Zbocze Bydgoskie – Wikipedia, wolna encyklopedia

Zbocze Bydgoskie

Prowincja	Niż Środkowoeuropejski
Podprowincja	Pojezierza Południowobałtyckie
Makroregion	Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka
Mezoregion	Kotlina Toruńska
Mikroregion(y)	Miasto Bydgoszcz
Zajmowane jednostki administracyjne	Polska: woj. kujawsko-pomorskie

Widoki ze Zbocza Bydgoskiego

Zobacz multimedia związane z tematem: Zbocze Bydgoskie

Zobacz multimedia związane z tematem: Widoki ze Zbocza Bydgoskiego

Zbocze Bydgoskie zwane również Skarpą Południową – granica mikroregionów fizycznogeograficznych (315.353), fragment strefy krawędziowej wysokiego poziomu tarasowego Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej w obrębie Bydgoszczy o deniwelacjach 15–40 m, charakterystyczny element morfologiczny miasta, wykorzystywany rekreacyjnie dla jego walorów przyrodniczych i widokowych^[1].

Jest obok Zbocza Fordońskiego i Zbocza Kruszyńskiego utworem natury wyróżniającym się wysokością i zróżnicowaniem ekologicznym, jednym z ciekawszych na terenie Bydgoszczy.

Zbocze przebiega w kierunku zachód-wschód na południe od rzeki Brdy i równolegle do niej, począwszy od Prądów, przez Miedzyń, Jary, Wilczak, Szwederowo, Wzgórze Wolności, Wyżyny, Kapuściska, Czersko Polskie i Łęgnowo. Na swym wschodnim odcinku zbocze zakręca ku południowemu wschodowi stanowiąc granicę Doliny Łęgnowskiej. Przebiega równoleżnikowo, w niewielkiej (ok. 500 m) odległości od Kanału Bydgoskiego, Brdy, a we wschodnim odcinku – Wisły^[2].

Zbocze powstało w klimacie peryglacjalnym, u schyłku zlodowacenia bałtyckiego (ok. 14-12 tys. lat temu). Jego ukształtowanie jest wynikiem oddziaływania erozji bocznej wód płynących oraz denudacji. W okresie odpływu wód roztopowych i zmieszanych z nimi wód rzek płynących z południa Polski wzdłuż czoła lądolodu na zachód, powstała Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka z rozszerzeniem zwanym Kotliną Toruńską. W miarę spływu wód, pradolina ulegała pogłębieniu, poszerzaniu i terasowaniu^[3]. Zbocze powstało wskutek erozji bocznej rzeki, a następnie po obniżeniu podstawy erozyjnej (dna doliny) – procesu wcinania się koryta rzeki (erozja wgłębna), wskutek czego powstała krawędź ograniczająca powierzchnię terasy. Po przebiciu przez Wisłę nowego odpływu wód wprost do Morza Bałtyckiego ok. 12 tys. lat temu, stopniowo ustał odpływ wód pradoliną na zachód, a zatem ustała erozja powiększająca wysokość skarpy. Dno martwej pradoliny wykorzystała Brda, uchodząca do Wisły^[a]. Na odcinku od Starego Miasta do Brdyujścia pradolina uległa pogłębieniu wskutek erozji wgłębnej wód Brdy, jako że poziom jej wód był skorelowany z poziomem Wisły, uzależnionej z kolei od poziomu kształtującego się Bałtyku. Powstała holoceńska Dolina Brdy z pięcioma tarasami rzecznymi (widocznymi zwłaszcza po północnej stronie Brdy). Procesy erozji dotyczyły też Zbocza Bydgoskiego, które stanowiło południową krawędź tej doliny. W ten sposób deniwelacja zbocza w ciągu ostatnich 10 tys. lat powiększyła się na odcinku od Szwederowa po Czersko Polskie o kilkanaście metrów. Wyobrażenie o skali erozji wyraża porównanie pierwotnego poziomu wysoczyzny morenowej - ok. 90 m n.p.m., z najwyższym poziomem spływu wód pradoliną na zachód – 70 m n.p.m. i obecnym poziomem wód Brdy przy ujściu do Wisły – 30 m n.p.m.^[4].

