Hacıqabul rayonu — Vikipediya

Bu məqalə Hacıqabul rayonu haqqındadır. Hacıqabul şəhəri üçün Hacıqabul səhifəsinə baxın.

Rayon
Hacıqabul rayonu
40°02′17″ şm. e. 48°56′13″ ş. u.HGYO
Ölkə	Azərbaycan
Daxildir	Şirvan-Salyan
İnzibati mərkəz	Hacıqabul
İcra başçısı	Rüstəm Xəlilov
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb	24 yanvar 1939
Sahəsi	1.640 km²
Hündürlük	27 m
Saat qurşağı	UTC+04:00
Əhalisi
Əhalisi	77.027 nəf. (2020)
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu	AZ-HAC
Telefon kodu	21
Poçt indeksi	2400
Avtomobil nömrəsi	24
Rəsmi sayt
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Hacıqabul rayonu — Azərbaycan Respublikasında inzibati-ərazi vahidi. 1990-cı ildə Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin qərarı ilə yaradılan yeni ərazi-inzibati vahidlərdən biridir.

Rayonda 31 yaşayış məntəqəsi var. Bunlardan 1 şəhər, 1 şəhər tipli qəsəbə, 4 qəsəbə və 25 kənddir. Rayonda 15 inzibati ərazi vahidi, 5 tibb müəssisəsi, 55 mədəniyyət ocağı var.

Abşeron, Qobustan, Şamaxı, Ağsu, Kürdəmir, Sabirabad, Salyan rayonları, Şirvan, Bakı şəhərləri.

Böyük İpək yolu üzərində yerləşən Hacıqabul zamanın müxtəlif dövlərində müxtəlif adlarla mövcud olmuşdur. Sasanilər dövründə Qafqaz Albaniyasının bu mühüm strateji məntəqəsi Güstasib adlanmışdır. Hülakilər dövründə Mahmudabad sonrakı dövrlərdə Həcc ziyarəti ilə əlaqədar Hacıqabul adını daşımağa başlamışdır. Deyilənlərə görə Həcc ziyarətinə yola düşən zəvvarlar Hacıqabul gölünün Şərq sahilində olan karvansaraydan yola düşür, ziyarəti başa vurduqdan sonra qarşılanma mərasimində "Həccin qəbul" deyə mübarəkdarlıq edərlərmiş. Elə bu da Hacıqabul toponiminin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.

Ərazi müxtəlif dövrlərdə Ərəb xilafətinin, Səlcuqların, Sacilər, Salarilər, Hülakilər, Şirvanşahlar və Səfəvilər dövlətinin tərkibində olmuşdur. Sonralar xanlıqlara parçalanma dövründə Şamaxı (Şirvan) xanlığının tərkibində olmuşdur. Şimali Azərbaycan Çar Rusiyası tərkibinə daxil olduqdan sonra 1830-cu ildə yaranan mərkəzi Şamaxı olan Xəzər vilayətinin Şamaxı qəzasının tərkibində olmuşdur. 1841-ci ildə Xəzər vilayəti ləğv edildikdən sonra Şamaxı quberniyasının tərkibinə daxil edilmişdir. 1859-cu il dəhşətli Şamaxı zəlzələsindən sonra quberniya mərkəzi Bakıya köçürülmüşdür. O zaman Hacıqabulu da quberniya mərkəzi etmək fikri olmuşdur. 1860-cı ildən Hacıqabul Bakı quberniyasına Şamaxı qəzasının tərkibində olmuşdur. 1918-ci ildə Hacıqabul ərazisində baş verən soyqırım zamanı tərtib edilən aktlarda Bakı quberniyası, Şamaxı qəzasının Navahı, Abdulyan nahiyyələrinin tərkibində olan kəndlərdə baş verən erməni vəhşiliklərindən qeyd edilmişdir.

8 avqust 1930-cu ildə dairələr ləğv edilərək Qarasu rayonu və Əli Bayramlı rayonu yaradılmışdır.

