Aprel işğalı — Vikipediya

Bu səhifədə iş davam etməkdədir. Müdaxilə etməyə tələsməyin! Əgər kömək etmək istəyirsinizsə, ya da səhifə yarımçıq qalıbsa, səhifəni yaradan istifadəçi ilə əlaqə qura bilərsiniz. Səhifənin tarixçəsində səhifə üzərində işləmiş istifadəçilərin adlarını görə bilərsiniz. Redaktələrinizi mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın. Bu məqalə sonuncu dəfə 4 saniyə əvvəl Qızılbaş (müzakirə | töhfələr) tərəfindən redaktə olunub. (Yenilə)

Bakı əməliyyatı
Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918–1920),Rusiya vətəndaş müharibəsi
Qızıl Ordunun hərbi hissələri Bakıya daxil olur. 1920-ci il
Tarix	27 aprel — 28 aprel 1920
Yeri	Cənubi Qafqaz
Səbəbi	Bakının vacib şəhər olması
Nəticəsi	Azərbaycanın təslim olması, Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası elan edilməsi.
Ərazi dəyişikliyi	Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu
Münaqişə tərəfləri
RSFSR Azərbaycan Kommunist Partiyası Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
Komandan(lar)
Mixail Levandovski Mixail Yefremov Nəriman Nərimanov Çingiz İldırım Səməd bəy Mehmandarov
Tərəflərin qüvvəsi
30,000-dən çox süngülü və qılınclı nəfər 30,000 nəfər

Bakı əməliyyatı^{[1][2][3][4][5]}, Aprel inqilabı^[6][7][8][9] (azərb. آ ﭘﺭﻳﻞ ﺍﻧﻘﻼﺑﯽ ^[10]‎), Aprel çevrilişi^[11] və ya Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulması^[12] — Azərbaycan hökumətini devirmək və ölkədə Sovet hakimiyyətinin qurulması məqsədilə, XI Qırmızı Ordu və Volqa-Xəzər hərbi donanmasının Azərbaycan bolşevikləri ilə yaxın koordinasiyalanmış və həyata keçirilən hücum hərbi əməliyyatıdır. Bakı əməliyyatının planı Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası (AK(b)P) liderləri olan Qafqaz cəbhəsinin komandiri Mixail Tuxaçevski və Hərbi İnqilab Şuranın üzvü Serqo Orconikidze tərəfindən hazırlanmışdı.^[13]

1919–1920-ci illərdə dərin siyasi və sosial-iqtisadi böhran yaşayan Azərbaycanda daxili siyasi vəziyyət gərgin idi: ölkənin qəzalarında müxtəlif siyasi və sosial qruplar arasındakı silahlı münaqişələr baş verirdi. Eyni zamanda, 1918-ci ildə Sovet hakimiyyətinin dağılması anından etibarən, yeraltı cəmiyyətlərdə müxtəlif siyasi partiyalar və sosialist oriyentasiyalı təşkilatlar fəaliyyət göstərirdi. Onlar siyasi məqsədlərinə nail olmaq üçün 1920-ci ilin fevralında AK(b)P ilə birləşdi.

1920-ci ilin aprelində XI Qırmızı Ordu Şimali Qafqazdakı Könüllü ordunu məğlub edərək, Azərbaycanla sərhədə yaxınlaşdı. Azərbaycan bolşevikləri aprelin 26-dan 27-sinə keçən gecəsində başlayan silahlı üsyanlara hazırlaşırdılar. Bakıda baş verən üsyanla paralel olaraq, bir sıra sovet zirehli qatarlar Azərbaycanla sərhədi keçdi və düşmən arxasında uğurlu dərin basqın etdi.

Bolşeviklər paytaxtın ən əhəmiyyətli obyektlərinə nəzarəti qurduqdan sonra hakimiyyətin təslim edilməsi haqqında Azərbaycan hökumətinə və parlamentinə ultimatum təqdim etdi. Fövqəladə toplantıda məclis Azərbaycan Kommunist Partiyasına hakimiyyəti vermək üçün səs verdi. Ölkə daxilinə daxil olan XI Qırmızı Ordunun hərbi dəstəyi ilə yeni hökumət qısa müddət ərzində Azərbaycanın qalan hissəsini də nəzarəti altına aldı. Bu hadisələrin əsas nəticəsi Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulması (Kommunist Partiyasının rəhbərliyi ilə) və müstəqil Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının elan edilməsi idi. Və Azərbaycan SSR 1922-ci ilə qədər müstəqil bir dövlət kimi fəaliyyət göstərdi.

1918-ci ilin iyulunda Bakıda sovet hakimiyyəti devirilmişdi və sentyabrda Qafqaz islam ordusu tərəfindən tutulduqdan şəhər Azərbaycan Demokratik Respublikasının paytaxtı oldu. Ancaq bolşevik mövqeyində olan müxtəlif partiyalar və sosializm oriyentasiyasının ("Hümmət" və "Ədalət" təşkilatları) təşkilatları gizlin şəkildə hərəkət edirdi. Əvvəlcə onlar çox zəiflədilmişdilər. Yalnız 1918-ci il avqust-sentyabr aylarında Bakının alınması vaxtı 100 "Ədalət" üzvü öldürülmüş və 95 nəfəri əsir düşmüşdü, sağ qalanlar və həbsdən qaçanlar qeyri-leqal fəaliyyətə keçdilər.^[14] "Hümmət" təşkilatı Sovet hakimiyyətinin düşməsindən sonra demək olar ki, tam dağıdılmış oldu və yalnız 1918-ci ilin sonunda yenidən qurulmağa başlandı.

"Hümmət"in bolşevik qanadından fərqli olaraq, onun demokratik qanadı Azərbaycanın müstəqillik bəyannaməsində iştirak edirdi və Milli Şurada şəxsi fraksiyasını yaratdı.^[15] 1918-ci ilin dekabrında öz işinə başlayan Azərbaycanın birinci parlamentində onun nümayəndələri (Səməd ağa Ağamalıoğlu, Əliheydər Qarayev, Əhməd bəy Pepinov, K. Camalbəyov, İbrahim Əbilov, Əkbər ağa Şeyxülislamov) Sosializm fraksiyasının üzvü oldular.^[15] Deputatlar Səməd ağa Ağamalıoğlu və Əliheydər Qarayev parlamentdə əhəmiyyətli rol oynadılar. Sosialist "Hümmət"in bəzi nümayəndələri 1920-ci ildə bolşeviklərə qoşuldular və ölkədə Sovet hakimiyyətinin qurulmasının aktiv tərəfdarı oldular.

Azərbaycanda sol SR partiyasının formalaşdırılması (üzvləri R. Axundov, A. Bayramov, H. Cəbiyev və başqaları) 1918-ci ilin noyabr ayında bolşeviklərlə ittifaqda baş vermişdir. Milli məsələ ilə bağlı onlar Rusiya sol SR-lərindən fərqli olaraq Azərbaycanın müstəqil sovet respublikası kimi təşkil edilməsini və onun müstəqilliyinin tanınmasını istəyirdilər. 1919-cu ilin yazında Azərbaycan sol SR təşkilatı demək olar ki bütün üzvləri ilə birlikdə Hümmər ilə birləşdilər.

1918-ci ilin dekabrında fəhlə təşkilatları (zavod və sənaye komitələri) birləşərək "Bakı Fəhlələr Konfransı"nı yaratdılar və bu qurum tezliklə Bakı fəhlələrinin daimi ali nümayəndə orqanına çevrildi. A.İ. Mikoyan onu "bir növ Şura" adlandırmış, S.M. Kirov isə "fəhlə parlamenti" kimi təsvir etmişdir. Onun daxilində bolşeviklər bir tərəfdən, menşeviklər və SR-lər digər tərəfdən kəskin mübarizə aparırdılar. Menşeviklər və SR-lərə görə, Fəhlələr Konfransının səlahiyyətləri fəhlələrin əmək haqqı və yaşayış şəraiti ilə bağlı məsələlərlə məhdudlaşmalı, siyasi mübarizə isə parlamentdə aparılmalı idi. Daha sonra bolşeviklər Fəhlə, Əsgər və Kəndli Deputatları Sovetinin yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış etdilər və bu təklif 1919-cu il yanvarın 22-də keçirilən Fəhlələr Konfransında təsdiqləndi. Mart ayının ortalarına qədər isə Fəhlələr Konfransının rəhbərliyi faktiki olaraq bolşeviklərin əlinə keçdi, onlar menşeviklər və sosialist-inqilabçıları sıxışdıraraq onu Bakı fəhlələrinin ali siyasi orqanına çevirdilər.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mövcud olduğu illərdə bolşeviklər bir sıra qəzetlərin nəşrinə başladılar. Aşağıdakı qəzetlər Azərbaycan və rus dillərində nəşr edilirdi: Nabat, Füqəra sədası, Kommunist, Molot, Proletari, Raboçiy Put, Bednota, Azərbaycan füqərası, Bakı fəhlə konfransının xəbərləri, Zəhmət sədası, Hürriyyət, Həqq, Raboçaya Pravda və Novıy Mir. 1919-cu il iyulun 30-da bolşeviklərin "Bakı fəhlə konfransının xəbərləri" qəzeti, menşevik Əliheydər Qarayevin redaktorluğu ilə, Rusiya (Bolşevik) Kommunist Partiyasının yeni proqramını ilk dəfə Azərbaycan dilinə tərcümə edərək dərc etdi. Proqramın tam dərc edilməsi mümkün olmadı (cəmi beş nömrə yayımlandı), çünki hakimiyyət qəzeti bağladı. Lakin bolşeviklər sonradan proqramı ayrıca broşura şəklində nəşr etdilər. N. Nərimanovun daha sonra dediyi kimi, bu qəzetlərin nömrələri Moskvaya da çatırdı və o, hətta Leninə də bu barədə məlumat vermişdi.