Kolejnym etapem kształtowania się zbocza były procesy denudacyjne. Nie utrwalone jeszcze przez szatę roślinną, podlegało osuwaniu, spełzywaniu i spłukiwaniu przez wody opadowe i podziemne. Powstały systemy dolinek denudacyjnych, składających się z odnóg i zagłębień. U ich wylotu powstały stożki napływowe z wypłukanych piasków i glin. Po ociepleniu klimatu, formy terenu zostały utrwalone poprzez systemy korzeniowe roślin. Obecnie procesy erozji są kontynuowane jedynie przez wypływające ze zbocza wody podziemne oraz wpływy antropogeniczne.

W ciągu wieków Skarpa Południowa była naturalną barierą rozwoju przestrzennego miasta. Dopiero w XX wieku powstały na górnym tarasie miasta zwarte osiedla mieszkaniowe, powiązane z tarasem dolnym ciągami komunikacyjnymi, które poprowadzono w parowach i dolinkach. W związku z tym duże fragmenty zbocza zostały silnie przekształcone antropogenicznie. Na innych odcinkach założono parki, zaś górną krawędzią poprowadzono aleje widokowe. W XIX wieku wzdłuż ul. Nakielskiej, Wałów Jagiellońskich i Toruńskiej zbocze tarasowano w celu jego eksploatacji rolniczej i sadowniczej oraz utworzenia alejek spacerowych (park na Wzgórzu Wolności)^[4].

Zbocze Bydgoskie obejmuje wąski pas terenu (100–400 m) w strefie zboczowej wysokiej terasy pradolinnej (IX) Kotliny Toruńskiej w Bydgoszczy. Granicami morfologicznymi są: podnóże zbocza, jego górna krawędź oraz górne odcinki dolinek erozyjnych i wąwozów.

Zbocze oddziela mikroregiony fizyczno-geograficzne: Miasto Bydgoszcz Północne (dolny taras) i Miasto Bydgoszcz Południowe (górny taras). Wysokości względne zbocza osiągają w części zachodniej ok. 15 m (Prądy), 25–35 m w rejonie Starego Miasta, Wzgórza Wolności, Kapuścisk, do 40 m w Łęgnowie. Wysokość górnej krawędzi zbocza jest w miarę wyrównana i wynosi 68–71 m n.p.m. (poziom terasy pradolinnej IX). Na odcinku zachodnim (Prądy-Wilczak) u podnóża zbocza znajduje się dno pradoliny bydgosko-nakielskiej (54–45 m n.p.m.), na odcinku Stare Miasto-Czersko Polskie – Miejska Dolina Brdy (42–35 m n.p.m.), zaś na wschodnim krańcu – Dolina Łęgnowska (30 m n.p.m.). W pobliżu Otorowa skarpa przechodzi w obszar wydm śródlądowych (Siedmiogóry), które dominują nad położonymi obok obniżeniami z łąkami i lasami liściastymi.

Nachylenie zboczy jest zróżnicowane, wynosi od kilku stopni do około 20º, w miejscach wychodni glin zwałowych^[5]. Rozcięcia erozyjne w tej części strefy krawędziowej są najczęściej głębokie i szerokie, zakończone stożkami napływowymi^[5]. Wąwozami o łagodnych zboczach prowadzono najważniejsze arterie komunikacyjne miasta (ul. Nasypowa, Szubińska, Kujawska, Jana Pawła II, Bełzy, al. Lecha Kaczyńskiego)^[5]. W kilku miejscach na zboczu urządzono kompleksy ogrodów działkowych, m.in. na Kapuściskach (rejon ul. Sandomierskiej), Czersku Polskim (ROD „Świt”, „Zorza”, „Na Skarpie”). Zbocze jest miejscami przekształcone antropogenicznie wskutek gospodarki sadowniczej (tarasowanie)^[1].