29 noyabr 1938-ci ildə Hacıqabul qəsəbəsinə şəhər statusu verilmişdir. 24 dekabr 1939-cu ildə Hacıqabul şəhərinin adı dəyişilərək əslən Dağıstanlı olan inqilabçı Qazməmməd Ağasıyevin adı verilmişdir.

4 yanvar 1939-cu ildə Əli Bayramlı rayonunun 5 kənd sovetliyi və Şamaxı rayonunun 1 kənd sovetliyi hesabına Qazıməmməd rayonu təşkil olunmuşdur. 4 dekabr 1959-cu ildə Qazıməmməd rayonu ləğv edilmiş, ərazisi Əli Bayramlı rayonuna birləşdirilmişdir. 4 yanvar 1963-cü il tarixində Əli Bayramlı rayonu ləğv edilərək ərazisi Sabirabad, Salyan rayonları və Əli Bayramlı şəhəri arasında bölüşdürülmüşdür.

24 aprel 1990-cı il tarixində keçmiş Qazıməmməd rayonu ərazisində Hacıqabul rayonu yenidən təşkil edildi.

Hacıqabul rayonu Şirvan düzənliyinin və Böyük Hərmi silsiləsinin cənub-şərq hissəsini əhatə edir. Ərazisinin ovalıq hissəsi dəniz səviyyəsindən aşağıda yerləşir. Neogen və Antropogen çöküntüləri yayılmışdır. Palçıq vulkanları var. Faydalı qazıntıları: neft, qaz, gil, gəc. Yayı quraq keçən mülayim isti yarımsəhra və quru çöl iqliminə malikdir. Orta temperatur yanvarda 2 °C, iyulda 26 °C-dir. Ərazidən Kür və Pirsaat çayları axır. Hacıqabul gölü rayonun ərazisindədir. Boz-qonur, boz-çəmən, şoran torpaqlar yayılmışdır. Bitki örtüyü yarım-səhra tiplidir. Ceyran, qırmızıquyruq qumsiçanı, gürzə, turac və göyərçin məskunlaşmışdır.

Hacıqabul rayonun iqlimi yarımsəhra əraziləri üçün səciyyəvi olan quru və isti iqlimdir. Burada yay fəsli çox vaxt +40 C-dən artıq olur, qışı isə mülayimdir, qış aylarında temperatur əsasən +6, +12 °C həddində olur. Yağıntılar əsasən yazda və payızda düşür. Orta illik yağıntı miqdarı 250–370 mm-dir.

Hacıqabul rayonu Kür-Araz ovalığının cənub-şərqində, Şirvan düzünün və Böyük Hərəmi silsiləsinin cənub-şərq hissəsində yerləşir. Ərazinin ovalıq hissəsi dəniz səviyyəsindən aşağı yerləşir.

Neogen və Antropogen çöküntüləri yayılmışdır.^[1]

Ərazidən Kür və Pirsaat çayları axır. Hacıqabul gölü rayonun ərazisindədir. Pirsaat çayı başlanğıcını Böyük Qafqazın şərq kənarından, 2400 m yüksəklikdən görünür. Çayın 12 qolu vardır.

Ərazinin iqlimi yayı quraq keçən mülayim isti yarımsəhra və quru çöl iqliminə aiddir. Boz-qonur, boz-çəmən, çəmən-bataqlıq, şoran torpaqlar yayılmışdır. Bitki örtüyü səhra və yarımsəhra tiplidir. Florasl yarımsəhra və səhra tiplidir.

Soğan, dəniz liğvəri, dazıçiçək keçialacı, şorangə, əvəlik, cincilə, şirin biyan, qışotu, sünbüllü bağayarpaqçiçəkdən ibarətdir.

Kollardan rus itüzümü, acılıq, iticığ, şober şorgiləsi, yulğun, alovlu gəvən yayılmışdır. Kür çayı sahillərindən ibarət seyrək Tuqay meşələri vardır. Çətir altında açorfa, böyürtkən sıx cəngəllik yaradır. Murdarça, adi nar, meşə üzümü kolları vardır.