Bir sıra inqilabi düşüncəli şəxslər, o cümlədən bolşeviklərə simpatiya bəsləyənlər, hökumət qurumlarında və hüquq-mühafizə orqanlarında çalışırdılar. Belə ki, Çingiz İldırım, millət vəkili Qarayevin dəstəyi ilə əvvəlcə Qarabağ General-Qubernatorluğu yanında şuranın üzvü, sonra isə Bakı limanının rəhbərinin baş köməkçisi və eyni zamanda hərbi limanın rəisinin müavini oldu. Hərbi hissələrdə və donanmada inqilabi fəaliyyət haqqında danışarkən, Mirzə Davud Hüseynov yazırdı ki, "Bakı qarnizonunda, sözün əsl mənasında, hər hərbi hissədə bizim hücrələrimiz var idi... Donanmada da vəziyyət belə idi... Yoldaş İldırım o vaxt Bakı limanının rəhbərinin köməkçisi idi və biz onun vasitəsilə fəaliyyət göstərirdik". Nəriman Nərimanovun əmisi oğlu, "Hümmət"in üzvü Müzəffər Nərimanov Azərbaycan ordusunda xidmət edirdi. Sonradan o, Müsavat əks-kəşfiyyatında işə düzəldi, daha sonra isə Əmək Nazirliyinin münaqişələr şöbəsində çalışdı. RKP(b) üzvü A. Bayramovun həyat yoldaşı C. Bayramova isə AXC parlamentinin qanunvericilik şöbəsində katib olaraq işləyirdi. Digər bir RKP(b) üzvü L.P. Beriya isə Azərbaycanın Hərbi Nazirliyinin tərkibində fəaliyyət göstərən “Əks-inqilabla Mübarizə Təşkilatı”nın əməkdaşı idi.

V. İ. Lenin 1918-ci ilin payızında "Hümmət"in üzvlərindən biri olan Dadaş Bünyadzadə ilə söhbəti zamanı belə demişdi:

Yoldaş Stepanın başçılığı ilə 26 komissarın itkisi başladığımız işi dayandırmamalıdır, yenidən qüvvələri toplamaq və menşeviklər və eserlər tərəfindən aldadılmış Azərbaycan işçiləri və kəndlilərini maarifləndirmək və azad etmək lazımdır.

Həmin vaxt D. Bünyadzadə ona azərbaycanlı kommunistlərin Azərbaycanın gələcək dövlət quruluşu barədə müxtəlif fikirlərdə olduqlarını bildirdi:

İliçə məlumat verəndə ki, Azərbaycanda iki cərəyan var: birincisi, Bakı və Azərbaycan azad edildikdən sonra müstəqil sosialist sovet respublikası yaratmaqdır, ikincisi isə heç bir respublika yaratmamağın, Azərbaycanın quberniyalara bölünərək RSFSR-ə birləşdirilməsinin zəruriliyini irəli sürür, İliç bu məsələ ilə bağlı açıq şəkildə bildirdi ki, müstəqil respublika yaradılması fikri doğrudur, ikinci fikir isə müstəmləkəçilikdir və hətta ağılsızlıqdır.

1919-cu il mayın 2-də keçirilən Ümum-Bakı partiya konfransı “Müstəqil Sovet Azərbaycanı” şüarını irəli sürdü. 7-8 may tarixlərində Bakıda keçirilən Zaqafqaziya partiya təşkilatlarının konfransında Bakı partiya təşkilatı “Müstəqil Sovet Azərbaycanı” şüarını gündəmə gətirdi, lakin konfrans, xüsusilə də RK(b)P-nin Tiflis bürosunun üzvləri, bu təklifi rədd etdilər. Buna baxmayaraq, 19 iyul tarixində RK(b)P Mərkəzi Komitəsinin Siyasi Bürosu və Təşkilat Bürosunun birgə iclasında gələcəkdə Azərbaycanın müstəqil sovet respublikası kimi tanınması barədə qərar qəbul edildi. Bolşeviklərin “Füqəra sədası” qəzeti 17 avqust tarixində Azərbaycan Sovet Respublikasının yaradılması ideyasının V. İ. Lenin tərəfindən təsdiqləndiyini bildirdi. 20 avqust tarixində RK(b)P Mərkəzi Komitəsinin katibi Y. D. Stasova Qafqaz diyar komitəsinə yazdığı məktubunda qeyd edirdi:

Azərbaycanın müstəqil Sovet Respublikası elan olunmasını tamamilə məqsədəuyğun hesab edirik.

Anastas Mikoyan 1919-cu il mayın 22-də Leninə yazdığı məktubunda qeyd edirdi:

Azərbaycanda daha çox neft materialları, daha kəskin sosial ziddiyyətlər, çevriliş üçün daha çox sinfi zəmin, mövcud hökumətə qarşı daha çox narazılıq və nifrət var, müstəqillik isə sadəcə illüziyadır... İnqilabi hərəkatın uğurlu olması, çevriliş yolunda milli maneələrin aradan qaldırılması, müsəlman zəhmətkeş kütlələrin bizə, beynəlmiləlçilərə olan etimadını qazanmaq üçün Bakı təşkilatı müstəqil Sovet Azərbaycanını Sovet Rusiyası ilə sıx siyasi və iqtisadi əlaqələrə malik bir qurum kimi tanıdı. Bu şüar çox populyardır, öz ətrafında bütün müsəlman zəhmətkeşlərini birləşdirə və üsyana qaldıra bilər.

Nəriman Nərimanovun və S.M. Kirovun xatirələrinə əsasən, Lenin hesab edirdi ki, Sovet Azərbaycanı Şərq xalqları üçün nümunə olmalıdır.

919-cu ilin sonu – 1920-ci ilin əvvəlində Azərbaycan dərin siyasi və sosial-iqtisadi böhran içində idi. Birinci Dünya müharibəsi nəticəsində yaranmış iqtisadi tənəzzül, həmçinin Rusiya ilə təsərrüfat əlaqələrinin kəsilməsi respublikanı ağır vəziyyətə salmışdı. Bir sıra qəzalarda kəndli üsyanları baş verir, təsərrüfat çökürdü, neft sənayesi isə fəlakətli vəziyyətdə idi.

1913-cü illə müqayisədə 1920-ci ilin əvvəllərində neft hasilatı cəmi 39 %, emal isə 34,5 % səviyyəsinə enmişdi. Ölkədə mövcud olan 40 neftayırma zavodundan yalnız 18-i fəaliyyət göstərirdi, neft sənayesinə xarici müdaxilə nəticəsində vurulan ziyan isə 750 milyon qızıl rublu məbləğində qiymətləndirilirdi. “Müsavat” partiyasının II qurultayında partiyanın lideri M. Ə. Rəsulzadə neft sənayesindəki böhranla bağlı qeyd etmişdi ki, neft mədənlərində çalışan fəhlələr dövlət hesabına saxlanılır, neft sənayeçiləri isə mədənlərdə işləri tamamilə dayandırmaq niyyətindədirlər. O dövrün neft mədənləri “Kommunist” qəzeti tərəfindən “qəbiristanlıq” adlandırılmışdı.

Müharibədən əvvəlki dövrlə müqayisədə 1920-ci ildə kənd təsərrüfatı bitkilərinin ümumi əkin sahəsi 40 % azalmışdı, pambıq əkinlərinin sahəsi isə 99 %, üzüm bağlarının sahəsi 30 % enmişdi, heyvandarlıq məhsullarının istehsalı isə ümumilikdə 60-70 % azalmışdı. Suvarma sistemləri də tənəzzülə uğramışdı, nəticədə pambıq əkinləri müharibədən əvvəlki səviyyənin yalnız 2,3 %-ni təşkil edirdi.

Azərbaycanı qeyri-sabit vəziyyətə salan təkcə varlılarla kasıblar arasındakı qarşıdurma və bu səbəbdən yaranan sosial gərginlik deyildi. İşçi sinfinin iqtisadi və sosial vəziyyətini yaxşılaşdırmaq uğrunda mübarizəsi də buna səbəb olurdu. 1919-cu ilin sentyabrına qədər Bakıda işsizlərin sayı 30 min nəfərə çatmışdı, İranlı buruq işçiləri isə vətənlərinə geri qayıdırdılar. Həmin ilin oktyabrında Bakı neftçilərinin real əmək haqqı 1914-cü il səviyyəsinin cəmi 18 %-ni təşkil edirdi. Eyni zamanda, malların qiymətləri dəhşətli dərəcədə artmışdı. Məsələn, 1919-cu ilin ikinci yarısında çörəyin qiyməti 100 % və daha çox, ətin qiyməti 56 %, balığın qiyməti 150 %, yumurtanın qiyməti 96 %, yağın qiyməti 200 %, alt paltarları 100 %, yun parçalar 233 %, ayaqqabı isə 135 % yüksəlmişdi. Yaranmış ərzaq böhranının daha da dərinləşməsinə 1919-cu ilin sonlarında general A. İ. Denikinin könüllü ordusu tərəfindən tətbiq edilən iqtisadi blokada da təsir göstərmişdi. Denikin Gürcüstan və Azərbaycanın "Rusiya dövlət maraqlarına zidd" hərəkət etdiklərinə görə, onların bolşeviklərdən azad olunan Rusiya ərazilərindən ərzaq almasına imkan vermək istəmirdi.