W strefie zboczowej, pod pokrywą osadów stokowych występują wychodnie pokładów glin morenowych, piasków gliniastych i glacjofluwialnych osadów piaszczysto-żwirowych oraz wypływy wód podziemnych, wykazujące dużą zmienność sezonową^[6]. Na osadach gliniastych i ilastych występują siedliska grądów zboczowych, łęgów wiązowo-jesionowych oraz olsów, a w miejscach przesuszonych – dąbrów świetlistych^[6]. Strefy zboczowe z osadami deluwialnymi (piaski gliniaste) reprezentują siedliska ubogich grądów, dąbrów i żyznych borów mieszanych^[6]. Zbocze porasta z reguły zieleń nieurządzona, typu parkowego, częściowo o charakterze naturalnym. Roślinność typu grądu zboczowego rejestruje się m.in. na Szwederowie, Wzgórzu Wolności, Czersku Polskim, Łęgnowie. Natomiast na Kapuściskach zbocza porasta bór sosnowy, sztucznie wprowadzony w latach 50. XX w. W niektórych dolinkach występują cieki wodne. Do większych z nich należą: Struga Młyńska, potok Niziny (sprowadzony w kolektor po budowie alei Jana Pawła II) oraz cieki w Łęgnowie.

W pracy „Środowisko przyrodnicze Bydgoszczy”^[7] podano propozycje nowych terenów do objęcia ochroną prawną w Bydgoszczy. Wśród nich znalazła się Skarpa Południowa (zespół przyrodniczo-krajobrazowy) oraz Skarpa Łęgnowska (użytek ekologiczny).

Do najcenniejszych przyrodniczo fragmentów Zbocza należy odcinek na Szwederowie i Wzgórzu Wolności. Zlokalizowane tam parki: na Wzgórzu Dąbrowskiego i Wzgórzu Wolności połączone są aleją Górską. Teren pokryty jest różnowiekowym i wielogatunkowym drzewostanem. Najliczniej występuje klon zwyczajny, a także dąb szypułkowy, jesion wyniosły, klon jesionolistny, a w rejonie Szwederowa także lipa drobnolistna. Przeciętny wiek drzewostanu wynosi kilkadziesiąt lat, jednak nieliczne drzewa osiągnęły wiek około 200 lat. Podszyt składa się z kilkunastu gatunków krzewów i podrostów drzew, będąc schronieniem i miejscem lęgów wielu drobnych ptaków śpiewających. Dominuje w nim: głóg, klon zwyczajny, dereń świdwa. Wśród ptaków występuje 37 gatunków w tym 32 lęgowe, zaś na Wzgórzu Dąbrowskiego – 28 gatunków, w tym 24 lęgowe. Obszar włączono do ostoi ptaków na terenie Bydgoszczy ponieważ stanowi on wyróżniającą się oazę bioróżnorodności położoną na granicy ścisłego centrum miasta^[5]. Duże walory przyrodnicze posiadają również grądy zboczowe w Łęgnowie.

Na terenie Zbocza Bydgoskiego z uwagi na trudne warunki terenowe (duże nachylenia, wcięcia erozyjne), nie rejestruje się intensywnego zainwestowania. Teren ten jest podatny na degradację z uwagi na erozję i procesy denudacyjne^[6]. Na podstawie „Mapy Zagrożeń Ruchami Masowymi Miasta Bydgoszczy” można stwierdzić, że Zbocze Bydgoskie jest w średnim stopniu zagrożone ruchami masowymi^[5]. Skarpy wykształcone są przeważnie w glinach zwałowych z piaskami lub wyłącznie w piaskach. Niektóre fragmenty wykształcone w iłach serii poznańskiej posiadają wysoki stopień zagrożenia osuwiskami, obrywami lub spełzywaniem. Dotyczy to fragmentów zbocza na Miedzyniu i w Łęgnowie^[5]. W związku z tym w pobliżu skarpy może być prowadzona tylko ograniczona zabudowa, w bezpiecznej odległości^[5].