^[2]

Ceyran, safsar, çöl pişiyi, qırmızıquyruq qumsiçanı, Levant irigürzə, turac, qamışlıq belibağlısı, qızılı qızlarquşu və s. canlılardan ibarətdir.^[3]

Ərazi palçıq vulkanlarla zəngindir. Əsas vulkanları Pirqarın, Göytəpə, İncəbel, Yandərə, Daşmərdan, Şəkixan, Durandağ, Qızdağ, Əkizdağ, Kiçik-Murovdağ və s. palcıq vulkanlarıdır.

Pirsaatçay Xanəgahı (Pir Hüseyn Türbəsi). Kompleksin dövrümüzə gəlib çatmış hissəsi müdafiə divarları ilə əhatə olunmuş, dördbucaqlı həyət ətrafında qruplaşmış Pir Hüseyn Türbəsi, məscid, minarə və s. tiklilərdən, qəbiristanlıq və karvansara qalıqlarından ibarətdir. Xanəgah (dərviş minastrı) Şirvançah Əfridun Əbül-Müzəffər Fəribürz (III Fəribürz, 1225–1255) dövründə Şərəf əl-Dövlə vəl-Həsən tərəfindən inşa edilmişdir.

İç otaqdakı hücrələrdə 2 məzar vardır. İçəridəki məzarın biri Şeyx Pir Həsən Şirvaniyə (Ravani) məxsusdur. Bu məzarın üzərində iki ədəd "şəfa daşı" qoyulmuşdur. İnanca görə bəsən və oynaq ağrıları olan insanlar əllərini bu daşa sürtməklə sağalırlar. Pir Hüseyn Şirvani (954–1072) Orta Əsrlər Şərqinin dahi şəxslərindən biri, sufiliyin "qələndəriyə" təriqətinin başçısı olmuş, sufilikdə üçüncü dərəcəyə (əl-salik) çatmış, imam ləqəbi almışdır.

Hacıqabul rayon Təhsil Şöbəsi 1990-cı ildən fəaliyyət göstərir. Rayonda 33 ümumtəhsil məktəbi, 4 məktəbdənkənar müəssisə, 3 məktəbəqədər müəssisə fəaliyyət göstərir. Ümumtəhsil məktəblərindən 3-ü ümumi orta, 29-u tam orta məktəbdir. Tam orta məktəblərdən biri beynəlmiləl, 2-si məktəb lisey kimi fəaliyyət göstərir. Rayonun tam orta məktəblərindən 10-u rayon mərkəzində yerləşir. 2012–2013-cü dərs ilində rayonun ümumtəhsil məktəblərində 9473 nəfər şagird təhsil alır. Şagirdlərin təlim tərbiyəsi ilə 823 nəfər müəllim məşğul olur. Məktəblərdən 20-i birtipli layihə əsasında tikilmiş binada, 12-i isə uyğunlaşdırılmış binada fəaliyyət göstərir.

