Müasir Fizika
${\displaystyle {\hat {H}}|\psi _{n}(t)\rangle =i\hbar {\frac {\partial }{\partial t}}|\psi _{n}(t)\rangle }$ ${\displaystyle {\frac {1}{{c}^{2}}}{\frac {{\partial }^{2}{\phi }_{n}}{{\partial t}^{2}}}-{{\nabla }^{2}{\phi }_{n}}+{\left({\frac {mc}{\hbar }}\right)}^{2}{\phi }_{n}=0}$ Çoxobrazlı dinamikası: Şredinger tənliyi və Kleyn–Qordon tənliyi
Qurucuları Maks Planck  · Albert Eynşteyn  · Nils Bor  · Maks Born  · Verner Heyzenberq  · Ervin Şredinger  · Paskual İordan  · Volfqanq Pauli  · Pol Dirak  · Ernest Rezerford  · Lui de Broyl  · Şatyendranat Boz
Anlayışlar Topologiya · Fəza · Zaman · Enerji · Maddə · İş Təsadüf · İnformasiya · Entropiya · Zehin İşıq · Zərrəcik · Dalğa
Bölmələri Tətbiqi · Eksperimental · Nəzəri Riyazi  · Fizika fəlsəfəsi Kvant mexanikası (Kvant sahə nəzəriyyəsi · Kvant informasiyası · Kvant kompüteri) Elektromaqnitizm · Zəif qarşılıqlı təsir · Elektrozəif qarşılıqlı təsir Güclü qarşılıqlı təsir Atom fizikası · Hissəciklər fizikası · Nüvə fizikası Atom, molekul və optika fizikası Bərk cisimlər fizikası · Statistik Kompleks sistems · Qeyri-xətti dinamika · Biofizika Neyrofizika Plazma fizikası Xüsusi nisbilik · Ümumi nisbilik Astrofizika · Kosmologiya Qravitasiya nəzəriyyələri Kvant qravitasiyası · Hər şeyin nəzəriyyəsi
Alimlər Vitten · Röntgen · Bekkerel · Lorens · Plank · Küri · Viyen · Mariya Küri · Zommerfeld · Rezerford · Soddi · Onnes · Eynşteyn · Vilçek · Born · Veyl · Bor · Şredinger · de Broyl · Laue · Boz · Kompton · Pauli · Uolton · Fermi · Yan Van-der-Vaals · Heyzenberq · Dyson · Zeyeman · Mozli · Hilbert · Hödel · İordan · Dirak · Viqner · Hokinq · P. U. Anderson · Lemetr · Tomson · Puankare · Uiler · Penruz · Milliken · Nambu · fon Neyman · Hiqqs · Han · Feynman · Yanq · Li Tzundao · Lenard · Salam · 't Hooft · Bell · Gell-Mann · Cozef Con Tomson  · Raman · Breqq · Bardin · Şokli · Çedvik · Lourens · Zeylinqer · Qaudşmit · Ulenbek
Kateqoriyalar Müasir fizika
b m r

Kvant mexanikası — əsası alman fiziki Verner Heyzenberq tərəfindən qoyulmuşdur və nəzəri fizikanın bir bölməsidir. Plank sabiti ilə müqayisə olunan fiziki hadisələri öyrənir. Kvant mexanikası hərəkətin Plank sabiti ilə müqayisə olunan qiymətlərində (atom və ya foton miqyaslarında) fiziki hadisələri izah edən nəzəri fizika sahəsidir. Kvant mexanikasının verdiyi proqnozlar klassik mexanikanın verdiyi proqnozlardan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə bilər. Plank sabitinin makroskopik cisimlərin hərəkəti ilə müqayisədə olduqca kiçik qiymətə malik olması səbəbindən kvant effektləri əsasən mikroskopik miqyaslarda müşahidə olunur. Əgər sistemin fiziki hərəkəti Plank sabitindən kifayət qədər böyük olarsa, kvant mexanikası üzvü şəkildə klassik mexanikaya keçir. Öz növbəsində, kvant mexanikası sahənin kvant nəzəriyyəsinin qeyri-relyativist yaxınlaşmasıdır (başqa sözlə, sistemin böyük hissəciklərinin enerji ətaləti ilə müqayisədə aşağı enerjilərə yaxınlaşmasıdır)