"Müsavat" partiyasının parlament üzvü Kəzimzadə paytaxtda gündəlik həyatın dözülməz olduğunu şikayət edirdi, çünki bütün işçi təşkilatları dağıdılmış, aclıq çəkən işçilər isə 8 saat əvəzinə 17-18 saat işləyir və istənilən vaxt işdən qovula bilirdilər. Daxili işlər naziri Mustafa bəy Vəkilovun 1920-ci il martın 22-də rəsmi olaraq ifadə etdiyi mövqeyi belə idi: “Respublikanın ali icra hakimiyyəti işçi sinfinin iqtisadi və hüquqi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması uğrunda mübarizəsinə müdaxilə etmək niyyətində deyil, lakin dövlətə qarşı olan çıxışları hər vasitə ilə yatıracaq”.

Bundan əlavə, Azərbaycanla Ermənistan arasında mübahisəli ərazilər uğrunda erməni-azərbaycanlı silahlı toqquşmaları davam edirdi. Azərbaycana böyük bir qaçqın axını gəlir, onlarla birlikdə isə ölkənin qəza bölgələrinə epidemiyalar və aclıq qayıdırdı. Maddi və maliyyə vəsaitləri olmayan "Müsavat" hökuməti qaçqınlar və yoxsulluq problemi ilə bacara bilmirdi.

Qəzalarda kəndlilər torpaq sahiblərinin mülklərini ələ keçirir, bəzən də bunun üçün silahlı hücumlar da təşkil edirdilər. 1919-cu ildə AXC hakimiyyətinin əsas qayğılarından biri də Gəncə qəzasında bu istiqamətdə həyata keçirilən hücumlar idi. Bu qəza xüsusilə latifundiyaların çox olması ilə seçilməkdə idi. Yelizavetpol quberniyasının rəhbəri polkovnik Vəkilov tərəfində AXC-in Daxili İşlər Nazirliyinə göndərilən telegramda bildirilirdi ki, quberniyada “qara qüvvələr arasında” propaqanda yayılmaqdadır ki, əslində AXC hökuməti bəy və ağalardan ibarətdir və buna görə də ancaq bu dərəcədən olan insanların rifahı, yaxşılığı üçün çalışmaqdadır. Hökumətin addımlarında da müəyyən anlamda bu düşüncələri dəstəkləyən addımlar atmaqda idi. Məsələn, Daxili İşlər Naziri Nəsib bəy Yusifbəyli qubernator Xosrov bəy Sultanova yazdığı teleqramda mövcud torpaq vəziyyətinin yeni aqrar islahat tədbiq ediləcəyi vaxta qədər qorumağı əmr etməkdə idi. Eyni zamanda kəndlilər tərəfindən yazılmış bir məktubda qubernatorun və yerli inzibati şəxsin Öksüzlü kəndinin bəylərini aşkar şəkildə qoruduqlarını bildirmişdilər. Digər yerlərdə də torpaq məsələsinə görə etirazlar və narazılıqlar artmaqda idi.

Hakimiyyət boşluğunun olduğumbir şəraitdə yerlərdə silahlı dəstələr və ya quldur birləşmələri ortaya çıxmışdı. 1918-1919-cu illərdə formalaşan silahlı dəstələr Gəncə, Qazax, Lənkəran, Nuxa və Şəmkir bölgələrində əhəmiyyətli gücə malik idilər. Onların sosial tərkibi də mütəmadi olaraq dəyişməkdə idi. Əsasən bu dəstələrin tərkibinə qaçaq cinayətkarlar, torpaqsız bəylər və ya kəndlilər, bütün var-yoxunu itirmiş köçərilər, Qarabağ və Naxçıvandan olan qaçqınlar, Azərbaycan ordusundan fərarilik etmiş əsgərlər daxil olurdu. Məsələn Qızılhacılı kəndində köhnə məhbus Məşədi Qədirin rəhbərliyi altında silahlı bir dəstə formalaşdırılmışdı. Dəstə kəndin inzibati rəhbəri ilə Məşədi Qədir arasındakı toqquşma nəticəsində formalaşmışdı və üzvləri əsasən fərarilər, dağlarda gizlənmiş oğrular, ermənilərdən ibarət idi. 1919-cu ildə bu dəstə demək olar ki, Qazax qəzasında hakimlik etməkdə idilər. Onların fəaliyyətinə torpaq sahiblərinin mülklərini talamaq və onları öz torpaqlarını kəndlilərə paylamağa məcbur etmək daxil idi. Onlar torpaq sahibləri ilə birlikdə kəndliləri də yağmalayır, eyni zamanda hökumətin adamları hesab etdikləri şəxsləri də öldürürdülər. Bütün bunların nəticəsində oraya ordu bölməsi göndərildi. Artıq oktyabr ayında top və pulemyotlarla təchiz edilmiş ordu birləşməsi bölgədə bu dəstə ilə hərbi toqquşmalara başladı.

Qazax qəzasının bir digər kəndi olan Yuxarı Ayıblıda (müasir Şiştəpə) da köhnə məhbus Kərbəlayi Əsgərin rəhbərliyi altında bir başqa dəstə fəaliyyət göstərməkdə idi. Dəstə bəyləri və hökumət nümayəndələrini ailələri ilə birlikdə öldürürdü. Bu dəstənin üzvləri Sultanov ailəsinin bütün mülklərini dağıtdıqdan sonra onlar Şəmkir qəzasını tərk etməyə məcbur oldular. Qubernator qəza rəisini Kərbəlayi Əsgərin dəstəsini almaq üçün təcili addımların atılmayacağı halda onun “nüfuzunun və məşhurluğunun kütlələr üzərində artacağını, insanlar üzərindəki təsirinin yüksək dərəcədə artacağını” yazırdı.

Bolşeviklərlə əlaqə qurmağı bacarmış və kənd yerlərində fəaliyyət göstərən Qatır Məmmədin dəstəsi daha geniş fəaliyyətə malik idi. O, varlı insanların mülklərini əllərindən alır, evlərini yandırır, müqavimət göstərənləri isə öldürürdü. 20 mart 1919-cu ildə Qatır Məmmədin, Kərbalayi Əsgərin, M. Əliyevin və Kor Vəlinin birləşmiş dəstələri 600 nəfərlik hərbi birləşmə formalaşdıraraq Azərbaycanın ikinci ən böyük şəhəri olan Gəncəni mühasirəyə aldılar. Onlar qubernator polkovnik Vəkilovu özünün sağ qalmağı bacarmış döyüşçüləri ilə birlikdə şəhəri tərk etməyə məcbur etdilər. Vəkilov tələbləri qəbul edib Bakıya yola düşdü. Bu hadisə Fətəli xan Xoyski hökumətinin dağılmasına yol açan əsas səbəblərdən biri oldu. 20 iyul tarixində Kərbəlayi Əsgər, 18 sentyabrda isə Qatır Məmməd öldürüldülər. Bu iki şəxsin öldürülmələrinə baxmayaraq quberniyada silahlı münaqişə davam etməkdə idi. Muğanda vəziyyət həssas olmağa davam etməklə birlikdə, Lənkəran qəzasında demək olar ki, anarxiya hakim olmuşdu.Burada da Gəncədə olduğu kimi silahlı dəstələr meydana çıxmışdı. Məsələn Zuvand qəzasının Mistan kəndində dəmirçi olan Bala Məmmədin rəhbərliyi altında kəndlilərdə ibarət dəstə meydana çıxmışdı. Muğan düzündə “bolşevik” kəndləri hesab edilən Privolnoye, Qriboyedovka, Petrovka, Qriqoryevka kəndləri ilə “əksinqilabçı”Novoqolovka (Uzuntəpə), Andreyevka (Qarazəncir) Axtraxanovka, Pokrovka, Nikolayevka kəndləri arasında da hərbi münaqişə getməkdə idi.

Bakı Kommunasının devrilməsindən və Sentrokaspi diktaturasının yaradılmasından sonra bölgədəki hakimiyyət “Beşlər Diktatorluğuna” keçmişdi. Onnu da əvəzinə Muğan Regional Hakimiyyəti formalaşdırıldı. Sonuncu da hakimiyyət əsasən bölgədəki ordunnu baş qərərgah rəisi və Xəzər hərbi dəniz donanmasının komandanın əlində cəmləşmişdi. Bu şəxslər Lazar Biçeraxov və M. Prjevalski idi. Biçeraxov sonradan Şimali Qafqazda Könüllü Ordunu komandanlarından biri olmuşdu. Qızıl Ordunun döyüşçüsü olan Osipov vəziyyəti belə şərt edirdi:

Bu zaman Lənkəranda vəziyyət qeyri-müəyyən idi, hər bir kəs bir hakimiyyət iddiasında idi. Hətta küçələr də həmin yolla adlandırılırdı: Ryabovskaya kwçəsi, bura Akopov, bura Osipov və s. Hər gün bu qruplar arasında toqquşma yaşanırdı. Bu gün onlar Akopovu həbs etməyə çalışdılar, sabah Şevkunovu və s. Bir sözlə tam olaraq anarxiya. Gecələr bizlər küçələrə çıxa bilmirik.