Son 7 ildə 3240 yerlik 11 yeni məktəb binası tikilmiş, 5 məktəbdə 35 əlavə sinif otağı tikilmiş, 9 məktəbin binası əsaslı təmir olunmuşdur. Belə ki, 2005-ci ildə Udulu kənd tam orta məktəbi üçün 240 yerlik, Qubalı kənd ümumi orta məktəbi üçün 100 yerlik, 2006-cı ildə Qızılburun kənd tam orta məktəbi üçün 240 yerlik, 2007-ci ildə Padar qəsəbə tam orta məktəbi üçün 420 yerlik, 2008-ci ildə şəhər 8 №-li məktəb-lisey üçün 640 yerlik, 9 №-li tam orta məktəb üçün 240 yerlik, 2009-cu ildə Tava kənd tam orta məktəbi üçün 220 yerlik, 2010-cu ildə Qarasu kənd tam orta məktəbi üçün 640 yerlik, Kürçülü kənd ümumi orta məktəbi üçün 240 yerlik yeni məktəb binaları, 2012-ci ildə Pirsaat qəsəbə tam orta məktəbi üçün 180 şagird yerlik və Tağılı kənd tam orta məktəbi üçün 80 şagird yerlik yeni məktəb binaları tikilib istifadəyə verilmişdir. Bundan əlavə, 2005-ci ildə Qarasu kənd tam orta məktəbində 100 yerlik 5 əlavə sinif otağı, 2007-ci ildə Kolanı kənd tam orta məktəbində 120 yerlik əlavə 6 əlavə sinif otağı və Abdulabad kənd tam orta məktəbində 80 yerlik 4 əlavə sinif otağı, 2012-ci ildə Rəncbər kənd tam orta məktəbində 200 yerlik 10 əlavə sinif otağı, Qubalı kənd tam orta məktəbində 140 yerlik 7 əlavə sinif otağı tikilib istifadəyə verilmişdir. Bunlarla yanaşı 2006-cı ildə Navahı qəsəbə 2 №-li tam orta məktəbin, 2007-ci ildə şəhər 1 №-li tam orta məktəbin, 2008-ci ildə şəhər 3 №-li və 6 №-li tam orta məktəblərin, 2010-cu ildə şəhər 2 №-li və Ağacanlı kənd tam orta məktəblərin, 2011-ci ildə Atbulaq kənd tam orta məktəbin binası, 2012-ci ildə Rəncbər kənd tam orta məktəbi və Meynəman kənd tam orta məktəbin binaları əsaslı təmir olunmuşdur.

Əsas məqalələr: Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999) və Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)

XV əsrdə Şah Abbas indiki Hacıqabul şəhərinin yerləşdiyi ərazidəki eyni adlı gölün sahilində karvansara tikdirmişdi. Şirvanşahlar sülaləsinin hakimiyyətdə olduğu dövrdə burada Mahmudabad şəhəri salınmışdır. Böyük İpək Yolu bu şəhərdən keçirdi. Fars körfəzi rayonuna gedən karvanlar buradan gedirdi. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun əməkdaşları Hacıqabul şəhərinin şimal-qərb tərəfində yerləşən Haram dağında üzərində petroqliflər olan siklopik tikili aşkar etmişlər. Aparılmış araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, bu tikilininyaşı 5 min ilə yaxındır. Bu tikililərin ətrafında aşkar edilmiş daşların üzərində insan və fantastik heyvan təsvirləri var. Alimlər bu təsvirləri eneolit və tunc dövrlərinə aid edirlər.

Rayonda xalçaçılıq sənəti inkişaf etmişdir. Şirvan xalçaçılıq məktəbinə aid edilən, əl ilə toxunan "Sarı xalça" xüsusi marağa səbəb olur. Hacıqabul rayonun ərazisində tarixi – memarlıq abidələri də var. Qubalı Baloğlan kəndində XIII – XIV əsrlərə aid Hüseyn Xanəgahı adlı pir – ziyarətgah, qala divarları, minarəli məscid, karvansara (bunlar hamısı XIII əsrə aiddir), XIV əsrə aid yaşayış binaları, XV və XVIII – XIX əsrlərə aid məqbərələr, Udulu kəndində orta əsrlərdə ucaldılmış müdafiə təyinatlı Qüngörməz qülləsi, Hacıqabul gölünün şərq sahilində XV əsrdə tikilmiş karvansara bu cür abidələrdir.^[4]

