — Şimali Avropanın Baltik regionunda dövlət. Paytaxtı Tallin şəhəridir. Estoniya cənubda Latviya, şərqdə isə Rusiya ilə həmsərhəddir. Şimalda Fin körfəzi Estoniyanı Finlandiyadan, Baltik dənizi isə İsveçdən ayırır. Estoniyanın ərazisi 45.226 km², əhalisi isə 1.34 milyon nəfərdir. Mülayim iqlimə malik ölkədir. Estonlar fin qrupuna daxil olan xalqdır, rəsmi dili eston dilidir, bu dil fin dilinə çox yaxındır. XX əsrin əvvəllərinə aid Azərbaycandilli mənbələrdə Estlandiya (ائستلان‌دییا) adlandırılmışdır.^[3]

Estoniya müstəqilliyini 20 avqust 1991-ci ildə bərpa etmişdir. Estoniya demokratik parlament respublikası olub, inzibati cəhətdən 15 maakonda (region) bölünür. Estoniya 29 mart 2004-cü il tarixindən NATO, 1 may 2004-cü il tarixindən isə Avropa İttifaqının üzvüdür. Keçmiş SSRİ respublikaları arasında Estoniya ən yüksək adambaşına düşən Ümumi Daxili Məhsula malik ölkədir, BMT Estoniyanı artıq bir neçə il əvvəldən yüksək səviyyəli İnsan inkişafı indeksinə malik olduğuna görə İnkişaf etmiş ölkələr qrupuna daxil edib.

Əsas məqalə: Estoniya tarixi

Müasir Estoniya ərazisində insanlar eramızdan 8500 il əvvəldən məskunblaşmağa başlayıblar. Estonların əsas dini bütpərəstlik olub. Lakin 11-ci əsrdən etibarən Qərbi Avropa dövlətləri şimalda yaşayan xalqları xristianlaşdırmaq məqsədilə onlara qarşı xaç yürüşləri təşkil etməyə başlayıblar. Bu müharibələr tarixə Şimali xaç yürüşləri adı ilə keçib. Xaç yürüşlərindən əvvəl avropalılar həmin xalqları sülh yolu ilə xristianlaşdırmağa çalışıblar, lakin bunun bir nəticə vermədiyini görəndə onlara qarşı müharibəyə başlayıblar. Xaçlılar 1208-ci ildə Estoniyaya qarşı ilk yürüşə çıxdılar. 1227-ci ildə Estoniya alman və Danimarka qoşunları tərəfindən işğal olundu. 1228-ci ildən 1560-cı illərə kimi Estoniya Tevton ordeninin tərkibində olmuşdur. Rusiya və Livoniya Konfederasiyası arasında baş vermiş Livoniya müharibəsi (1558–1583) nəticəsində dağıldı. Bu müharibə Estoniya üçün çox böyük fəlakətlərə səbəb oldu. Bu müharibədən əvvəl Estoniyanın əhalisi 250–300.000 nəfər idisə, 17-ci əsrin 20-ci illərində əhalinin sayı 120–140.000 nəfər olmuşdu.

Rəsmi olaraq 1517-ci ildə almaniyalı keşiş Martin Lüterin yazdığı 95 tezisin elan olunması ilə Avropada başlanmış Reformasiya hərəkatının Estoniyanın da daxil olduğu Baltikyanı ərazilərə çox böyük təsiri oldu. Buna uyğun olaraq həmin ölkələrdə din, təhsil, dil, siyasət böyük ölçüdə dəyişikliklərə uğradı. Kilsə ayinlərində yerli dildən istifadə olunmağa başlandı (reformasiyadan əvvəl bunun üçün latın dilindən istifadə olunurdu). Livoniya müharibəsi nəticəsində Estoniya tamamilə İsveç imperiyasının tərkibinə daxil oldu. 1631-ci ildə İsveç kralı Qustav II Adolf feodallardan kəndlilərə daha böyük hüquqlar verilməsini əmr etdi. 1632-ci ildə Estoniyada ilk dəfə olaraq çap mətbəəsi və Dorpat şəhərində (1918-ci ildən sonra Tartu adlanıb) universitet açıldı. İsveçin hakimiyyəti altında olduğu dövr Estoniyada tərəqqi dövrü hesab olunur. Əhalinin sayı 1657-ci ilə qədər sürətlə artdı. Həmin ildə baş vermiş epidemiya bu artımı dayandırdı. 1695–1697-ci illərdə Estoniyada baş vermiş fəlakətli aclıq illərində əhalinin 20%-i, təxminən 70.000 nəfər qırıldı.

