Czyżew – Wikipedia, wolna encyklopedia

Zobacz też: Czyżew w innych znaczeniach tej nazwy.

Czyżew

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Czyżew – Urząd Miejski
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	podlaskie
Powiat	wysokomazowiecki
Gmina	Czyżew
Prawa miejskie	1738–1870, 2011
Burmistrz	Franciszek Kuczewski
Powierzchnia	5,23 km²
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	2639[1] 504,6 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 86
Kod pocztowy	18-220
Tablice rejestracyjne	BWM[2]
Położenie na mapie Polski Czyżew
Położenie na mapie województwa podlaskiego Czyżew
Położenie na mapie powiatu wysokomazowieckiego Czyżew
Położenie na mapie gminy Czyżew Czyżew
52°47′45″N 22°19′45″E/52,795833 22,329167
TERC (TERYT)	2013034
SIMC	0395984
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa
BIP

Czyżew – miasto^[3] w Polsce położone w województwie podlaskim, w powiecie wysokomazowieckim, nad rzeką Brok, oddalone o 2,5 km od granicy z województwem mazowieckim. Leży na Mazowszu, w dawnej ziemi nurskiej^[4], siedziba gminy Czyżew.

Czyżew uzyskał lokację miejską w 1738 roku (potwierdzone w 1775 roku). Dawne miasto jest terytorialnie tożsame z obrębem ewidencyjnym Czyżew-Osada i jego przedmieściem Pociejewem^[5].

13 października 1870 car odebrał Czyżewowi prawa miejskie i przekształcił go w osadę, którą włączono do wiejskiej gminy Dmochy-Glinki^[6]. Odtąd dawne miasto nazywano Czyżewem-Osadą, w celu odróżnienia jej od wielu sąsiednich miejscowości wiejskich (Czyżew Kościelny, Czyżew-Stacja, Czyżew-Ruś-Kolonia, Czyżew-Ruś-Wieś, Czyżew-Chrapki, Czyżew-Pociejewo, Czyżew-Siedliska, Czyżew-Sutki, Czyżew-Złote Jabłko).

Za II RP w powiecie wysokomazowieckim, w województwie białostockim. 16 października 1933 utworzono gromadę Czyżew osada w gminie Dmochy-Glinki, obejmującą samą miejscowość Czyżew-Osada^[7]. Po wojnie (1 stycznia 1949) nazwę gminy Dmochy-Glinki zmieniono na Czyżew z siedzibą w Czyżewie-Osadzie^[8]. W latach 1954–1972 wieś należała do i była siedzibą władz gromady Czyżew-Osada^[9]. 1 stycznia 1973 stała się siedzibą nowo utworzonej gminy Czyżew-Osada^[10]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa łomżyńskiego.

1 stycznia 2011 reaktywowano miasto Czyżew^[11]. Na uwagę zasługuje fakt, że współczesne miasto (powierzchnia 522,98 ha) jest znacznie większe od historycznego miasta Czyżew (czyli Czyżewa-Osady o powierzchni 197,53 ha), które obejmuje zaledwie 38% powierzchni. Przyczyną tego jest włączenie w granice miasta Czyżew 1 stycznia 2011 także wsi Czyżew Kościelny (74,46 ha lub 14% powierzchni), Czyżew-Stacja (50,01 ha lub 10%) oraz znaczne połacie wsi: Czyżew-Złote Jabłko (89,61 ha lub 17%), Czyżew-Ruś-Wieś (59,90 ha lub 11%), Czyżew-Chrapki (24,42 ha lub 5%) Czyżew-Siedliska (22,88 ha lub 4%) i Czyżew-Sutki (4,17 ha lub 1%)^[11]. Zarówno nazwę miasta jak i gminy ustalono na Czyżew (do 2010 obowiązywała nazwa gmina Czyżew-Osada)^[12].

23 marca 2011 zniesiono wszystkie osiem sołectw na terenie nowego miasta Czyżew: 1) Czyżew Bloki Kolejowe, 2) Czyżew Kościelny, 3) Czyżew Osada, 4) Czyżew Pociejewo, 5) Czyżew Stacja, 6) Czyżew Szkolny, 7) Czyżew Zarzecze, 8) Czyżew Złote Jabłko^[13].

Obecnie (2023 rok) Czyżew obejmuje oficjalnie już tylko dwie części miasta: Czyżew Kościelny (SIMC 0395990) i Czyżew-Pociejewo (SIMC 0396009)^[14].

Nazwa Cisow występuje w dokumencie z 1187 roku Cisow...cum ecclesia wspomniane jako własność kanoników płockich (Kod. dypl. pol., I, 14)^[15].

