Şəddadilər — Vikipediya

Tarixi dövlət
Şəddadilər
←   → 951 — 1174
Paytaxt	Dvin,Gəncə, Ani
Rəsmi dilləri	Farsca (ümumi olaraq)
Dövlət dini	Sünni İslam
İdarəetmə forması	Mütləq monarxiya
Tarixi
• 951	Məhəmməd bin Şəddadın Dvini tutması
• 971	Əli Ləşkəri bin Məhəmmədin Gəncəni tutması
Davamiyyət
Azərbaycan  Gürcüstan  Ermənistan  İran  →
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Azərbaycan tarixi
Etimologiya  • Xronologiya  • Etnogenez
Ən qədim dövr Daş və Mis dövrü Quruçay mədəniyyəti Azıx mağarası Azıxantrop Tağlar mağarası Damcılı mağarası Zar mağarası Şuşa mağarası Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyəti təxm.6500–3400 e.ə. Şomutəpə yaşayış yeri Kür-Araz mədəniyyəti təxm.3400–2000 e.ə. I Kültəpə yaşayış yeri (Babək) Qarğalartəpəsi yaşayış yeri Leylatəpə mədəniyyəti Tunc və Dəmir dövrü Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti təxm.XIII–VII əsrlər e.ə. Boyalı Qablar mədəniyyəti təxm.II minillik e.ə. II Kültəpə yaşayış yeri (Babək) Üzərliktəpə yaşayış yeri Erkən tayfa ittifaqları Aratta III min.I yar. e.ə. Lulubi XXIII əsr-II min. e.ə. Kuti III min.əvv.-III min.son. e.ə. Turukki XX–XIX əsr e.ə. Erkən dövlətlər Manna 850–616 e.ə. Midiya 728—549 e.ə. İşquz 652–625 e.ə. Kiçik Midiya 558–330 e.ə. Küp qəbirləri mədəniyyəti e.ə.IV əsr-b.e. VII əsr
Antik dövr İskəndər imperiyasından sonra Atropatena 328—224 e.ə. Atropatidlər Atropatena Arşakiləri Sasanilər dövrü Qafqaz Albaniyası e.ə.IV əsr—b.e.704 Aranoğulları Roma ilə əlaqələr Alban Arşakiləri Xristianlığın yayılması 301 Satraplıq 252-639 Akilisen sülhü 387 Fars-Göytürk müharibəsi 627-629 Mehranilər Leq çarlığı b.e III əsr Maskut b.e III əsr Kaspiana Şirvan
Orta əsrlər Ərəb dövrü İslamın yayılması VIII-IX əsrlər Arran Ərməniyyə 653–884 Xürrəmilər hərəkatı VIII-IX əsrlər Şəki dövləti VIII əsr—1117 Mehranilər Arevmanelilər Qriqol oğulları Orta əsrlər Azərbaycanı Layzanşahlar 861 — 917 Şirvanşahlar 861 — 1539 Məzyədilər 861-1027 Kəsranilər 1027-1382 Vikinq yürüşləri 914-1041 Gürcü təbəəliyi 1124-1239 Dərbəndilər 1382-1539 Dərbənd əmirliyi 869 — 1075 Sacilər 889-929 Salarilər 919-1062 Şəddadilər 951–1075 Ani əmirliyi 1072-1174 Rəvvadilər 955-1071 Vaspurakan çarlığı 908–1021 Sünik çarlığı 987— 1170 Artsak çarlığı 1000–1261 Xaçın knyazlığı X-XIV əsrlər Dəfnə sülaləsi Həsən-Cəlalyanlar sülaləsi Naxçıvanşahlıq X əsr — XI əsrin 60-cı illəri Əbuduləfilər Türk-Monqol dövrü Türkləşmə Ağsunqurlular 1108–1227 Azərbaycan Atabəyləri 1136-1225 Elxani təbəəliyində 1236–1335 Qarabağ 1230-cu illər Çobanilər 1335–1357 Cəlairilər 1336–1432 Teymurilər Hürufilik Şəki hakimliyi 1384–1551 Orlat sülaləsi Qara keşiş nəsli Qaraqoyunlular 1406–1468 Ağqoyunlular 1468–1508 Ərdəbil hakimliyi