1919-cu ilin yazında bolşeviklər Lənkəranda və Muğanda Sovet hakimiyyətinin qurulduğunu elan etdilər. Həmin zaman bura Cənubi Qafqazda Sovet hakimiyyətinin mövcud olduğu yeganə yer idi. Həm azərbaycanlı qüvvələr, həm də köhnə çar zabitlərinin komandanlığı altında olan ordu birləşmələri bolşevik hakimiyyətinə müxalif idilər. 1919-cu ilin avqustunda AXC-nin təşkil etdiyi hərbi yürüşlə buradakı bolşevik hakimiyyətinə son qoyuldu. Bu yürüşdə Britaniya hökuməti AXC-ə hərbi dəstək vermişdi. Beləliklə bölgədə Azərbaycan hakimiyyəti quruldu.

Müsavat hökumətinin rəsmi qəzeti olan “Azərbaycan” bu barədə yazırdı:

Təəssüf ki, kəndlərdə və kəndlərdə bolşevik təbliğatı böyük uğur qazanır.

Rusiya Kommunist (Bolşevik) Partiyasının regional komitəsi 1920-ci ilin fevralında özünün mərkəzi komitəsini bu barədə məlumatlandırmışdı:

…Biz işçi və kəndli sinfi üzərində tam təsir gücünə malikik...Bir çox ordu birləşməsində də uğurlu iş aparılmaqdadır...və biz onların dəstəyindən əminik.

Dövlətin vəziyyəti də dərin böhran içərisində idi. Qanuna görə parlament 120 nəfərdən ibarət olmalı idi, lakin onun bütün varlığı dövründə bu qədər millətvəkilini təmin etmək mümkün olmadı. Bir çox üzvlər nadir hallarda parlamentə gəlməkdə və ya onun fəaliyyətində iştirak etməkdə idilər. Elə buna görə də, parlamentin 20 toplantısı yetərsayın təmin edilmədiyinə görə keçirilə bilməmişdi. Elə belə şeylərə görə də, hakimiyyət parlament iclaslarında iştirak etməməyə görə cərimə tədbiq etmək qərarına gəlmişdi.

Parlamentin bütün fəaliyyəti dövründə 230 qanun layihəsi müzakirə üçün təqdim edilmişdir. Bu qanun layihələrinin 2/3-dən çoxu maliyyə, ədliyyə, daxili və hərbi nazirliklər tərəfindən təqdim edilmişdi. İctimai təhsil, səhiyyə və əmək nazirlikləri 30, kənd təsərrüfatı nazirliyi isə cəmi 12 qanun layihəsi təqdim etmişdi. Bu qanun layihələri büdcə, hərbi, torpaq, maliyyə kimi müxtəlif komissiyalarda müzakirəyə çıxarılır və elə orada da ilişib qalırdı. Bunun ən əsas nümunələrindən biri bitmək bilməyən müzakirələrdən, transferlərdən və geri çəkmələrdən ibarət olan aqrar məsələ ilə bağlı qanun layihəsi idi. Müsavat Partiyasının ikinci konqresində Məhəmməd Əmin Rəsulzadə məcbur olub elan etmişdi ki, "höumət...kəndli məsələsində verdiyi vədi yerinə yetirmədi” və o, davam edirdi “biz bu məsələdə hələ də köhnə qanunları...Nikolayev qanunlarını rəhbər tuturuq”.

Qayda pozuntuları, rüşvətxorluq, sui-istifadə, spekulyasiyalar və s. kimi şeylər hökumət orqanlarında geniş yayılmışdı. Bütün bunlar da öz növbəsində siyasi skandallara yol açırdı. Məsələn Ticarət və Sənaye naziri M. Əsədullayevin neftin satışı ilə bağlı gizli razılaşmaya getməsi və sui-istifadəsi siyasi skandala səbəb oldu və Xoyskinin hökuməti istefa verərək Yusifbəylinin hökuməti quruldu.

Ölkədə hakim olan siyasi qeyri-sabitlik Müsavat, İttihad, Əhrar, sosialistlər, partiya üzvü olmayan insanlar arasındakı mübarizəni daha da sərtləşdirirdi. İttihadçılar və Xəlil Paşa, Rüfət bəy, Yaqub bəy kimi türk millətçi-hərbçiləri Sovet Rusiyası ilə ittifaq formalaşdırılmasının tərəfdarı idilər. Parlamentdə bitərəf üzvlərin lideri Behbud xan Cavanşir, eləcə də Müsavat Partiyasının üzvü Məhəmmədhəsən Hacınski də Rusiya ilə dostluq münasibətlərinin yaradılmasından tərəf idilər. Yusifbəylinin hökumətinin vəziyyəti buna görə də heç yaxşı deyildi. Çünki Xoyskinin rəhbərlik etdiyi qüvvələr anti-bolşevik mövqeni, Hacınskinin rəhbərlik etdiyi qüvvələr isə əksini müdafiə edirdilər.

Hökumətin xarici və daxili siyasəti partiyanın özünün sol qanadı tərəfindən sərt bir şəkildə tənqid edilməkdə idi. Bolşevik qəzet olan “Novy Mir” bu barədə bunları yazmışdı:

Müsavat Partiyası ölkədəki bütün nüfuzunu itirmişdir. O, hələ də hakimiyyətdədir, o, hələ də siyasətə yön verir, lakin artıq havadan asılı vəziyyətdədir, o, artıq əhalinin geniş kütlələrində heç bir dayağa sahib deyildir...Müsavat Partiyası artıq öz faydasını başa vurub..

Azərbaycan ordusu sıralarından fərarilik halları yayılmaqda idi və bolşeviklər bunun daha da geniş vüsət alması üçün çalışmaqda idilər. Hərb naziri Səməd bəy Mehmandarov Nazirlər Şurasının rəhbərinə bu barədə xəbərdarlıq da etmişdi:

Mən Bakı indi Cənubi Qafqaz bolşeviklərinin mərkəzinə çevrildiyi üçün onların Bakı qarnizonuna mənfi təsir etməsindən qorxuram.

Hərb Nazirliyi qeyd edilən problemin ortadan qaldırılması üçün baş nazirlikdən ordu bölmələrində yeni siyasi sistem lehinə təbliğatın gücləndirilməsi istiqamətində addımlar atılmasını istəyirdi.

Bakıya əlavə olaraq bolşevik təbliğatı qəzalardakı ordu bölmələrinə də təsir etməkdə idi. Sonralar Mirzə Davud HÜseynov bu barədə bunları yazmışdı:

Biz Lənkəran, Qarabağ və Quba qarnizonları daxilində təşkilatlara sahib idik.

10 mart 1920-ci il tarixli və ZAqatala dairəsi qubernatorundan Daxili İşlər Nazirliyinə göndərilmiş teleqramda mərkəzdən təcili şəkildə Qax, Zaqatala və Balakəndə oxu zallarının və yeməkxanaların qapadılması istənilirdi, çünki bu yerlər bolşevik təbliğatı mərkəzinə çevrilmişdi. Eyni zamanda bolşeviklərin Lənkəran Partiya Komitəsi şəhərdəki qarnizon daxilində 3 hücrə formalaşdıra bilmişdi. Belə bir fəaliyyət bir neçə birləşmədə narahatlığın meydana çıxması ilə nəticələnmişdi. Buna görə də, 1920-ci ilin martında V alayın bəzi əsgərləri üsyan qaldırmış ermənilərlə döyüşmək üçün Qarabağa getməkdən imtina etmişdilər. Hüseynovun bildirdiyinə görə bu alayda önmli birliklə bolşeviklər tərəfinə keçmişdi. Əldə olan materiallar əsasında çıxış edilərək bildirilir ki, bəzi komandanların özləri də bolşeviklərə simpatiya ilə yanaşmaqda idilər. Əliheydər Qarayab sonralar yazmışdı ki, hərb nazirinin müavini Əliağa Şıxlınski hökumətin siyasəti ilə razılaşmamaqda idi və buna görə də “bizim tərəfimizə keçmiş, bizə öz yardımını təklif etmişdi”. AXC işğal edilərkən Şıxlinski hökumətin bolşeviklərin zirehli qatarının irəliləməsinin qarşısını almaq üçün dəmiryolunu partlatmaq əmrini icra etməkdən imtina etmişdi.

Bolşeviklərin fəaliyyətinə və təbliğatına əlavə olaraq, üzvlərinin bir çoxunun əhalinin kasıb təbəqəsindən gələn ordudakı pis vəziyyətdə döyüş qabiliyyətinin aşağı enməsinə səbəb olurdu. Hərb naziri Mehmandarovun bildirdiyinə görə, orduya yalnız kasıblar gəlməkdə idi və o, “ordunun heç bir yerində xan, bəy kimi insanları” görməmişdi. KAsıblar soyuğa, aclığa və xəstəliklərə tab gətirə bilmirdi və ölürdü.O zaman Bakıda olmuş B. Baykov xatirələrində üstü-başı pis vəziyyətdə olan və ayaqları yalın əsgərləri Bakı küçələrində görmüşdü. Döyüş üçün nəzərdə tutulan atlar da dəri və sümükdən başqa bir şey deyildi.

1920-ci ilin başlanğıcında Azərbaycan ordusu özü dağılmağa başlamışdı. Aprel ayının ortalarında V Bakı alayının 1000 döyüşçüsündən yalnız 300-ü bölmədə qalmışdı. Eyni zamanda Quba alayında 400, I Süvari alayında 380, VIII Ağdaş alayında 400, II Qarabağ süvari alayında 250, Şəki süvari alayında təxminən 200 nəfər, Gəncə piyada alayında 400 nəfər döyüşçü qalmışdı. Bəzi qaynaqların bildirdiyinə görə, yaz ayları dövründə təxminnə 35 min əsgər erməni üsyanını yatırmaq üçün göndərilmiş olduqları Qarabağdan qaçmışdı. Bir çox yerdə əmrə tabe olmamaq və qiyam kimi hadisələr meydana çıxmışdı. General-mayor Həbib bəy Səlimovun bildirdiyinə görə, həmin zaman ordunun geridə qalmış hissələri yalnız kağız üzərində mövcud olmaqda idi.