Charakterystycznym elementem mikroregionu jest system przekształconych denudacyjnie dolinek. Utwory te są silnie przekształcone przez człowieka, głównie wskutek prowadzenia w nich ciągów komunikacyjnych.

Główne dolinki i parowy Zbocza Bydgoskiego (z zachodu na wschód):

W Czersku Polskim, tuż nad ujściowym odcinkiem rzeki Brdy, znajduje się wzgórze narożne Zbocza Bydgoskiego, które zmienia w tym miejscu kierunek na południowo-wschodni. Miejsce to nazwano w dwudziestoleciu międzywojennym Wzgórzem Bolesława Krzywoustego^[20]. Wzgórze (69 m n.p.m.) znajduje się ponad stacją kolejową Bydgoszcz Łęgnowo. Wznosi się ok. 38 m nad okolicznym terenem i 40 m ponad lustrem Wisły. Widok z góry jest rozległy, choć ograniczany przez chaotycznie rozrośniętą roślinność. Widać stąd Brdę, tor regatowy, zakole Wisły, niziny nadrzeczne oraz w oddali zabudowę dzielnicy Fordon.

Nazwa nawiązuje do kroniki Galla Anonima, w której podano, że książę w 1112 w. wraz z drużyną wojów przekroczył Brdę przez dawny bród zdobywając pobliską warownię Wyszogród po ośmiodniowym oblężeniu. W czasie zaboru pruskiego również Niemcy upodobali sobie to wzgórze, nadając mu nazwę „Alberthöhe”, na pamiątkę pobytu tutaj księcia pruskiego Albrechta Hohenzollerna podczas manewrów wojskowych w 1828 r. Ulokowano w tym miejscu kamień pamiątkowy, a niemiecka młodzież jeszcze w okresie po I wojnie światowej pielgrzymowała na to wzgórze^[20]. W 1890 r. podczas poszukiwań historycznego Wyszogrodu, członkowie Towarzystwa Historycznego Obwodu Nadnoteckiego odkryli na tym terenie ślady fundamentów większej budowli, którą można utożsamiać ze strażnicą pobliskiego brodu, przy którym miał powstać stały most, obiecany przez księcia Władysława Opolczyka w 1382 r.^[20]

W dwudziestoleciu międzywojennym organizacja Przysposobienie Wojskowe Kobiet postanowiła w tym miejscu ustawić krzyż. Na czele specjalnego komitetu stanął m.in. proboszcz parafii farnej ks. Józef Schulz. Uroczystości odbyły się 16 października 1932 r. z udziałem przedstawicieli władz administracyjnych, wojska, harcerzy, Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” oraz 3 tys. widzów. Ustawiono drewniany krzyż o 8-metrowej wysokości „…jako symbol miłości, zgody i pokoju, będący wyrazem wdzięczności za uzyskaną niepodległość Polski...”, a wzgórzu nadano imię Bolesława Krzywoustego^[20].