Erkən müasir dövr İmperiyalar dövrü və parçalanma Səfəvilər 1501–1736 Azərbaycan tayfaları Şiələşdirmə Qarabağ bəylərbəyliyi Azərbaycan bəylərbəyliyi Şirvan bəylərbəyliyi Çuxursəəd bəylərbəyliyi Osmanlı ilə müharibələr Habsburqlarla ittifaq Naxçıvan sancağı Ordubadilər Əfşarlar 1736–1747 Xəmsə məlikləri Qacarlar 1796–1925 Azərbaycan xanlıqları 1747–1828 Azərbaycan sultanlıqları XVI əsr–1828 Car-Balakən camaatı XVII əsr–1830 Kürəkçay müqaviləsi Gülüstan müqaviləsi Türkmənçay müqaviləsi Rusiya dövrü Müsəlman əyalətləri rəisliyi 1804–1840 Hərbi dairə rəisliyi 1806–1840 Erməni vilayəti 1828–1840 Xəzər vilayəti 1840–1846 Şamaxı quberniyası 1846–1859 Bakı quberniyası 1859–1917 Yelizavetpol quberniyası 1868–1917 İrəvan quberniyası 1850–1917 Zaqatala dairəsi 1859–1917 Bakı tətili 1903 Milli oyanış Milli Azadlıq Hərəkatı Hümmət 1904 Müsavat 1911 Qafqaz cəbhəsi 1914–1918 Bakı qırğınları 1918 Quba qırğınları 1918 Şamaxı qırğınları 1918 Şuşa qırğınları 1918 Qafqaz İslam Ordusu Bakı döyüşü 1918 Göyçay savaşı 1918 Araz Türk Cümhuriyyəti 1918-1919 Muğan Hərbi Diktaturası 1918-1919 Müasir Azərbaycan İlk Azərbaycan Respublikası 1918–1920 Batum konfransı 1918 Muğan Sovet Respublikası 1919 Ermənistanla müharibə 1918–1920 Azadıstan 1920
Müasir dövr SSRİ dövrü Azərbaycan SSR 1920–1991 Qarabağ üsyanı 1920 Gəncə üsyanı 1920 Moskva müqaviləsi 1921 Qars müqaviləsi 1921 Stalin repressiyaları 1920-1950 Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti 1923 Naxçıvan Sovet Respublikası 1924 Azərbaycan Milli Hökuməti 1945-1946 II Dünya müharibəsi 1941-1945 Azərbaycan legionu Deportasiya 1947–1988 Sumqayıt hadisələri 1988 Meydan hərəkatı 1988-1991 Qarabağ müharibəsi 1989–1994 Qara Yanvar 1990 Müstəqillik dövrü Azərbaycan 1991-ci ildən Naxçıvan 1991-ci ildən Xəzərin statusu 1991-ci ildən Talış-Muğan 1993 Dağlıq Qarabağ 1994-cü ildən Qarabağ müharibəsi 1988-1994 Xocalı soyqırımı 1992 Gəncə hadisələri 1993 Mart hadisələri 1995 İkinci Qarabağ müharibəsi 2020 Böyük Qayıdış Azərbaycan diasporu
Azərbaycan portalı
b m r