Makroskopik ölçülərdə olan sistemləri yaxşı təsvir edən klassik mexanika molekul, atom, elektron və foton səviyyələrində bütün hadisələri təsvir edə bilmir. Kvant mexanikası müvafiq olaraq atomları, ion, molekul, kondensə olunmuş mühitləri və digər elektron-nüvə quruluşlu sistemleri kifayət qədər yaxşı təsvir edə bilir. Kvant mexanikası eyni zamanda elektron, foton və digər elementar zərrəciklərin hərəkətlərini təsvir etmək iqtidarındadır, lakin elementar hissəciklərin çevrilmələrinin dəqiq invariant relyavistik təsviri sahənin kvant nəzəriyyəsi çərçivəsində qurulur. Kvant mexanikasının köməkliyi ilə əldə olunmuş nəticələri eksperimentlər birmənalı təsdiq edirlər.

Kvant dinamikasının əsas tənlikləri – Şredinger tənlikləri, fon Neyman tənlikləri, Lindblad tənlikləri, Heyzenberq tənlikləri və Pauli tənliyidir. Kvant mexanikası tənlikləri riyaziyyatın operatorlar nəzəriyyəsi, ehtimallar nəzəriyyəsi, funksiya analizi, cəbri operatorlar və qruplar nəzəriyyələri ilə sıx şəkildə bağlıdır.

Kvant mexanikası fiziki sistemlərin xassələrini və davranışlarını hesablamağa imkan verir. Adətən mikroskopik sistemlərə tətbiq olunur: molekullar, atomlar və atomaltı hissəciklər. Onun minlərlə atomu olan mürəkkəb molekullar üçün uyğun olduğu sübut edilmişdir, lakin onun insanlara tətbiqi Vignerin dostu kimi fəlsəfi problemlər yaradır və bütövlükdə kainata tətbiqi spekulyativ olaraq qalır. Kvant mexanikasının proqnozları son dərəcə yüksək dərəcədə dəqiqliklə eksperimental olaraq təsdiq edilmişdir .

Nəzəriyyənin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, adətən nə baş verəcəyini dəqiqliklə proqnozlaşdıra bilmir, ancaq ehtimallar verir. Riyazi olaraq ehtimal amplitudası kimi tanınan kompleks ədədin mütləq dəyərinin kvadratını götürməklə ehtimal tapılır. Bu, fizik Maks Bornun adını daşıyan Born qaydası kimi tanınır . Məsələn, elektron kimi bir kvant hissəciyi kosmosdakı hər bir nöqtə ilə bir ehtimal amplitudasını birləşdirən dalğa funksiyası ilə təsvir edilə bilər . Bu amplitüdlərə Born qaydasının tətbiqi ehtimal sıxlığı funksiyasını verir. Bu funksiya ilə elektronun ölçülməsi üçün təcrübə aparıldıqda onun mövqeyini tapmaq olur. Nəzəriyyə bundan artığını edə bilmir, elektronun harada tapılacağını dəqiq deyə bilməz. Şredinger tənliyi zamanın bir anına aid olan ehtimal amplitüdlərinin toplusunu digərinə aid olan ehtimal amplitüdlərinin toplusu ilə əlaqələndirir.