Ali qanunverici orqan – Riyqikoqu (birpalatalı parlament)

Ali icraçı orqan – hökumət (baş nazir Andrus Ansip(2005))

1. Estoniya Sosial-Demokrat Partiyası, lideri: İ. Padar;

2. Estoniya Birləşmiş Rus Əhalisi Partiyası, lideri: Y. Tomberq;

3. İslahat Partiyası, lideri: A. Ansip;

4. Mərkəz Partiyası, lideri: E. Savisar.

Estoniya 15-ayrı idarəetmə vahidinə bölünmüşdür. Bu bölgələr iqtisadi və coğrafi strukturlarına görə bir-birindən ayrılmışdır.

Bu bölgələr, (maakonnad), əyalət deyil də, ayrı rəhbərlik vahidləri olaraq qiymətləndirilməlidirlər.

• Haryumaa (Eston:Harjumaa)
• Hiyumaa (Eston:Hiiumaa)
• İda-Virumaa (Eston:Ida-Virumaa)
• Lyaenemaa (Eston:Läänemaa)
• Lyaene-Virumaa (Eston:Laan-Virumaa)
• Pyarnumaa (Eston:Pärnumaa)
• Pılvamaa (Eston:Põlvamaa)
• Raplamaa (Eston:Raplamaa)
• Saaremaa (Eston:Saaremaa)
• Tartumaa (Eston:Tartumaa)
• Valqamaa (Eston:Valgamaa)
• Vilyandimaa (Eston:Viljandimaa)
• Vırumaa (Eston:Võrumaa)
• Yarvamaa (Eston:Järvamaa)
• Yıgevamaa (Eston:Jõgevamaa)

Estoniyanın Latviya ilə sərhədi 267 km, Rusiya ilə sərhədinin uzunluğu isə 290 kilometrdir. Estoniyanın cari ərazisi 1920-ci ildə Tartu müqaviləsi nəticəsində müstəqil Estoniyaya məxsus olan ərazidən 2.300 km² daha azdır. Həmin ərazilər İkinci dünya müharibəsindən sonra Stalin tərəfindən Rusiyaya birləşdirilib. Bu səbəbdən, hal-hazırda Estoniya ilə Rusiya arasında sərhəd mübahisələri mövcuddur.

2000-ci ilin 31 mart tarixində aparılmış siyahıya almanın yekunlarına əsasən Estoniya Respublikasının 1,370,052 nəfər əhalisi var^[4] .

2006-cı ildəki məlumatlara görə 1,34 mln nəfərdir.

Əhalinin 65%-ni estonlar, 28,1%-ni ruslar təşkil edir.

Əsas məqalə: Estoniyada təhsil

Estoniya dünyada e-hökumətə görə son illər ən qabaqcıl yerlərdən birini tutmaqdadır. Bu ölkədə mobil və internet texnologiyaları o dərəcədə inkişaf edib ki, nəinki ödəmələr, hətta seçki sistemi də elektron versiyadadır. Bu ölkədə e-seçki sistemi uğurla həyata keçirilir, mobil telefonla səs vermə mümkündür, həmçinin seçki yaşına çatmamış şəxslərin e-seçki barəsində məlumatlandırılması və vərdişlərinin artırılması üçün "kölgə səsverməsi" həyata keçirilir.^[5]

• Estoniya bərəsi sindromu

• "Estonika" Ensiklopediyası
• Estoniya hökuməti
• Estoniya parlamenti

• Estoniya folkloru
• Estoniya milli hərəkatı

Estoniya ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.