Şəddadilər, Müsəlman sülalə olmuşdur, 951-1199-cu illərdə Ermənistan və Arrannın müxtəlif ərazilərini idarə etmişdir. Əsası indiki Ermənistan ərazisi olan Dvində qoyulmuşdur. Ermənistanda uzun müddət hakimiyyətdə olduqları üçün tez-tez erməni mənşəli Baqratuni sülaləsi ilə nikah diplomatiyası qururdular. Onlar hakimiyyətini Dvində qursalar da, daha sonra Bərdə və Gəncə kimi böyük şəhərlərə hakimiyyətini yaydılar. Şəddadi kadetlərinə vassalı olduqları Səlcuqlara xidmətinə görə Ani və Tiflis şəhərləri verildi. 1047-1057-ci illərdə Şəddadilər Bizansla bir neçə müharibə aparmışdır. Sonralar Şəddadilər Kür və Araz çaylarının arasındakı əraziləri (Kür-Araz ovalığı) idarə etmişdir.

Şəddadilər 951-ci ildən 1199-cu ilə qədər Kür və Araz çayları arasındakı ərazidə hökmranlıq etmiş bir müsəlman sülaləsi idi. Şəddadilər sülaləsinin banisi Məhəmməd ibn Şəddad hesab olunur. O, Salarilərin zəifləməsindən istifadə edərək Dvin şəhərini ələ keçirmiş və öz dövlətini qurmuşdur. Şəddadilər nəticədə Azərbaycandakı ərazilər üzərində hakimiyyətlərini genişləndirərək Bərdə və Gəncə kimi böyük şəhərləri idarə etmişdilər.^[1] Dövlət bir müddət Səlcuqluların vassal asılılığında olmuş, elə onlar tərəfindən də varlığına son qoyulmuşdur.^[2]

Şəddadilərdən olan Məhəmməd 951-ci ildə Dvinin hakimi olmuşdu. Lakin Dvini Salari hücumlarına qarşı qoruya bilmədikdən sonra Vaspurakana qaçmışdı. Onun oğlu Ləşkəri 971-ci ildə Gəncə şəhərini ələ keçirərək Aranda Salari təsririni sona çatdırmışdı. O, sonra hakimiyyətini daha da böyütmüşdü. Ondan sonra taxta çıxan qardaşı Məhəmmədin hakimiyyəti cəmi bir neçə il davam etmişdi.

Minorskinin məlumatına görə, Ləşkari ibn Məhəmməd və onun qardaşı Fəzl ibn Məhəmməd 969 və ya 970-ci ildə Salarilər sülaləsi ilə müharibə zamanı Gəncədə möhkəmlənmiş, sonra Şəmkir və Bərdəni ələ keçirərək müasir Azərbaycan ərazisində hakimiyyət qurmuşlar. I Ləşkari 971-ci ildə Gəncəni tutaraq Arandakı Müsafirilərin və ya Salarilərin təsirinə son qoymuşdur. Ləşkəri Gəncədə səkkiz il hökmranlıq etmiş, daha sonra isə Fəzl ibn Məhəmməd 985–1031-ci illərdə Aran əmiri kimi hakimiyyətə gəlmişdir. Fəzl sikkə kəsən ilk Şəddadi əmiri olmuş, ilk olaraq sikkəxanasını Bərdədə, daha sonra isə Gəncədə qurmuşdur. O, Aranda Şəddadilərin ərazilərini genişləndirərək, 993-cü ildə Beyləqanı ələ keçirmişdir. Bundan başqa Fəzl 1022-ci ildə Dvini təkrar hakimiyyəti altına alaraq 1030-cu ildə Xəzərlər üzərinə uğurlu bir yürüş həyata keçirmişdir.^[3] Onun ordusu ermənilər və gürcülər üzərinə ilk başlarda ola uğurlu hücumlar etsə də, sonda onların birləşmiş qüvvələri tərəfindən məğlub edilmişdi.^[1]

Fəzl ibn Məhəmməd Araz çayı üzərində şimal və cənub sahillərini birləşdirmək üçün Xudafərin körpülərini tikdirmişdir. 1030-cu ildə o, Xəzər xaqanlığına qarşı bir səfər təşkil etmişdir.^[4] Həmin il 38 rus gəmisi ilə Şirvanşahlara yeni bir hücum edilmiş və Şirvanşah Manuçöhr ağır məğlubiyyətə uğramışdır. O zaman I Fəzlin oğlu Əskuya Beyləqanda üsyan qaldırmışdır. I Fəzlin sadiq oğlu Musa ruslara pul ödəyərək Beyləqanı qorumuşdur. Nəticədə Əskuyanın üsyanı yatırılmış və o edam edilmişdir.^[1]