Kvant mexanikasının riyazi qaydalarının digər nəticəsi kvant müdaxiləsi fenomenidir ki, bu fenomen tez -tez ikiqat yarıq təcrübəsi ilə təsvir olunur . Bu təcrübənin əsas versiyasında, lazer şüası kimi koherent işıq mənbəyi iki paralel yarıqla deşilmiş lövhəni işıqlandırır və yarıqlardan keçən işıq lövhənin arxasındakı ekranda müşahidə olunur. dalğa təbiəti iki yarıqdan keçən işıq dalğalarının müdaxilə etməsinə səbəb olur və ekranda parlaq və qaranlıq zolaqlar əmələ gətirir – əgər işıqdan ibarət olsaydı bu nəticə gözlənilməzdi. klassik hissəciklər. Bununla belə, işığın həmişə ekranda dalğalar deyil, ayrı-ayrı hissəciklər kimi diskret nöqtələrdə udulduğu aşkar edilir; müdaxilə nümunəsi ekranda bu hissəciklərin müxtəlif sıxlığı vasitəsilə görünür. Bundan əlavə, eksperimentin yarıqlarda detektorları ehtiva edən versiyaları aşkar edir ki, hər aşkar edilmiş foton hər iki yarıqdan (dalğa kimi) yox, bir yarıqdan (klassik hissəcik kimi) keçir. Bununla belə, bu cür təcrübələr göstərir ki, hissəciklər hansı yarıqdan keçdikləri aşkar edilərsə, onların müdaxilə nümunəsi əmələ gəlmir. Digər atom miqyaslı varlıqların, məsələn, elektronların, ikiqat yarığa doğru atıldığı zaman eyni davranışı nümayiş etdirdiyi aşkar edilmişdir. Bu davranış dalğa-hissəcik ikiliyi kimi tanınır.

Kvant mexanikası tərəfindən proqnozlaşdırılan başqa bir əks-intuitiv fenomen kvant tunelidir : potensial maneəyə qarşı çıxan hissəcik , hətta kinetik enerjisi potensialın maksimumundan kiçik olsa belə, onu keçə bilər. Klassik mexanikada bu hissəcik tutulacaqdı. Kvant tunelinin radioaktiv parçalanmasını , ulduzlarda nüvə birləşməsini və skan edən tunel mikroskopiyası və tunel diodu kimi tətbiqləri təmin edən bir sıra mühüm nəticələri var .

Kvant sistemləri qarşılıqlı əlaqədə olduqda, nəticə kvant dolaşıqlığının yaranması ola bilər : onların xassələri o qədər bir-birinə qarışır ki, bütünün yalnız ayrı-ayrı hissələr baxımından təsviri artıq mümkün deyil. Erwin Schrödinger dolaşıqlığı "… kvant mexanikasının xarakterik xüsusiyyəti, onun klassik düşüncə xəttindən bütün kənarlaşmasını təmin edən xüsusiyyət " adlandırdı. Kvant dolaşıqlığı kvant psevdotelepatiyasının əks-intuitiv xüsusiyyətlərinə imkan verir və kvant açarlarının paylanması və super sıx kodlaşdırma kimi kommunikasiya protokollarında qiymətli mənbə ola bilər . Məşhur yanlış təsəvvürün əksinə olaraq, dolaşıqlıq rabitəsiz teoremin nümayiş etdirdiyi kimi işıqdan daha sürətli siqnal göndərməyə imkan vermir .

Qarışıqlığın açdığı başqa bir imkan , kvant nəzəriyyəsinin özündə göstərilən kəmiyyətlərdən daha fundamental olan hipotetik xassələri, kvant nəzəriyyəsinin təmin edə biləcəyindən daha dəqiq proqnozlar verməyə imkan verən " gizli dəyişənləri " sınamaqdır. Nəticələrin toplusu, ən əsası Bell teoremi , belə gizli dəyişən nəzəriyyələrin geniş siniflərinin əslində kvant fizikası ilə bir araya sığmadığını nümayiş etdirdi. Bell teoreminə görə, təbiət həqiqətən yerli gizli dəyişənlərin hər hansı bir nəzəriyyəsinə uyğun işləyirsə, Bell testinin nəticələrixüsusi, kəmiyyət baxımından məhdudlaşdırılacaq. Dolaşan hissəciklərdən istifadə edərək bir çox Bell testləri aparıldı və onlar yerli gizli dəyişənlərin tətbiq etdiyi məhdudiyyətlərlə uyğun gəlməyən nəticələr göstərdi.

