Membranofony – Wikipedia, wolna encyklopedia

Membranofony – instrumenty muzyczne, w których źródłem dźwięku jest drgająca membrana (zazwyczaj skóra lub błona^[1]) napięta na rezonatorze (ramce o dowolnym kształcie lub korpusie otwartym bądź sklepionym z jednej strony^[1])^[2]. Dźwięk wydobywa się uderzając membranę pałką (bez główki lub z główką z filcu, drewna, gumy itp.)^[3], palcami lub dłonią^[4], pocieranie dłonią, palcami, stalową szczoteczką, smyczkiem^[5], uderzanie membraną o dłoń, łokieć lub kolano^[3] lub zadęcie^[2]. Membranofony razem z idiofonami tworzą grupę instrumentów perkusyjnych^[6]. Rozróżnia się membranowfony o wysokości dźwięku nieokreślonej (np. bębny) i określonej (np. kotły). W orkiestrze wchodzą w skład perkusji i służą przede wszystkim do podkreślenia rytmu^[2].

Przez pojęcie „membrana” rozumiane jest ciało stałe o bardzo małej grubości w stosunku do długości i szerokości^[4]. Membrana z natury jest niesprężysta^[3]. Przez równomierne napięcie jej na otwartym obwodzie kolistego naczynia (cylindra) uzyskuje sprężystość i zdolność do wykonywania drgań, które są źródłem dźwięków^[4][3]. Drgania membrany rozchodzą się we wszystkich kierunkach w postaci fali głosowej, odbijają od obudowy i interferują^[4] tworząc wielowęzłowe fale stojące i generując szereg tonów nieharmonicznych^[3] – wieloton odbierany przez zmysł słuchu jako szum^[7].

Niektóre membranofony (np. kotły) wydają dźwięki o określonej wysokości^[2] – możliwe jest to poprzez rezonansowe wzmocnienie jednej z częstotliwości membrany korpusem i słupem powietrza w nim zawartym^[3].

Membrany wykonuje się ze skóry^[2] lub tworzyw sztucznych (PET)^[8]. Do korpusu moga być przyklejone, przybite gwoździami, zaczepione na kołkach bocznych lub osznurowane^[9]. Membranofony mogą być wyposażone w jedną lub w dwie membrany^[10]. W dwumembranowych, wzdłuż nieuderzanej membrany mogą być rozciągnięte napięte struny lub spiralne sprężynki (np. werbel głęboki i taraban)^[11]. Korpusy wykonuje się z drewna, orzechów kokosowych, tykwy, bambusa, gliny, metalu^[11] lub tworzyw sztucznych^[8]. Mają kształt cylindryczny^[10], beczułkowaty, stożkowy, klepsydrowy, pucharowy, półkulisty, misowy lub obręczowy^[12].

Barwa dźwięku zależy od sposobu pobudzania membrany do drgań (pałka, miotełka, palce, dłoń), materiału, z którego wykonana jest końcówka uderzającej pałki, oraz miejsca uderzenia^[4].

W opracowanej w 1914 przez Ericha Moritza von Hornbostela i Curta Sachsa, zrewidowanej w 2001 przez Konsorcjum MIMO(inne języki) klasyfikacji naukowej membranofonom przypisany jest identyfikator główny 2 i kolejno^[13]:

• 21: Bębny uderzane – uderzane są membrany (np. kotły, werbel, bęben), tamburyn,
• 22: (uchylono)
• 23: Bębny pocierane – membrana jest przystosowana do wibracji po potarciu (np. burczybas),
• 24: Mirlitony – membrana wibruje (rezonuje) pobudzana mówieniem lub śpiewem w jej kierunku; membrana sama nie jest źródłem dźwięków lecz jedynie modyfikuje ich brzmienie (np. kazoo).