Rayon ərazisində XI–XIV əsrlərə aid Pir Hüseyn Xanəgahı yerləşir. Pir Hüseyn xanəgahı Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin 22 yanvar 2004-cü il tarixli müvafiq əmrinə əsasən tarix-memarlıq qoruğu elan edilmişdir. Pir Hüseyn xanəgahının Azərbaycan tarixində və memarlığında böyük əhəmiyyətini nəzərə alaraq Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli 132 nömrəli qərarına əsasən ölkə əhəmiyyətli memarlıq abidəsi kimi dövlət tərəfindən mühafizəyə götürülmüşdür. Hacıqabul rayonunun ərazisində yerləşən Pir Hüseyn Xanəgahına daxil olan tikililərin inşasına XI əsrin əvvəllərində başlanmışdır. Tikililəri əhatə edən qala divarının XIII əsrdə inşa olunması ehtimal olunur. XIV əsr tarixçisi Vəssaf 1318-ci ildə Qızıl Orda xanı Özbəkin döyüşçüləri tərəfindən xanəgahdan qarət olunmuş qızıl külçələrin, bəzək əşyalarının, qiymətli xəzlərin və başqa dəyərli əmlakın geri qaytarılması haqqında öz sərkərdələrinə əmr verdiyi haqqında məlumat verir. Sovet dövrünün ilk illərində Pir Hüseyn türbəsindən aparılmış kaşılar Sankt-Peterburq Ermitajında və Gürcüstan Dövlət Muzeyində saxlanılır. Xanəgahın yaxınlığında qədim qəbiristanlığın hal-hazırda mövcud olması bu ərazidə vaxtı ilə böyük yaşayış yerinin olduğunu sübut edir. Pir Hüseyn xanəgahında ilkin bərpa işlərinə 1981-ci ildə başlanmış və abidələrin bir hissəsi qismən bərpa olunmuşdur. 2003-cü ildə abidədə yaranmış qəza vəziyyətini nəzərə alaraq Mədəniyyət Nazirliyi Hacıqabul Rayon İcra Hakimiyyəti ilə birlikdə Pir Hüseyn xanəgahının bərpasına başlamışlar.

Rayon ərazisindən Bakı-Tbilisi dəmir yolu xətti keçir. Uzunluğu 58 km-dir. Böyük İpək Yolunun 82 km-i rayonun ərazisindən keçir. Bu yollar I və II kateqoriyalı yollardır. Rayonun istirahət və turizm zonaları, idman kompleksləri yoxdur. Rayonda 35-dən artıq iri dövlət və şəxsi müəssisə fəaliyyət göstərir. Bu müəssisələrdən ən böyüyü Kür Su Kəmərləri İstehsal İstismar İdarəsidir. 1971-ci ildən fəaliyyətə başlamış, müstəqillik dövründə daha da genişləndirilərək inkişaf etdirilmişdir. Hazırda ətraf rayonları və Bakı şəhərini içməli su ilə təmin edir. İdarədə 500 nəfərə yaxın işçi çalışır. Xətti magistral qaz kəmərləri istehsal idarəsi və Kalmaz Yeraltı Qazsaxlama Stansiyası Respublikanı mavi qaz yanacağı ilə təmin edir. İdarələrdə 300 nəfərdən artıq işçi çalışır. Rayonda dəmir yolu təşkilatı fəaliyyət göstərir. Həmin təşkilatlar respublika ərazisində dəmir yolu nəqliyyatının fasiləsiz və keyfiyyətli hərəkətlərini təşkil edir. "Adışirin" və "Pirsaat" quşçuluq təsərrüfatları Hacıqabul və ətraf rayonları keyfiyyətli quş əti və yumurta ilə təmin edirlər. Həmin müəssisələrdə 400 nəfərdən artıq fəhlə və qulluqçu çalışır. Hər iki təsərrüfatın təməli müstəqillik dövründə qoyulmuşdur.^[5]

Hacıqabul rayonunda 15 bələdiyyə fəaliyyət göstərir.

Rayon ərazisində bələdiyyələr 1999-cu ildən fəaliyyət göstərir.

17 dekabr 2004-cü ildə bələdiyyələrə seçkilər müvəffəqiyyətlə keçirilmiş, 23 bələdiyyəyə 189 nəfər bələdiyyə üzvü seçilmişdir.