Faktiki riyaziyyatı təqdim etmədən bu anlayışları səthi şəkildə təqdim etmək mümkün deyil; kvant mexanikasını başa düşmək təkcə mürəkkəb ədədləri deyil, həm də xətti cəbri , diferensial tənlikləri , qrup nəzəriyyəsini və digər daha qabaqcıl fənləri də tələb edir.

Kvant mexanikasının riyazi ciddi tərtibatında kvant mexaniki sisteminin vəziyyəti vektordur. (ayrıla bilən) kompleks Hilbert fəzasına aiddir. Bu vektorun Hilbert fəzasının daxili hasili altında normallaşdırıldığı güman edilir, yəni ona tabe olur və o, modul 1-in (qlobal faza) kompleks sayına qədər yaxşı müəyyən edilmişdir, və eyni fiziki sistemi təmsil edir. Başqa sözlə, mümkün vəziyyətlər adətən kompleks proyektiv fəza adlanan Hilbert fəzasının proyektiv fəzasındakı nöqtələrdir . Bu Hilbert fəzasının dəqiq təbiəti sistemdən asılıdır — məsələn, mövqe və impulsları təsvir etmək üçün Hilbert fəzası kompleks kvadrat inteqral funksiyalar fəzasıdır. Tək protonun spini üçün Hilbert fəzası sadəcə iki ölçülü kompleks vektorların fəzasıdır.adi daxili məhsulla.

Maraqlanan fiziki kəmiyyətlər — mövqe, impuls, enerji, spin — Hilbert fəzasında fəaliyyət göstərən Hermitian (daha doğrusu, öz-özünə bitişik) xətti operatorlar olan müşahidə olunanlarla təmsil olunur . Kvant vəziyyəti müşahidə olunanın xüsusi vektoru ola bilər, bu halda o, özəl vəziyyət adlanır və əlaqəli xüsusi dəyər həmin öz vəziyyətdə müşahidə olunanın dəyərinə uyğun gəlir. Daha ümumi olaraq, kvant vəziyyəti kvant superpozisiya kimi tanınan öz hallarının xətti kombinasiyası olacaqdır. Müşahidə edilə bilən ölçüldükdə, nəticə Born qaydası ilə verilən ehtimalla onun xüsusi dəyərlərindən biri olacaq: ən sadə halda xüsusi dəyər qeyri-degenerativdir və ehtimal ilə verilir. Daha ümumi olaraq, öz dəyər degenerativdir və ehtimal ilə verilir. Davamlı halda, bu düsturlar əvəzinə ehtimal sıxlığını verir .

Kvant mexanikasının formalaşdırılmasından sonrakı onilliklər ərzində "ölçmə"nin nədən ibarət olması məsələsi geniş şəkildə tədqiq edilmişdir. Kvant mexanikasının " dalğa funksiyasının çökməsi " anlayışını ortadan qaldıran daha yeni şərhlər tərtib edilmişdir (məsələn, çoxlu dünya şərhinə bax).). Əsas ideya ondan ibarətdir ki, kvant sistemi ölçmə cihazı ilə qarşılıqlı əlaqədə olduqda, onların müvafiq dalğa funksiyaları bir -birinə qarışır və beləliklə, orijinal kvant sistemi müstəqil bir varlıq kimi mövcud olmağı dayandırır. Ətraflı məlumat üçün kvant mexanikasında ölçmə haqqında məqaləyə baxın .

Bəzi dalğa funksiyaları zamandan asılı olmayan ehtimal paylamaları yaradır, məsələn Hamiltonian ın öz halları . Klassik mexanikada dinamik şəkildə işlənən bir çox sistemlər belə "statik" dalğa funksiyaları ilə təsvir olunur. Məsələn, həyəcanlanmamış atomdakı tək elektron klassik olaraq atom nüvəsi ətrafında dairəvi trayektoriya ilə hərəkət edən hissəcik kimi təsvir edilir , kvant mexanikasında isə nüvəni əhatə edən statik dalğa funksiyası ilə təsvir edilir. Məsələn, həyəcanlanmamış hidrogen atomu üçün elektron dalğa funksiyası s orbitalı kimi tanınan sferik simmetrik funksiyadır

Şredinger tənliyinin analitik həlləri kvant harmonik osilatoru, qutudakı hissəcik , dihidrogen kationu və hidrogen atomu da daxil olmaqla çox az nisbətən sadə model Hamiltonçular üçün məlumdur . Hətta cəmi iki elektron ehtiva edən helium atomu da tam analitik müalicə üçün bütün cəhdlərə qarşı çıxdı.