Ponadto, klasyfikacja Hornbostela-Sachsa wprowadza przyrostki definiujące dodatkowe parametry^[13]:

• -1: wibracje są połączone z przetwornikiem dla uzyskania sygnału elektrycznego, emitowanego poprzez wzmacniacz i głośniki,
• -6: z membraną przyklejoną do bębna,
• -7: z membraną przybitą do bębna,
• -8: z membraną przysznurowaną do bębna,
• -9: z membraną mocowaną obejmą.

Ze względu na konstrukcję membranofony dzieli się na^[14]:

• kotły – membrana jest napięta, korpus jest z jednej strony sklepiony,
• bębny – membrana jest napięta, korpus jest otwarty z obu stron,
• mirlitony – membrana jest luźna, lekko przymocowana do ramki instrumentu, korpus ma kształt dowolny.

Incytator jest elementem pobudzającym drgania źródła dźwięku instrumentu muzycznego^[14]. Ze względu na sposób pobudzania drgań membranofony dzieli się na^[15]:

• uderzane – pałką^[3], palcami lub dłonią^[4] (np. kotły, bęben)^[5],
• pocierane – dłonią, palcami, stalową szczoteczką, smyczkiem (np. bęben obręczowy)^[5],
• dęte – strumieniem powietrza (zadęcie^[2], np. kazoo)^[5].

Ze względu na wysokość emitowanego dźwięku wyróżnia się membranofony^[5]:

• o określonej wysokości dźwięku, np. kotły, tom-tom jednostronny, bongosy^[16],
• o nieokreślonej wysokości dźwięku, np. bęben mały, bęben wielki, tom-tom dwustronny, bębenek baskijski, bębenek ręczny, kociołki kubańskie, kongi^[16].

Chronologicznie starsze są bębny; kotły pojawiły się później^[6].

Najstarsze znane membranofony – bębny – z terenów Europy pochodzą z neolitu^[5]. Małe bębny z cylindrycznym korpusem i dwiema błonami napiętymi na przeciwległych stronach walca znane były na różnych kontynentach^[10]. W starożytnym Egipcie znane były dwa rodzaje: mały, okragły lub czworokątny kem-kem i duży, dwumembranowy bęben wojskowy^[6]. Z epoki koczowniczej Hebrajczków pochodzi bęben obręczowy tof z brzęczącymi blaszkami na obwodzie^[17]. Najwięcej odmian kształtów i wymiarów bębnów wykształciła kultura arabska^[6]. W środkowej Europie zostały przejęte z kultury starożytnego Rzymu^[10]. Bębenki obręczowe znane są w Europie co najmniej od wczesnego średniowiecza^[5].

Kotły pojawiły się najwcześniej prawdopodobnie w krajach azjatyckich^[5]. Przodek kotłów – instrument z półkulistym rezonatorem i skórzaną membraną – przywędrował do średniowiecznej Europy z Bliskiego Wschodu, gdzie nosił nazwę naggara(inne języki)^[10]. Do orkiestry wprowadzone zostały w XVII wieku^[6].

• Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
• Mieczysław Drobner: Instrumentoznawstwo i akustyka. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997. ISBN 83-224-0469-7.
• Kurt Sachs: Historia instrumentów muzycznych. Stanisław Olędzki (tłum.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2005. ISBN 83-7233-036-0.
• Kazimierz Sikorski: Instrumentoznawstwo. Kraków: PWM, 1975. OCLC 750005911.
• BeniaminB. Vogel BeniaminB., Rewizja klasyfikacji instrumentów muzycznych Hornbostela-Sachsa przez Konsorcjum MIMO, [w:] NIMiT [online], MKiDN, 31 marca 2015 [dostęp 2024-02-15] [zarchiwizowane z adresu 2023-06-05]  (pol.).

• Prezentacja kotłów w serwisie YouTube – NIMiT, Prezentacja kotłów
• Prezentacja zestawu perkusyjnego w serwisie YouTube – NIMiT, Prezentacja zestawu perkusyjnego
• Membranofony, [w:] Polskie ludowe instrumenty muzyczne [online], NIMiT .