Fəzlin məğlubiyyətindən sonra regionda vəziyyət xaotik olmağa başlamışd. Eyni zamanda bu dövrdə Səlcuq türkləri kimi yeni və güclü qüvvə artıq Cənubi Qafqaza daxil olmağa başlamışdı. 1031-ci ildə Fəzlin yerinə Əbülfəth Musa taxta çıxdı. Onun hakimiyyəti 1034-cü ildə oğlu və varisi Ləşkəri tərəfindən qətlə yetirilənə qədər davam etdi. Şair Qətran Təbrizi II Ləşkərini erməni və gürcülər üzərində qələbələrinə görə öz şeirlərində övmüşdür. II Ləşkəri 15 il boyunca Aranı idarə etdi. Onnu bu hakimiyyəti Osmanlı tarixçisi Münəccimbaşı tərəfindən problemi hakimiyyət kimi tərif edilir.^[5] 1049-cu ildə onun ölümündən sonra Ənuşirvan onun yerinə taxta çıxdı. Ənuşirvanın az yaşlı olmasına görə əslində hakimiyyət hacib Əbu Mənsur adlı şəxsin əlində cəmlənmişdi.^[6]

Lakin əhalinin önəmli bir hissəsi yeni rejimə müxalif olmağa başladı. Münəccimbaşı indi bizə məlum olmayan yerli salnamədən aldığı məlumatlara istinad edərək bildirir ki, əhalinin narazılığının əsas səbəbi Əbu Mənsurun qısa vaxt ərzində kaxetiyalılara, gürcülərə və bizanslılara qalalar verməyə razı olması idi.^[7] Bütün bunlar yuxarı təbəqənin Şəmkir şəhərindəki dabbaqların rəisi əl-Heysəm adlı şəxsin rəhbərliyi altında üsyana başlamasına səbəb oldu. Vladimir Minorskinin fikrincə, bu hərəkat yüksək bürokratik kastaya qarşı şəhər görkəmli şəxslərin üsyanını təmsil edirdi. O zaman Şəmkirdə məskunlaşan Əbu Mənsur əl-Heysəmi həbs etməyə cəhd etdi, lakin əl-Heysəm və onun qılmanı (nökərləri) "xəncərlərini çəkib" Ənuşirvanın böyük əmisi, Dvin hökmdarı Əbül-Əsvar Şavurun hökmdarlığını elan etdilər.^[8]

Əbüləsvar Şavur Şəmkiri ələ keçirdi və qarışıq vəziyyəti yoluna qoymağı bacardı. Gəncəni də ələ keçirdikdə sonra Ənuşirvanı hənbs etdi və beləliklə də, onun iki aylıq hakimiyyəti sonlandı. Eyni zamanda Əbu Mənsur və qohumları da həbs edildilər. Əbüləsvar Şavur eyni zamanda Şəddadilərin ən güclü hökmdarı olmaqla birlikdə müstəqil olan sonuncu hökmdardır. Beləki Səlcuqlu hökmdarı Sultan I Toğrulun Gəncəyə gəlməsi və ondan vassallığı qəbul etməsi tələbindən sonra Şəddadilər Səlcuqluların asılılığına keçdilər.^[9][7]

Minorskinin qeyd etdiyinə görə, hakimiyyətə bir neçə dəyişiklikdən sonra gələn Əbüləsvar Şavurun dövrü Şəddadilər erasının zirvəsi hesab olunur. O, müstəqil hökmranlıq edən sonuncu Şəddadilər əmiri olmuşdur. Ziyarilər şahzadəsi Keykavus b. İskəndər "Qabusnamə" əsərində onu "böyük şah" kimi təsvir etmişdir. Keykavus Bizansa qarşı mübarizə apardığı illərdə bir neçə il Gəncədə yaşamışdır. Şavurun hakimiyyəti dövründə Şəddadilər Səlcuq sultanı Toğrulun hakimiyyətini tanımış, 1063–1064-cü illərdə şimaldan gələn Alan hücumlarınının qarşısını almış və Tiflis xalqı ilə müttəfiq münasibətlərini qorumuşdur.^[1]