Bununla belə, təxmini həllər tapmaq üçün üsullar var. Təhlükə nəzəriyyəsi adlanan üsullardan biri zəif potensial enerjinin əlavə edilməsi ilə əlaqəli, lakin daha mürəkkəb model üçün nəticə yaratmaq üçün sadə kvant mexaniki modeli üçün analitik nəticədən istifadə edir . Başqa bir üsul kvant mexanikasının klassik davranışdan yalnız kiçik sapmalar yaratdığı sistemlərə şamil edilən "yarı klassik hərəkət tənliyi" adlanır. Bu sapmalar daha sonra klassik hərəkət əsasında hesablana bilər. Bu yanaşma kvant xaosu sahəsində xüsusilə vacibdir .

Yarandığı gündən bəri kvant mexanikasının bir çox əks-intuitiv aspektləri və nəticələri güclü fəlsəfi mübahisələrə və bir çox şərhlərə səbəb olmuşdur. Arqumentlər kvant mexanikasının ehtimal xarakterinə, dalğa funksiyasının çökməsi ilə bağlı çətinliklərə və bununla bağlı ölçmə probleminə və kvant qeyri-yersizliyinə əsaslanır. Bəlkə də, bu məsələlərlə bağlı mövcud olan yeganə konsensus konsensusun olmamasıdır. Riçard Feynman bir dəfə dedi: "Mən əminəm ki, heç kim kvant mexanikasını başa düşmür". Stiven Vaynberqə görə, "İndi mənim fikrimcə kvant mexanikasının tamamilə qənaətbəxş şərhi yoxdur." Niels Bor, Verner Heysenberq və digər fiziklərin fikirləri çox vaxt " Kopenhagen təfsiri" kimi bir araya toplanır. Bu fikirlərə görə, kvant mexanikasının ehtimal xarakteri sonda deterministik nəzəriyyə ilə əvəz olunacaq müvəqqəti xüsusiyyət deyil, əksinə klassik "səbəbiyyət" ideyasından son imtinadır. Bor xüsusilə vurğulayırdı ki, kvant mexaniki formalizminin hər hansı dəqiq müəyyən edilmiş tətbiqi həmişə bir-birini tamamlayan xüsusiyyətlərə görə eksperimental tənzimləməyə istinad etməlidir. Kopenhagen tipli şərhlər 21-ci əsrdə populyar olaraq qalır.

Özü də kvant nəzəriyyəsinin yaradıcılarından biri olan Albert Eynşteyn determinizm və lokallik kimi bəzi əziz metafizik prinsiplərə açıq şəkildə hörmət etməməsindən narahat idi. Eynşteynin kvant mexanikasının mənası və vəziyyəti haqqında Bor ilə uzun müddət davam edən mübadilələri indi Bor-Eynşteyn debatları kimi tanınır. Eynşteyn inanırdı ki, kvant mexanikasının əsası məsafədə hərəkəti açıq şəkildə qadağan edən bir nəzəriyyə olmalıdır. O, kvant mexanikasının natamam olduğunu, termodinamikanın necə etibarlı olduğuna analoji olaraq etibarlı, lakin fundamental olmayan bir nəzəriyyə olduğunu iddia etdi, lakin onun arxasında duran əsas nəzəriyyə statistik mexanikadır. 1935-ci ildə Eynşteyn və onun əməkdaşları Boris Podolski və Natan Rozen yerlilik prinsipinin kvant mexanikasının natamamlığını nəzərdə tutduğuna dair bir arqument dərc etdilər, bu düşüncə təcrübəsi sonradan Eynşteyn-Podolski-Rozen paradoksu adlandırıldı. 1964-cü ildə Con Bell göstərdi ki, EPR-nin lokallik prinsipi determinizmlə birlikdə əslində kvant mexanikası ilə bir araya sığmır: onlar indi Bell bərabərsizlikləri kimi tanınan məsafə sistemləri tərəfindən yaradılan korrelyasiyalara məhdudiyyətlər nəzərdə tuturdu. O vaxtdan bəri bir neçə təcrübəni korrelyasiyaları əldə etmək üçün yerinə yetirilmişdir, nəticədə onlar əslində Bell bərabərsizliklərini pozur və beləliklə, lokallığın determinizmlə birləşməsini saxtalaşdırırlar.