. Wymieniona wśród wsi kasztelanii święckiej w inwentarzu wsi biskupstwa płockiego. W dokumencie z 1239 roku znajdującym się w archiwum diecezjalnym w Płocku (przechowywany jest w płockim Muzeum Diecezjalnym)^[16], który tyczy się kasztelanii święckiej jest wymieniona osada Cysevo^[17]. Prawdopodobnie zniszczona w XIII w. Ponownie zasiedlona pod koniec XIV w. W najstarszym regestrze kancelarii ks. Janusza z lat 1414–1426 zapisano:

• 1417 – Krystyn z Czyżewa sprzedał Maciejowi z Czyżewa 10 włók w tej wsi, a ks. Janusz nadał prawo niemieckie tym, jak i innym 20 włókom, które jemu przekazał
• 1418 – ks. Janusz dał Wacławowi z Czyżewa 10 włók Ciemna Dąbrowa lasu Łętowo w pow. nurskim
• 1422 – ks. Janusz sprzedał Maciejowi z Czyżewa 10 włók obok tej wsi nad Bugiem
• 1423 – Andrzej z Czyżewa sprzedał braciom Wojciechowi i Piotrowi z Chabdzina z pow. czerskiego 10 włók w Czyżewie^[18]

Od XV w. w posiadaniu Czyżewskich herbu Pobóg. W tym czasie uzyskała prawa niemieckie potwierdzone w 1476 r. W drugiej połowie XVI w. rozpadła się na kilka wsi drobnoszlacheckich o wspólnej nazwie Czyżewo.

W większości nazwy wiosek i osad wywodziły się od nazwisk ich założycieli. I tak na przykład Czyżewo zostało założone przez Czyża. W późniejszym okresie funkcjonowania wspomnianych wsi i osad, od ich nazw wywodziły się nazwiska najbardziej znanych i wpływowych rodzin zamieszkujących określony teren. Zatem w Czyżewie mieszkali między innymi Czyżewscy^[19].

Właścicielami Czyżewa była Anna Czyżewska, a od 1596 r. w posiadaniu Godlewskich herbu Gozdawa. W 1738 r. staraniem Marka i Karola Godlewskich, starościców nurskich miejscowość uzyskała przywilej na prawa miejskie, od króla Augusta III^[20]. Na prośbę kolejnej właścicielki części Czyżewa – Eleonory z Godlewskich Wodzińskiej potwierdzony został przez sejm w roku 1775^[21].

Kolejnym właścicielem miejscowości została w 1779 Anna z Wodzińskich Brzostowska. Od końca XVIII wieku w posiadaniu Tadeusza Skarżyńskiego herbu Bończa, sędziego Królestwa Polskiego i posła ziemi łomżyńskiej. W 1838 w miejscowość przeszła na własność Doroty z Ośmiałowskich, która z mężem Leopoldem Sokołowskim wykupiła kolejne działy oraz folwark Czyżewo Kościelne.

W końcu XIX wieku wieś znajdowała się w powiecie ostrowskim, gmina Dmochy-Glinki, parafia Czyżewo. Osada Czyżewo posiadała w tym czasie kościół parafialny murowany, sąd gminny III okręgu, urząd gminny, szkołę początkową, synagogę i stację pocztową. W 1827 w osadzie znajdowały się 74 domy i 811 mieszkańców^[22]. Przeprowadzenie w 1862 roku linii kolejowej Warszawa – Petersburg przyczyniło się do wzrostu liczby osób^[21]. W 1860 było – 1508 mieszkańców, w tym 1462 Żydów, a w 1890 – 1984 mieszkańców i 121 domów^[22]. W 1899 roku Czyżew liczył 2300 mieszkańców, w tym 94% narodowości żydowskiej^[23].

Uwłaszczenie miejscowości nastąpiło w roku 1864, a w roku 1870 utrata praw miejskich. W tym czasie istniały dwie synagogi. Na prostokątnym rynku, obecnie przeciętym drogą krajową 63, do około roku 1900 znajdowały się drewniane kramnice^[24].

W 1921 r. wyszczególniono:

• osadę miejską Czyżewo. Naliczono tu 199 budynków z przeznaczeniem mieszkalnym i 3 inne zamieszkałe oraz 1835 mieszkańców (847 mężczyzn i 988 kobiet). Narodowość polską zgłosiło 240 osób, a 1595 żydowską;
• stację kolejową Czyżewo, gdzie znajdowało się 37 budynków mieszkalnych z 311. mieszkańcami (132 mężczyzn i 179 kobiet). Narodowość polską podało 211 osób, a 100 żydowską;
• Czyżewo Kościelne: osadę młynarską i wieś. Łącznie było tu 21 budynków mieszkalnych i 200 mieszkańców (100 mężczyzn i 100 kobiet). Narodowość polską podało 141 osób, a 59 żydowską^[25].

5 stycznia 1937 podczas jarmarku doszło w Czyżewie do ataku bojówek endeckich na sklepikarzy żydowskich. Pobito kilkadziesiąt osób, z czego 14 ciężko. Dwie osoby^[a] zmarły w wyniku doznanych obrażeń^{[26][27][28][29][30]}.