• Nizami Süleymanov – AMEA-nın muxbir üzvü. Metallurgiya sahəsində ixtiraçı, Akademik. 202 elmi əsərin müəllifi.
• Vaqif Qasımov – Azərbaycan Texniki Universiteti, Kompüter sistemləri və şəbəkələri, kafedra müdiri, Texnika Elmləri Doktoru, Professor
• Mirzə Baxış Nadim – Azərbaycan şairi.
• Saday Əliyev – tibb elmləri doktoru, professor.
• Zivər Ağayeva – Azərbaycan şairəsi.
• Əjdər Ol – Azərbaycan şairi.
• Əli Məmmədov – AMEA-nın üzvü, fizika-kimya elmləri doktoru, professor.
• Əlihüseyn Hüseynov – təyyarə mexaniki, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı.
• Rafiq Hüseynov – əməkdar artist.
• Xuraman Canıbəyova – Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti, Neftqazelmitədqiqatlayihə İnstitutunun böyük elmi işçisi,Texnika elmləri namizədi
• Sahil Qasımov – Benilüks Azərbaycanlıları Konqresinin sədri, Avropa Azərbaycanlıları Konqresinin I vitse-prezidenti, Dünya Azərbaycanlıları Əlaqələndirmə Şurasının üzvü.
• Əbdül Mahmudbəyov – kinoaktyor və rejissor.
• Sabir Həşimov – hərbçi
• Əzizağa Əzizov – Azərbaycan aktyoru, Azərbaycanın əməkdar artisti (2015).
• Ayətxan Ziyad – Azərbaycanlı yazıçı-jurnalist, tədqiqatçı. SSRİ Jurnalistlər İttifaqının (1980), Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin (2010), Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin (2015) üzvü.
• Elza İbrahimova – Azərbaycanlı bəstəkar, Azərbaycan Respublikasının (2008) və Dağıstanın xalq artisti.
• İrina Novinskaya – nasir, tərcüməçi, 1988-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü (1959), Azərbaycanın əməkdar mədəniyyət işçisi (1972).
• Nəriman Mövsümov – Azərbaycan Tibb Universitetinin İnsan anatomiyası kafedrasının professoru, Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi Bakı şəhəri 1 №-li Tibb kollecinin direktoru, tibb üzrə elmlər doktoru, professor.
• Əlibala Xudaverdiyev – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin xüsusi qərarına əsasən, dövlət hesabına ali təhsil almaq üçün xaricə göndərilmiş tələbələrdən biri.
• Ramazan Tarverdiyev – Coğrafiyaşünas alim, hidroloq, coğrafiya elmləri doktoru (1977), professor (1978).
• Fərhad Süleymanov – Qarabağ müharibəsinin iştirakçısıdır. 1993-cü ildə Erməni işğalçı əsgərləri tərəfindən əsir götürüldü. Daha sonra Fərhad Süleymanov İrəvana gətirilərək dəhşətli işgəncələrə məruz qaldı. 29 yanvar 1995-cü ildə isə Fərhad Süleymanov insanlığa sığmayan işgəncə ilə vəfat etdi.
• Rövşən Bəndəliyev – Riyaziyyat üzrə elmlər doktoru, AMEA-nın professoru.
• Tamilla Nəsirova – Azərbaycanın ilk qadın riyaziyyatçı professoru
• İmamverdi Nəhmədov – Riyaziyyatçı, Şair, Siyasətçi

• 
  Ramiz Qasımov, Elm xadimi
• 
  Miryusif Mirnəsiroğlu, Azərbaycan yazıçısı və şairi.
• 
  Rafiq Hüseynov, Aktyor, Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti
• 
  Sabir Almazov, Аzərbaycanlı şair, tərcüməçi.
• 
  Fariz Cəbrayılov, Qarabağ müharibəsi iştirakçısı, şəhid.
• 
  Ramazan Tarverdiyev, Coğrafiyaşünas alim, hidroloq, coğrafiya elmləri doktoru (1977), professor (1978).
• 
  Əjdər Ol, Аzərbaycanlı şair, publisist, tərcüməçi.

• Azərbaycanın inzibati bölgüsü

Vikianbarda Hacıqabul rayonu ilə əlaqəli mediafayllar var.

• [1] Arxivləşdirilib 2011-09-19 at the Wayback Machine