Şavur 1067-ci ildə Gəncədə vəfat etdikdən sonra Şəddadilərin Gəncədəki hökmranlığı tədricən da sona çatmışdır. 1068-ci ilin iyulunda onun oğlu II Fəzl 33 minlik ordu ilə birlikdə Gürcüstana hücum etmiş və yağmalamışdır. Gürcü hakimi IV Baqrat onu məğlub etməyi bacarmış və Şəddadi ordusunu qaçmağa məcbur etmişdir. Kaxetidən keçərkən II Fəzl yerli hakim tərəfindən əsir götürülmüşdü. Azad buraxılma qarşılığında ondan Qabırrıçay boyunca bir neçə qala təslim alınmış, eyni zamanda Fəzl Tiflisə təyin etdiyi vassal hakimi Iv Baqrata tabe olmaq əmri vermişdir.^[10]

Fəzlin əsirliyi dövründə onun böyük qardaşı Aşot qısa müddətliyinə Aranı idarə etmiş, hətta öz adına sikkələr də zərb etdirmişdir. Sikkələr üzərində onun və Səlcuqlu hamisi Sultan Alp Arslanın adı qeyd edilmişdi.^[11][1] 1075-ci ildə Məlikşah Şəddadilərin daxili müstəqilliyinə də son qoyub ilhaq etdi.^[12][13] Şəddadilərin yan qolları Ani və Tiflisi 1175-ci ilə qədər Səlcuqlu sultanının vassalı olaraq bir müddət idarə etdilər.^[14]

Anonim "Tarix Bab əl-əbvab" əsərinə görə, Alp Arslan əl-Bab və Aranı iqta olaraq öz qulu Sav Təginə vermiş və Sav Təgin 1075-ci ildə bu əraziləri güclə Fəzldən alaraq onun hakimiyyətinə son qoymuşdur.^[1][15]

1085-ci ildə III Fəzl üsyan qaldıraraq Gəncədə müəyyən yerləri ələ keçirdi.^[16] 1086-cı ildə Məlikşah onun üzərinə yürüşə başladı və Fəzli yenidən taxtdan saldı. Əbüləsvar Şavurun oğlu Mənüçöhrdən gələn xətt isə Anini Səlcuqlu vassalı olaraq idarə etməkdə davam edirdi.^[16] Bu sülalənin Anidəki hakimiyyətinə də 1199-cu ildə son qoyulmuşdur. Sonuncu hökmdar Sultan ibn Mahmud barədə kifayət qədər material yoxdur və yalnız epiqrafik abidələrdə onun adı keçməkdədir. 1200-cü illərin əvvəllərində Ani gürcü hökmdarı Tamara tərəfindən ələ keçirildi və özünün sadiq qulluqçuları olan Mxarqrdzeli ailəsinə idarə edilmək üçün verildi.^[7]

• Şəddadilər sülaləsi

• Peacock, Andrew, SHADDADIDS, Encyclopaedia Iranica, 2000, 2020-05-26 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2024-09-24
• Peacock, Andrew C. S., Nomadic Society and the Seljūq Campaigns in Caucasia, Iran & the Caucasus. 9 (2): 205–230, 2005, 2024-07-11 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2024-09-25
• Bosworth və Buchner, Bosworth, C.E.; Buchner, V.F., Shabankara, In Bosworth, C.E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W.P.; Lecomte, G. (eds.). The Encyclopedia of Islam. Vol. IX. Brill., 1997
• Bayne, Fisher, William, The Cambridge History of Iran, Vol. 4., Cambridge University Press, 1975, ISBN 9780521200936, 2024-09-24 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2024-09-24
• Minorsky, Vladimir, Studies in Caucasian history, Cambridge University Press, 1953
• Peacock, Andrew, SHADDADIDS, Encyclopaedia Iranica, 2011, 2020-05-26 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2024-09-24
• Blair, Sheila S., Surveyor versus Epigrapher, Muqarnas. 8. Brill., 1991, 2023-05-02 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2024-09-25
• Bosworth, C.E., Shaddadids, The Encyclopedia of Islam. Vol. IX. Brill., 1997
• Bosworth, C.E., The Political and Dynastic History of the Iranic World, In Boyle, J.A. (ed.). The Cambridge History of Iran:The Saljuq and Mongol Period. Vol. 5. Cambridge University Press., 1968

• Peacock, Andrew. Shaddadids // Encyclopædia Iranica Online. 2011. İstifadə tarixi: 18 June 2015.