W sierpniu 1941 ok. 1800 czyżewskich Żydów zostało zamordowanych przez Niemców w pobliżu miejscowości Szulborze Wielkie. Dla ok. 200 osób ocalałych z mordu utworzono niewielkie getto przy ul. Polnej^[31]. 2 listopada 1942 getto zostało zlikwidowane, a jego mieszkańców wywieziono do Zambrowa^[31].

Do 1948 roku miejscowość była siedzibą gminy Dmochy-Glinki. W latach 1954–1972 miejscowość znajdowała się w Gromadzie Czyżew-Osada. 31 grudnia 1959 r. do gromady tej przyłączono wsie z Gromady Czyżew-Stacja^[32]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa łomżyńskiego.

13 października 2007 honorowe obywatelstwo gminy odebrał podczas specjalnej uroczystości Prezydent RP Lech Kaczyński^[33].

W 2008 r. w miejscowości mieszkało 2670 osób, po chwilowym spadku liczby ludności, liczba mieszkańców zaczęła ponownie rosnąć i wynosi aktualnie 2643 osoby^[34].

1 stycznia 2011 po ponad 140 latach Czyżew odzyskał prawa miejskie. Do 3 maja 2012 był jedynym miastem w Polsce bez herbu^[35].

Szczegółowa historia dotycząca miejscowości znajduje się na stronie Urzędu Miasta^[36]

• Czyżew na starych mapach
• 
  Mapa z 1795 r.
• 
  Mapa z 1826 r.
• 
  Plan z 1895 r.
• 
  Mapa z 1935 r.

Pierwotna parafia pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła i Anny erygowana w 1. połowie XV w. W 1487 r. w związku z remontem wzmiankowany cieśla Grzegorz z Ciechanowca. Kolejny kościół drewniany około 1590. Następny wzniesiony w 1697 przez proboszcza Aleksandra Godlewskiego, konsekrowany w 1710, dotrwał do roku 1800. W jego miejsce powstała drewniana kaplica zrujnowana i zapieczętowana w roku 1855, zawalona przez wichurę w roku 1858. W tym samym roku poświęcenie kamienia węgielnego pod murowany neorenesansowy kościół parafialny (1869–1874), według projektu Leonarda Markoniego. Kościół zbudowany staraniem proboszcza Tomasza Godlewskiego, dzięki pomocy materialnej kolejnych dziedziców Gostkowa- Stanisława Budziszewskiego i Józefa Małowieskiego. Konsekrowany w 1883. W tym czasie zmieniono patronów parafii na św. św. Piotra i Pawła^[24].

 Zobacz też: Dekanat Czyżew i Parafia św. Apostołów Piotra i Pawła w Czyżewie.

• kościół par. pw. św. św. Piotra i Pawła, Rynek, 1874
• synagoga, ul. Piwna / Polna, 4. ćw. XIX w.
• park dworski, 2. poł. XIX w.
• drewniana willa, ul. Mazowiecka 12, pocz. XX w.
• cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej^[37].
• cmentarz grzebalny założony w roku 1860
• kaplica cmentarna z roku 1868 jako grobowa Józefa Małowieskiego
• grobowiec Stolzmanów z trzeciej ćwierci XIX w.
• grobowiec Godlewskich z 1863 r.
• krypta Sutkowskich z końca XIX w. z herbem Pobóg
• inne nagrobki z końca XIX w.
• krzyż przydrożny 1895 r. fundacji Jana Brulewskigo^[38]

Czyżew leży na trasie drogi krajowej nr 63 oraz drogi wojewódzkiej nr 690.

Z Czyżewa można dojechać do miejscowości:

• Zaręby Kościelne
• Andrzejewo
• Wysokie Mazowieckie (przez Rosochate Kościelne)
• Kołaki Kościelne (przez Rosochate Kościelne i Jabłonkę Kościelną)
• Klukowo
• Brulino-Lipskie
• Boguty-Pianki
• Ciechanowiec (przez Boguty-Pianki)

W dzielnicy Czyżew-Stacja znajduje się dworzec kolejowy PKP Czyżew, skąd można dojechać do Warszawy, Białegostoku, Katowic czy innych miast – linia kolejowa nr 6.

Połączenia autobusowe zapewnia PKS.

• Piramida wieku mieszkańców Czyżewa w 2014 roku^[1].

Portale internetowe:

• www.eWysMaz.pl
• www.wysokomazowiecki24.pl

 Z tym tematem związana jest kategoria: ‎‎Ludzie związani z Czyżami‎.

• Stary cmentarz żydowski w Czyżewie
• Nowy cmentarz żydowski w Czyżewie
• Synagoga w Czyżewie (ul. Piwna)

• Historia Żydów w Czyżewie na portalu Wirtualny Sztetl
• Czyżewo (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 888 .
• https://wspolczesna.pl/zmiana-wladzy-w-czyzewie-premier-powolal-nowego-komisarza-funkcje-bedzie-pelnil-do-wyborow-samorzadowych/ar/c1-18281065