1920-ci ilin əvvəllərində Azərbaycandakı communist təşkilatlar vahid partiyaya sahib deyildilər. Onlar daha güclü siyasi fəaliyyət üçün bir partiya halında birləşməyin labüdlüyünü düşünməkdə idilər. Lakin Hümmət Partiyasının menşevik və bolşevik qanadları arasındakı qarşıdurma onların sonuncu ayrılığının meydana çıxmasına səbəb oldu. Sol Hümmətçilər Ruhulla Axundovun rəhbərlik etditi azərbaycanlı SR-lər (Sosial İnqilabçılar) ilə birləşməyə çalışsalar da, onlarla da tam şəkildə razılığa gələ bilmədilər. Azərbaycanlı SR-lər öz millətlərinin yeganə təmsilçisi kimi yalnız azərbaycanlıların Azərbaycan Kommunist Partiyasının qurulmasında iştirak etmələrini müdafiə edirdilər. Ədalət Partiyasının üzvləri arasında münaqişənni bölünmə ilə nəticələnməsinin qarşısı da V. Naneişvili, Anastas Mikoyan və D. Bünyadzadənin müdaxiləsi ilə aradan qaldırıldı və ümumi konqresdə yeni Mərkəzi Komitə seçildi. Bu dövr ərzində birləşmə məsələsi bütün partiyaların görüşlərində müzakirə edilməkdə idi. SR-lər tədbirlərdən ədalətcəsinə uzaqlaşdırılan azərbaycan ziyalılardan da istifadə edilməsinə ehtiyyac olduğunu müdafiə edirdi. Müzakirə edilən əsas şeylərdən biri də Mart hadisələrinin əsil səbəbkarlarının kimliyi idi.

1920-ci ilin 11-12 fevral tarixlərində Azərbaycankı communist təşkilatların Bakıda konqresi keçirildi. Nəticədə Azərbaycan Kommunist (Bolşevik) Partiyasının yaradılması elan edildi. Konqresdə Rusiya Kommunist Partiyasının, Hümmət Partiyasının və Ədalət Partiyasının hər birinin Bakı təşkilatlarından 30 nəfər, qəza təşkilatlarından isə ümumilikdə 30 nəfər iştirak etməkdə idilər. Konqres Bakı İşlər Klubunda pəncərələr qapadılaraq gizli şəkildə təşkil edilmişdi. Konqres Azərbaycan Kommunist Partiyası Qafqaz Diyar Komitəsinin bir hissəsi və onu özünün üst qurumu olaraq qəbul etdiyini qərara aldı. Eyni zamanda qətnamənin “hal-hazırki vəziyyət” adlı qismində Azərbaycan kommunistlərinin əsas hədəfi kimi işçilərin və kəndlilərin mövcud hökuməti devirməyə hazırlaşdırmaq üçün praktiki işlərə başlamaq qeyd edilmişdi.

Bu məsələ ilə bağlı qərbli və Sovet Azərbaycanı tarixçiləri arasında uzlaşmazlıq vardır. Sovet Azərbaycanlısı olan tarixçilər qərbli tarixçiləri tarixi faktları saxtalaşmdırmaqda ittiham edirdilər. Məsələn, bu məsələ ilə bağlı Firuz Kazımzadə qeyd edir:

...regional komitələrdən gələn etirazlara baxmayaraq, partiya nizamı pozularaq azərbaycanlı Qarayev, Sultanov, Axundov, Hüseynov və başqaları ayrıldılar və əlahiddə Azərbaycan Kommunist Partiyasını yaratdılar.

Bir başqa tarixçi Svyatoxovski isə bildirir ki, Müsavat rejimi altında bolşevik fəaliyyətinin davam etdirilməsi əslində ingilislərin müdaxiləsi nəticəsində liberal mühitin yaradılmasından qaynaqlanmaqda idi. O, iddia edir ki, azərbaycanlı kommunistlər rus partiyası içində əriməyə istəksiz yanaşırdılar. Ümumiyyətlə o, bütün bu prosesləri “rusiya mərkəziyyətçiliyi və azərbaycanlı separatçılığı arasında münaqişə” kimi təqdim edir.

Orduda xidmət edənlər daxilində naahatlıqlar olduğu üçün hökumət geniş səlahiyyətlər verdiyi polisə arxalanmaqda idi. Bakının polis rəisi RÜstəm bəy Mirzəyev polis rəislərinə vermiş olduğu göstərişdə kommunistlərin qanundan kəna toplantı və mitinqləri çoxaltmaları barədə məlumatı olduğunu, ancaq bu istiqamətdə hansısa müəyyənləşdirmə və ya xəbər vermə halının yaşanmadığını bildirmişdı. O, polis qurumlarından kommunistlərin bu istiqamətdə fəaliyyətlərini maksimuma qaldırmalarını, bu səpkidə toplantı keçirilərsə iştirakçıların nəzarətə alınmalarını və bu istiqamətdə ona dərhal məruzə edilməsini əmr etmişdi.

Bakının ələ keçirilməsindən bir ay əvvəl hökumət qüvvələri bolşeviklərə qarşı təzyiqləri intensivləşdirdilər. Bakının general-qubernatoru Tlexasın əmri ilə 22 fevral 1920-ci ildə bolşevik qəzeti olan “Novy Mir”in redaksiya binası möhürləndi və bir neçə işçisi həbs edildi. Bir neçə gün sonra Tlexas məruzəsində bolşeviklərin və “respublikaya düşmən olan bütün şəxslərin”onun tabeliyində olan əraziyə daxil olmaması üçün hansı tədbirləri görməsi ilə bağlı geniş məruzə ilə çıxış etdi. 9 mart tarixində “Azərbaycan Füqərası” adlı qəzeti qapadıldı. “Azərbaycan” qəzetinə verdiyi müsahibədə Daxili İşlər naziri Mustafa bəy Vəkilov bildirmişdi ki, “hökumət hansı formada olmasından asılı olmayaraq, bolşeviklərə kütlələr arasında iş aparmağa icazə verməyəcək”. O, bolşevikliyə qarşı amansız mübarizənin aparılacağına söz vermişdi. 10 mart tarixində o, Zəkəriyyə Balaxlinskinin həbs edilməsi barədə əmr verdi.

15 mart tarixində Dağıstanda həlak olan S. Kazıbekovun xatirəsinə həsr olunmuş mitinqin keçirildiyi Bakıdakı Mərkəzi Fəhlə Klubuna edilən hücum zamanı Dadaş Bünyadzadə, Qasım İsmayılov, Sumbat Fətəlizadə və başqaları da daxil olmaqla, 24 kommunist fəal həbs edildi. 18 martda isə, polislər tərəfindən həbs edilən və bir müddət sonra öldürülən Azərbaycan bolşeviklərinin döyüş təşkilatının rəhbərlərindən biri, Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin üzvü Əli Bayramov idi. Onun cəsədi və kəsilmiş başı Xatisov zavodunun (sonralar leytenant Şmidt adına zavod) yaxınlığında, şəhərin bir işçi rayonunda tapıldı. Əli Bayramovun həbsi barədə xəbər cəsədi tapılmadan əvvəl şəhərə yayılmışdı. Daxili işlər naziri vəzifəsini icra edən Şəfi bəy Rüstəmbəyov və polis rəisi Rüstəm Mirzəyev, parlamentdə deputat Əliheydər Qarayevin sualına cavab verərək Bayramovun polis tərəfindən həbs olunmasını inkar etdilər. Prokuror Nəzərovun göstərişi ilə Bayramovun itməsi ilə bağlı cinayət işi açıldı və Bayramovun qətli üzrə istintaqın gedişinə nəzarət məqsədilə Ədliyyə Nazirliyi Rüstəmbəyovun nəzarəti altında xüsusi müşahidə işi açdı. Eyni ayda, üsyana hazırlıq işlərini genişləndirən Gəncə komitəsinin demək olar ki, bütün tərkibi həbs edildi. 25 martda daxili işlər naziri xarici işlər nazirinə müraciət edərək, həbs edilmiş bolşeviklərin Gürcüstan üzərindən Batuma planlı şəkildə göndərilməsi üçün təcili olaraq Gürcüstanın diplomatik nümayəndəsi ilə danışıqlara başlanılmasını xahiş etdi, çünki onları əyalətlərdə saxlamaq etibarlı olmadığına görə mümkün deyildi.