Mikroregion jest obszarem o dużym potencjale przyrodniczym i rekreacyjno–wypoczynkowym^[2]. Jego wartością jest znaczne (ok. 30 m) wyniesienie względem poziomu Starego Miasta. Uwarunkowania te powodują, że jest charakterystycznym elementem krajobrazu Bydgoszczy, jednym z jego cenniejszych walorów. Zalety te dostrzegano już w XIX wieku^[21]. Na ten okres datują się początki budowy trasy widokowej wiodącej z Wilczaka na Bartodzieje Małe. W 1832 r. z inicjatywy prezydenta regencji bydgoskiej, Honorowego Obywatela Bydgoszczy i przewodniczącego Towarzystwa Upiększania Miasta i Okolic – Carla von Wissmanna utworzono park na Szwederowie (Wissmannshöhe) między ulicami Stromą a Podgórną^[21]. Dwa lata później zagospodarowano wzgórze między ulicami: Lubelską i Seminaryjną (Wilczak) na park tarasowy z drzewostanem złożonym z dębów, buków, grabów, jesionów, lip, klonów i kasztanowców. W 1835 r. park zwiedził następca tronu pruskiego, późniejszy Fryderyk Wilhelm IV i nazwał go Prinzehöhe^[21]. W 1870 r. kolejny park na wzgórzu (Naumannshöhe) między ulicami Szubińską, Seminaryjna i Wysoką założył ówczesny prezydent rejencji bydgoskiej Johann Naumann. W 1890 r. rozpoczęto budowę tzw. Plant Okrężnych (w odróżnieniu od Plant nad Brdą, które wiodły wzdłuż rzeki), w 1900 r. oddano na Wzgórzu Dąbrowskiego wieżę ciśnień z tarasem widokowym, a w 1913 r. na Wzgórzu Wolności wybudowano wieżę Bismarcka (zburzoną w 1926 r., od 1946 r. Cmentarz Bohaterów Bydgoszczy) wraz z parkiem górskim (Bismarckhöhe). Z obu tych miejsc można było podziwiać panoramę miasta, a łącząca je aleja Górska była trasą widokową. Trasę rozbudowano w dwudziestoleciu międzywojennym i podczas okupacji. Całość była obficie zadrzewiona. W parku rosło 70 gatunków drzew liściastych, iglastych oraz krzewów^[21]. Po wojnie zbudowano kolejne odcinki trasy na Wyżynach i Kapuściskach dla mieszkańców wzniesionych tam osiedli mieszkaniowych.

W 2012 r. ścieżka spacerowa istniała niemal na całej długości Zbocza Bydgoskiego – od Miedzynia do Czerska Polskiego, choć odcinki o dobrym standardzie użytkowym należały do rzadkości. W wielu miejscach trasa jest zaniedbana, niemal dzika, uniemożliwiając swobodny dostęp i rekreacyjne wykorzystanie. Od Szwederowa po Kapuściska wiedzie z reguły utwardzona aleja, a na pozostałym obszarze wydeptane ścieżki. Ciekawa krajobrazowo jest wschodnia część krawędzi w okolicach Łęgnowa, skąd można podziwiać zakole Wisły.

Projekt odbudowania trasy na odcinku staromiejskim podjęto w 2008 r., nie zakończył się jednak powodzeniem. W 2012 r. nową koncepcję w pracy^[2] opublikowała Miejska Pracownia Urbanistyczna. Według tego opracowania ścieżka winna przebiegać od ul. Stromej do Cmentarza Bohaterów Bydgoszczy, zachowując ciągłość na całym odcinku (bezkolizyjne przejścia nad ul. Kujawską i trasą Uniwersytecką) wraz z infrastrukturą towarzyszącą, punktami widokowymi i zejściami na dolny taras miasta^[2].

• Zbocze Fordońskie
• Zbocze Kruszyńskie
• Zbocze Mariańskie
• Warunki naturalne w Bydgoszczy
• Parki i tereny leśne w Bydgoszczy
• Ochrona przyrody w Bydgoszczy

• Banaszak Józef (red.), Środowisko przyrodnicze Bydgoszczy, Wydawnictwo TANNAN, Bydgoszcz 1996.
• Marcysiak Katarzyna, Ochrona przyrody – Bydgoszcz i okolice, [w:] Józef Banaszak (red.), Przyroda Bydgoszczy, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2004, ISBN 83-7096-531-8.

Panorama Bydgoszczy, w której po prawej widoczne jest Zbocze Bydgoskie oddzielające Górny Taras miasta od Tarasu Dolnego