Bolşeviklərin Dağıstana keçməsinin və yenidən Azərbaycana qayıtmasının qarşısını almaq üçün tədbirlər görülürdü. Belə ki, Quba qəzasının rəisi Ağakişibəyov 1 aprel tarixli raportunda Bakı qubernatoruna qəzanın Yalama və Xəzri bölgələrində mühafizənin yaradıldığını və sərhəd mühafizəsi tədbirlərinin təşkil edildiyini xəbər vermişdi. 7 aprel tarixində Bakı vilayətinin hərbi general-qubernatoru paytaxtın polis rəisinə dəniz sahilindəki və yaxın adalardakı hərbi məntəqələri möhkəmləndirmək əmrini verdi və bu tədbirin "ən yüksək dövlət əhəmiyyəti"nə malik olduğunu vurğuladı. Çingiz İldırımın sözlərinə görə, hakimiyyət orqanları öz mövqelərini Bayılda, Şıxovda və Nargin adasında möhkəmləndirərək burada güclü müdafiə istehkamı yaratmaq niyyətində olduqlarını bəyan edirdilər. Bakıya polis qüvvələri cəmləşdirilirdi. 15 aprel tarixində daxili işlər naziri Gəncə, Şamaxı və Ağdam qəzasından paytaxta 100 nəfər mühafizəçinin göndərilməsi əmrini vermişdi.

20 martda sosialistlərdən olan əmək və kənd təsərrüfatı naziri Əhməd bəy Pepinov parlament iclasında Fəhlə Klubunun bağlanması və həyata keçirilən həbslərlə əlaqədar etirazını bildirdi. Hökumətin bu bəyanatı təcili müzakirə etmək təklifinə çoxluqla imtina cavabı verildikdən sonra Pepinov istefa verdi və 23 martda nazirlik səlahiyyətlərindən imtina etdi. Həmin gün Bakı Həmkarlar İttifaqı Şurası və Mərkəzi Fəhlə Konfransının Rəyasət Heyəti əmək naziri Pepinova məktub ünvanlayaraq fəhlə təşkilatlarının təqib edilməsinə etiraz etdi, bağlanmış binaların açılmasını və həbs edilmiş şəxslərin azad edilməsini tələb etdi. Kommunistlərin həbsləri səbəbindən ayın sonuna yaxın Sosialist fraksiyasının deputatları Nəsib bəyin rəhbərlik etdiyi Nazirlər Kabinetini dəstəkləməkdən imtina etdilər, bu isə "Hümmət" partiyasının son hərəkəti oldu, çünki partiya azsaylı siyasətçi xaricində demək olar ki, tamamilə yox olmuşdu və indi isə tamamilə dağıldı. Bir neçə həftə ərzində hümmətçilər bir-bir Kommunist Partiyasına qoşuldular və beləliklə, Azərbaycan marksistləri arasında olan bölünmə başa çatdı.

30 mart tarixində Fətəli xan Xoyski və Məhəmmədhəsən Hacınski arasında münasibətlərin kəskinləşməsi nəticəsində sonuncu hökumət tərkibindən çıxdı. Artıq 1 apreldə Nəsib bəyin hökuməti istefa verdi. Pepinovun ardınca 9 apreldə sosialistlərdən olan digər nazir Camo bəy Hacınski də istefa verdi. 15 aprel tarixində "Əhrar" partiyasından Aslan bəy Qardaşov koalisiyadan çıxdıqlarını və öz nümayəndələrini Nazirlər Kabinetindən geri çağırdıqlarını bəyan etdikdən sonra, müsavatçılar hökumətdə təcrid olundular. Parlamentin özündə müxtəlif partiyalar arasında gərgin debatlar başladı. "İttihad" partiyasının deputatları Sovet Rusiyası ilə hərbi ittifaqı dəstəkləyir və hətta kommunistlərə birlikdə çevriliş etməyi təklif edirdilər.

Formalaşdırılan Nazirlər Kabinetində liderliyi saxlamaq üçün "Müsavat" partiyası Hacınskinin namizədliyini irəli sürdü, onu "Əhrar" və "İttihad" dəstəklədilər. Bu namizədə qarşı olanlar isə parlament fraksiyasına güclü təzyiq göstərən "Müsavat"ın sağ qanadı idi. Hacınski bolşeviklərlə danışıqlara başladı və onlara nazir postları təklif etdi, lakin bu təklif rədd edildi.

1919-cu il oktyabrın 25-də keçirilən Ümumbakı Partiya Konfransında hakimiyyətin ələ keçirilməsi barədə qərar qəbul edildi. 1919-cu ilin sonlarında bolşeviklər tərəfindən yaradılan və Mirzə Davud Hüseynovun başçılıq etdiyi inqilab qərargahı silahlı üsyanın birbaşa hazırlığı ilə məşğul idi. Şimali Qafqazdan və Həştərxandan Bakıya qeyri-leqal yollarla pul və silahlar gətirilirdi. Məsələn, Bakı bolşevikləri 1920-ci ilin fevralında 5 milyon rubl almışdılar.

1919-cu ilin payızında Həmid Sultanov Bakının silah tədarükü üçün Tiflisə gizli şəkildə səfər etdi. O, böyük miqdarda silah (iki vaqon) aldı və Bakıya gətirdi. Türkmənbaşıda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra bolşeviklər Orta Asiyadan, Türküstan cəbhəsinin komandanlığından silah almağa başladılar. Təkcə 1920-ci ilin martında Türküstandan Bakıya üç yelkənli qayıq silahla gəlmişdi. Alınan silahlar Bakıdakı işçi məhəllələrində Hərbi Döyüş Qərargahı tərəfindən yaradılan bir neçə bazada saxlanılırdı. Xüsusilə 1-ci Bayılov küçəsində yerləşən 37 nömrəli evdə böyük miqdarda silah, partlayıcı maddələr, qiymətli əşyalar və s. saxlanılırdı. Bolşeviklərin Bakı bürosu Diyar Komitəsi Sergey Kirovun adına yazdığı bir məktubda üsyanın həyata keçirilməsi planı ilə bağlı bunları qeyd edirdi:

Biizm planımız belədir: biz hərbi bölmə işini gücləndirir, gizli şəkildə döyüş qüvvələrini təşkil edir və gözlə-gör yanaşmasını qəbul edirik. Bizim bütün hərəkətimiz Həştərxandan olacaq hücumla üst-üstə düşür hansıki bunsuz öz çıxışımızı təsəvvür edə bilmərik... Bizim təkcə Bakı şəhərində olan qüvvəmiz 20-30 min silahsız şəxsdir. Muğan düzündə silahlı şəkildə 8-10 min şəxs vardır...Yelizavetpol quberniyasının əhalisi inqilabi əhval-ruhiyyədədir.Eyni əhval-ruhiyyə Bakı quberniyası əhalisi arasında da hiss edilməkdədir. Çevriliş zamanı bu qüvvələr bizim tərəfimizdə olacaqdır. Biz...2500 tüfəng, güllə, bomba, revolver və s.-ə sahibik

7 mart tarixli Kirovun RKP(b) MK-ya göndərdiyi teleqramında Antanta tərəfindən Azərbaycanın müstəqilliyinin de-fakto tanınmasından sonra hökumətin bolşeviklərə qarşı basqılar həyata keçirdiyi və onların indi gizli fəaliyyət göstərdikləri bildirilirdi; bununla belə, Diyar Komitəsinin plenumunda Qırmızı Ordu Petrovska yaxınlaşarkən və donanma Bakıya doğru hərəkət edərkən yerli qüvvələrlə Azərbaycanda çevriliş həyata keçirmək mümkün olacağına ümid etdiyi qeyd edilirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Kirov özü də çevrilişin hazırlanmasında iştirak edərək, Bakı bolşeviklərinə işçilər, maliyyə vəsaitləri, silah və sursat göndərərək kömək edirdi. Azərbaycanın bolşeviklərinin vəziyyəti barədə RKP(b) MK-ya məlumat verəndən iki gün sonra, 9 martda, Kirov Mikoyanın adına məktub göndərərək Bakıdakı silahlı dəstələr və XI Qırmızı Ordu arasında birgə fəaliyyət üçün bir sıra təkliflər irəli sürdü. Ayın sonunda, 30 martda, Dağıstan RKP(b) vilayət komitəsinin katibi və Dağıstan İnqilab Komitəsinin sədr müavini B. P. Şeboldaev Azərbaycan parlamentinin deputatı, menşevik Qarayevdən teleqram aldı. Orada belə məlumat verilirdi:

Bakıda yaxın günlərdə çevrilişə hazırlaşırıq. Əməliyyatlara başlamazdan əvvəl Azərbaycanın fəhlə və kəndlilərinə yürüşümüzün məqsədi ilə bağlı müraciət yayacağıq.

Mart ayında Azərbaycan hakimiyyəti bolşeviklərin hərbi təşkilatının izinə düşə bildi və onun Bakı qərargahının tutulması zamanı polisin əlinə bir sıra mühüm sənədlər keçdi. 30 martda "Azərbaycan" qəzeti ("Bolşevik qiyamının açılması" başlığı ilə), 2 apreldə isə Tiflisin "Gürcüstan" qəzeti ("Bakıda bolşevik qiyamı") bəzi sənədləri nəşr etdi. "Azərbaycan" qəzetinə görə, hakimiyyət bolşeviklərin Bakıda və bütövlükdə Azərbaycanda hazırladığı üsyan barədə məlumat əldə edə bilmişdi. Bu sənədlər üsyanın hazırlanmasının gedişi haqqında ətraflı məlumatlar verir. Bolşeviklər partiya üzvləri arasında silah gəzdirə bilənlərin siyahıya alınmasını, siyahıya alınanların hərbi hazırlıq ixtisası ilə kateqoriyalara bölünməsini, həmçinin dəstələrin formalaşdırılmasını, komandirlərin təyin edilməsini və s. zəruri hesab edirdilər. Bundan əlavə, ayrı-ayrı dəstələrin rəisləri və siyasi komissarları üçün öz rayonlarında və döyüş sahələrinin ətrafında düşmən qüvvələrinin vəziyyətini öyrənmələri və hər bir dəstədə silahsız döyüşçülərin ehtiyat qüvvəsini ayırmaları, onları səfərbərliyə hazır vəziyyətdə saxlamaları barədə təkliflər var idi.

Birinci Dünya müharibəsi Osmanlı imperiyası üçün tamamilə fəlakətlə başa çatmışdı. Mudros barışıq müqaviləsinin imzalanmasından dərhal sonra Antanta dövlətləri keçmiş imperiyanın ən mühüm hərbi-strateji regionlarını, o cümlədən İstanbulu işğal etməyə və faktiki olaraq dövləti bölməyə başlamışdılar. Britaniya, Fransa, İtaliya qoşunları desant qoşunlarını çıxararaq ölkənin bir sıra ərazilərini işğal etmişdilər. 1919-cu ilin mayında Yunanıstan ordusu İzmirə desant endirdikdən sonra Türkiyədə komandir Mustafa Kamal Paşanın başçılığı ilə milli-azadlıq hərəkatı başlamışdır. Kamalçılar bu müharibədə Sovet Rusiyasından kömək almağa çalışırdı. İngilislərin "bolşevik" və "kamalist" inqilabları arasında kordon kimi istifadə etməyə çalışdıqları Cənubi Qafqaz dövlətləri onların arasında sədd rolunu oynayırdı.

Hələ 1919-cu ilin noyabrında Azərbaycanın özündə olan türk zabitləri qeyri-qanuni toplantıya toplaşaraq Müsavat hökumətinə qarşı mübarizədə Kommunist Partiyasına bütün gücləri ilə dəstək verəcəklərini vəd etmişdilər.^[16] Müsavatçılara xidmət edən bəzi türklər, məsələn, 1919-cu ilin sonundan 1920-ci ilin əvvəllərində Lənkəran qarnizonunun əsas hissəsini təşkil edən Şirvan alayının zabiti Hulusi Məmmədzadə əsgərlər arasında sovet hakimiyyəti lehinə təbliğat aparırdılar.^[17]

Britaniyanın antibolşevik "Qafqaz səddi" yaratmaq üçün qoşun göndərmək fikrində olmadığı və Türkiyənin milli-azadlıq hərəkatına cavab vermədiyi aydınlaşdıqdan sonra bu hərəkatın liderləri birmənalı olaraq bolşeviklərlə yaxınlaşmağa yönəlmişdilər. Mustafa Kamal Paşa 6 fevral 1920-ci il tarixli şifrəli mesajında Kazım Qarabəkir Paşaya belə bir "sədd"in Türkiyənin məhv edilməsi barədə plan olduğunu və bunun qarşısını almaq üçün kəskin tədbirlər görməyə məcbur olduqlarını bildirmişdir. O, ardınca qeyd etmişdir ki, "Şərq cəbhəsində rəsmi və ya qeyri-rəsmi formada səfərbər olunaraq "Qafqaz səddi"nin dağılmasına arxadan başlayın, təcili olaraq yeni Qafqaz hökumətləri, xüsusən də Azərbaycan və Dağıstan müsəlman hökumətləri ilə əlaqələr qurun, onların Antanta planına münasibətini öyrənin. Əgər Qafqaz xalqları bizə mane olmaq qərarına gəlsələr, onlara bolşeviklər ilə birgə hücum etməyə razılaşın …".^[18]

Türkiyə Böyük Millət Məclisi Şərq Ordusunun komandanı, briqada generalı Kazım Qarabəkir Paşa 17 martda Xəlil Paşa və Nuru Paşaya yazdığı məktubda qeyd etmi.dir ki, Əbolşeviklərin Türkiyə sərhədləri yaxınlığında görünməsi üçün bolşeviklərin, hətta onların kiçik qüvvələrinin də Azərbaycana gələrək dərhal bütün Qafqazı zəbt etməsi lazımdır. Onlar azərbaycanlılarla birlikdə Türkiyə sərhədlərinə çataraq Türkiyənin maraqlarının lehinə oynayacaqlar. Azərbaycanda, Dağıstanda və Gürcüstanda bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsini təmin etmək çox faydalı olardı …".^[18] Türkiyə tərəfi Azərbaycanı ələ keçirmək üçün Xəlil Paşanın Dağıstanda formalaşdırdığı bölmələrdən istifadə etməyi təklif etmişdir. Qafqaz Vilayət Komitəsi qeyd etmişdir ki, "Xəlil Paşanın bizim bölmələrdən öndə gedəcək müsəlman bölüyünün komandiri kimi istifadə edilməsi, onun Azərbaycan hökumətində şöhrət qazanması və nüfuz sahibi olması yataqları və neft ehtiyatlarını məhv olmaqdan xilas edə bilər".^[19] Türkuyə Milli Hərəkatının İcraiyyə Komitəsi Bakıdakı bütün türklərə Qafqaz Vilayət Komitəsinin bütün əmrlərinə tabe olmaq barədə əmr vermişdir.^[19]

1920-ci ilin yazından başlayaraq Türkiyə kamalçılarının nümayəndələri Sovet Rusiyasının rəhbərliyi ilə təmasda olmuş, sonuncunu imperialist Antantaya qarşı mübarizədə müttəfiq hesab etmişdilər. Bu əlaqələr Azərbaycan vasitəsilə qurulmuşdu. RSFSR Xalq Xarici İşlər Komissarlığının illik məruzəsində qeyd edilmişdir ki, "onların bir qrup tərəfdarı çevrilişdə və inqilabçı Azərbaycan hökuməti tərəfindən rus qoşunlarının dəvət edilməsində töhfə vermişdilər". 1920-ci ilin iyun ayının əvvəlində RSFSR Xalq Xarici İşlər Komissarlığına Ankarada çağırılan Türkiyə Böyük Millət Məclisinin sədri Mustafa Kamal Paşanın adından RSFSR hökumətinə ünvanlanmış 26 aprel tarixli məktub daxil olmuşdur. Məktubda qeyd edilmişdir ki, Türkiyə "bütün məzlumları azad etmək üçün Sovet Rusiyası ilə birlikdə imperialist hökumətlərə qarşı mübarizə aparmağı, sovet dövlətləri dairəsinə daxil olsun deyə Azərbaycan Cümhuriyyətinə təsir göstərməyi öhdəsinə götürür, Qafqazda imperialistlərə qarşı mübarizədə iştirak etməyə hazır olduğunu bildirir və Türkiyəyə hücum edən imperialist düşmənlərə qarşı mübarizədə Sovet Rusiyasının köməyinə ümid etdiyini bildirir".^[20]

Azərbaycanın sovetləşdirilməsindən bir qədər əvvəl, 15 aprel 1920-ci il tarixində Kazım Qarabəkir Paşa və Əli Ağa Şıxlinski 1919-cu ilin noyabrında Azərbaycan ilə Türkiyə arasında İstanbulda bağlanmış məxfi müqaviləyə əlavə olaraq qonşuları tərəfindən ona hücum ediləcəyi təqdirdə Azərbaycan tərəfinə Türkiyə tərəfindən hərbi yardımın göstərilməsini nəzərdə tutan məxfihərbi konvensiya imzalamışdılar.^[21] Buna baxmayaraq, reallıqda bunun heç bir təsiri olmamışdı. Əksinə, Xəlil Paşanın başçılıq etdiyi bir qrup türk zabiti Qızıl Ordu hissələrinin irəliləyişində fəal iştirak etmişdi. Onlar yerli əhali arasında təbliğat aparır, onları Qızıl Orduya müqavimət göstərməməyə çağırırdılar.^[22] Ajiotaj ölkədə qeyri-bolşevik əsas siyasi qüvvələrə də təsir etmişdi. Məsələn, türk casus və zabitlərinin inqilabçı Rusiya ilə inqilabçı Türkiyə arasında dəhliz yaradılması zərurəti barədə bəyanatları ittihadçılar və solçu müsavatçılara güclü təsir göstərmişdi.^[23] Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yazırdı:

Bakıda fəaliyyət göstərən Osmanlı türklərindən bəziləri bilmədən insanları bu sözlərlə yoldan çıxardılar: "Yaxınlaşan Qızıl Orduya Nicat bəy adlı bir türk rəhbərlik edir. Bu ordunun alayları türklərdən ibarətdir. Çoxlu sayda əsgər Volqa türklərindən gəlir. Bu Ordu barışmaz düşmənlərə qarşı vuruşaraq Anadolunun köməyinə gedir. Bu Orduya göstərilən müqavimət Türkiyənin qurtuluşunu əngəlləməklə bərabər olacaq. Böyük türk birliyi və müsəlman icması baxımından bu, xəyanətə bərabərdir".[24]

3 may 1920-ci ildə "Türkiyə kommunist bolşeviklərindən Azərbaycan xalqına" başlıqlı bəyanat yayılmışdır və burada azərbaycanlılara yeni hökuməti dəstəkləməyə çağırış edilmişdir.^[24] 14 avqustda Türkiyə Böyük Millət Məclisində çıxış edən qurumun sədri Mustafa Kamal Atatürk Qızıl Ordunun Şərq cəbhəsini yarması, Şimali Qafqazda maneəsiz irəliləməsi və Azərbaycanı işğal etməsi məsələsini "bizim hədəf təyinatı, təsirimiz və ləyaqətimiz" adlandırmışdır.^[25]

• Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti yaxın gələcəkdə, xüsusilə 1920-ci il ərzində kənd yerlərində əhaliyə tibbi xidməti yaxşılaşdırmaq məqsədilə qəzalarda kənd xəstəxanalarının sayını 2 dəfə artırmağı, ölkəyə lazım olan dərman preparatlarının təchizi işini yaxşılaşdırmağı, tibb müəssisələrini mərkəzləşdirilmiş şəkildə dava-dərmanla təmin etməyi planlaşdırmışdı. Lakin 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycanın bolşevik Rusiyası tərəfindən işğalı nəticəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu bütün bu planların həyata keçirilməsinə imkan vermədi.
• Aprelin 28-də sovet qoşunlarının Şimali Azərbaycana müdaxiləsi nəticəsində yaranmış vəziyyətdən istifadə edən Gürcüstan hökuməti Azərbaycan sərhədinə qoşun çıxardı. Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları irəli sürən Gürcüstan elə həmin gün Poylu körpüsünü, Poylu stansiyasını, həmçinin Tiflis-Qazax yolu üzərindəki körpünü tutdu və Ağstafa istiqamətində hücuma keçdi. Azərbaycan Hökumətinin diplomatik səylərinə baxmayaraq, sərhəddə yaranmış gərginliyi xeyli müddət aradan qaldırmaq mümkün olmadı.
• 11-ci Qırmızı ordu aprelin 28-də Bakıya daxil olduqdan sonra Parlament və bütün siyasi partiyalar buraxıldı.
• Azərbaycan Cümhuriyyəti süqut edən kimi 1920-ci il aprelin 28-də Türk Aktyorları İttifaqı təcili iclas çağıraraq, uzun illər uğurlu fəaliyyət göstərən truppa müdiriyyətinin guya "mövqeyi-etibarını itirdiyindən" ləğv edilməsi və İttifaqın müvəqqəti olaraq onun yerinə keçməsi barədə qərar qəbul etdi. Bütün işləri öz öhdəsinə götürmək ittifaqa tövsiyə olundu. Məmmədəli Sidqi isə İttifaq adından müvəkkil təyin edildi.
• 1920-ci ilin əvvəllərində regionda vəziyyətin mürəkkəbləşməsi və Şimali Azərbaycanın Sovet Rusiyası tərəfindən işğalı nəticəsində ölkədə xalq maarifinin inkişafı sahəsində nəzərdə tutulan çoxsaylı tədbirlərin həyata keçirilməsi yarımçıq qaldı.
• Aprel işğalından sonra Jurnalistlər və ədiblər ittifaqı fəaliyyətini dayandırmışdır.
• Aprel işğalından sonra Kəndli ittifaqı fəaliyyətini dayandırmağa məcbur oldu.
• Kustar Neftçıxaranlar Birləşmiş İttifaqı Aprel işğalından sonra fəaliyyətini dayandırmışdır.
• Aprel işğalı və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra Qarabağ general-qubernatorluğunun fəaliyyətinə də son qoyuldu.
• Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasına (surəti Osmanlı sultanına) göndərdikləri məktubda Gürcüstan hökumətinin və alman qoşunlarının bölgədə törətdikləri özbaşınalığa qarşı çıxaraq, iki təklif — mərkəzi Tiflis şəhəri olmaqla, Qarapapaq xanhğının yaradılması, yaxud Tiflis şəhəri ilə birlikdə tarixi Borçalı, Başkeçid, Qaraçöp, Qarayazı torpaqlarının Azərbaycana birləşdirilməsi təklifini irəli sürdülər. Aprel işğalı nəticəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu problemin həmin təkliflər əsasında həll olunmasına imkan vermədi.
• Aprel işğalından sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin bütün qanun və qərarlarım ləğv edən Sovet hakimiyyətinin məhkəmə orqanlan Cümhuriyyət Parlamentinin 1920-ci il fevralın 9-da qəbul etdiyi amnistiya haqqında qanunu əsas götürərək, Azərbaycanda türk-müsəlman əhaliyə qarşı ermənilər tərəfindən həyata keçirilən soyqırımlarla ilə əlaqədar cinayət işinə xitam vermişdir.
• "Lənkəran şəhəri Tələbə və Abituriyentlər İttifaqı"nın Aprel işğalından (1920) sonra fəaliyyəti dayandırılmışdır.
• Aprel işğalı ilə əlaqədar Səməd bəy Mehmandarov vəzifəsindən istefa verdi. Azərbaycanın müstəqilliyinə qənim kəsilmiş qüvvələr onu Gəncə üsyanının təşkilində günahkar bilərək, 1920-ci il iyunun 4-də Əliağa Şıxlinski ilə birlikdə həbs etdilər.
• Aprel işğalı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Millətlər cəmiyyəti üzvlüyünə qəbul olunmasının reallaşdırılmasına imkan vermədi.^[26]

Aprelin 28-də San-Remo konfransında iştirak etmiş Azərbaycan nümayəndələri bu xəbəri alan kimi müttəfiq dövlətlərin Ali Şurasına, İtaliya hökumətinə və xarici dövlətlərin Romada olan səfirliklərinə suveren Azərbaycan dövlətinin Sovet Rusiyasının silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunduğu haqqında nota təqdim etdilər. Sülh konfransına verilmiş notada qeyd olunurdu: "Azərbaycan nümayəndələri ümid edirlər ki, Sülh konfransı müstəqilliyin bərpa olunmasında Azərbaycana köməklik göstərəcəkdir". Bu məzmunda notalar və müraciətlər dəfələrlə Millətlər Cəmiyyətinə, dünya siyasətini müəyyən edən dövlətlərə verildi. Lakin bunların elə bir əhəmiyyəti olmadı. Antanta ölkələri Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğal edilməsini sükutla qarşıladılar. Müstəqilliyi böyük dövlətlər tərəfindən tanınmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin beynəlxalq münasibətlər sistemində iştirakı Aprel işğalı ilə sona çatdı. Onun Parisdəki nümayəndələri isə Azərbaycan siyasi mühacirlərinin ilk dəstəsinə çevrildilər.

Aprel işğalından 71 il sonra "Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya aktı"nda (1991-ci il, 18 oktyabr) bu tarixi təcavüzə siyasi qiymət verildi: "1920-ci il aprelin 27–28-də RSFSR-in XI Qırmızı Ordusunun Azərbaycana təcavüzü, respublika ərazisini zəbt etməsi, beynəlxalq hüququn subyekti olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini devirməsi Rusiyanın müstəqil Azərbaycanı işğal etməsi hesab edilsin".

Sovet hakimiyyətinin Azərbaycanda qurulması tarixinin şərəfinə, Bakının küçələrindən biri "28 Aprel" adını daşıyırdı. Bakı metropoliteninin stansiyası da eyni adı daşıyırdı.

• Rəssam Fyodor Modorov "1920-ci ildə Bakıda Azadlıq" (1928) və Azərbaycan paytaxtının işçi qüvvələri tərəfindən Qırmızı Ordu ilə görüşünün təntənəsi göstərən "1920-ci ildə Bakıda "III İnternatsional" zirehli qatarın görüşü" (1933) rəsmlərini çəkmişdir.
• 1980-ci ildə Sumqayıtdan Bakıya girişdə XI Qızıl Ordunun abidəsi tikilmişdir (memar A. Surkin, heykəltaraş Tokay Məmmədov).
• "Əli və Nino" romanı 1920-ci ildə rusların gəlməsi və Bakının işğalı ilə bitir.

• Aprel işğalına aid ilk filmlər "XI qırmızı ordu hissələrinin Bakıya gəlişi", "XI qırmızı ordu hissələrinin Bakıda paradı" (1920) və "XI çağırış Bakı sovetinin I plenumu" (1931) olub.
• Bakıda Aprel çevrilişinə filmlərdən rejissor Əjdər İbrahimovun "Ulduzlar sönmür" və "İşarəni dənizdən gözləyin" filmlərini qeyd etmək olar.
• 1919-cu ildə azərbaycanlı kəndlilərin torpaq sahiblərinə və Müsavatçılara qarşı mübarizəsi rejissor Səməd Mərdanovun "Kəndlilər" və Rasim Ocaqovun "Qatır Məmməd (film, 1974) filmlərində təsvir edilmişdir. Muğan və Lənkəranda Sovet hakimiyyətinin qurulmasına aid rejissor Şamil Mahmudbəyovun çəkdiyi "Od içində" filmi həsr olunmuşdur.
• Taxt oyunları serialının yeddinci mövsümün epizodlarından birində 1920-ci ildə Azərbaycanda baş vermiş tarixi hadisələr yer tapmışdı. Bu səhnələrdə dotrakiyalılar Deyeneris Tarqarienin əjdahalarının köməyi ilə Lannisterlərin ordusunu darmadağın edirlər. "The Independent" qəzetinə müsahibəsində həmin səhnələr üçün kostyumları yaradan britaniyalı dizayner Mişel Klepton qeyd edirdi ki, "Bu, dotrakiyalıların döyüş meydanında gəzişdiyi, onların Lannisterləri darmadağın etdiyi səhnədir. Onlar ilk dəfə olaraq devrilmiş düşmənin üst paltarını çıxarırlar. Mənim rusların Azərbaycana hücumu zamanı döyüş iştirakçılarının öldürülmüş düşmənin paltolarını çıxarması ideyası çox xoşuma gəlib. Bir-birinin paltarını oğurladıqları üçün, müharibənin sonunda bolşevikləri demokratlardan fərqləndirmək olmurdu".^[27]

• Aprel işğalında Türkiyə
• Azərbaycan, Dağıstan və Zakaspi həmkarlar ittifaqlarının qurultayı (1919)