Bohm mexanikası göstərir ki, kvant mexanikasını açıq şəkildə qeyri-lokal etmək bahasına onu deterministik etmək üçün yenidən formalaşdırmaq mümkündür. O, təkcə fiziki sistemə dalğa funksiyasını deyil, həm də yerli olmayan rəhbər tənlik altında deterministik şəkildə inkişaf edən real mövqeni aid edir. Fiziki sistemin təkamülü hər zaman Şredinger tənliyi ilə rəhbər tənliklə verilir; heç vaxt dalğa funksiyasının çökməsi olmur. Bu, ölçmə problemini həll edir.

Everettin 1956-cı ildə tərtib etdiyi çoxlu dünya şərhi, kvant nəzəriyyəsinin təsvir etdiyi bütün imkanların eyni vaxtda əsasən müstəqil paralel kainatlardan ibarət çoxlu aləmdə baş verdiyini iddia edir. Bu, dalğa paketinin çökməsi aksiomunun aradan qaldırılmasının nəticəsidir. Ölçülmüş sistemin və ölçmə aparatının bütün mümkün vəziyyətləri müşahidəçi ilə birlikdə real fiziki kvant superpozisiyasında mövcuddur. Çoxlu kainat deterministik olsa da, biz ehtimallarla idarə olunan qeyri-deterministik davranışı qəbul edirik, çünki biz çoxlu kainatı bütövlükdə yox, eyni zamanda yalnız bir paralel kainatı müşahidə edirik. Bunun tam olaraq necə işləyəcəyi çox müzakirə mövzusu olub. Bunu mənalandırmaq və Born qaydasını əldə etmək üçün bir neçə cəhdlər edilmişdir, onların uğurlu olub-olmaması ilə bağlı konsensus yoxdur.

Əlaqəli kvant mexanikası 1990-cı illərin sonunda Kopenhagen tipli ideyaların müasir törəməsi kimi meydana çıxdı və QBism bir neçə il sonra inkişaf etdirildi.

Kvant mexanikası öz başlanğıcını alman fiziki Maks Plankın 1900-cü ildə mütləq qara-cismin radiyasiyası və Albert Eynşteynin 1905-ci ildə fotoelektrik effektinin kvant izahına dair nəzəriyyələrindən götürmüşdür. Erkən kvant mexanikası keçən əsrin 20-ci illərində ciddi dəyişikliklərə məruz qalmışdır.

Yeni kvant nəzəriyyəsi (1920-ci illərdə işlənib hazırlanmışdır) müxtəlif xüsusi riyazi formalizm üzərində yaradılmışdır. Bunlardan birində riyazi dalğa funksiyası elementar zərrəciyin mövqeyi, momenti və digər fiziki göstəricilərinin ehtimallı amplitudasını təsvir edir. Kvant mexanikası nəzəriyyəsinin tətbiq sahələrinə yüksəkkeçirici maqnitlər, işıq diodları, lazerlər, transistor və yarımkeçiricilər (mikroprossesorlar), maqnit rezonans və elektron mikroskoplar daxildir.

İşığın dalğa təbiətinə dair elmi tədqiqatlar XVII və XVIII əsrdə başladı ve nəticədə Robert Huk, Xristian Hüygens və Leonard Eyler apardıqları təcrübi müşahidələr əsasında işığın dalğa nəzəriyyəsini irəli sürdülər. 1803-cü ildə ingilis fiziki Tomas Yunq məşhur iki-yarıq təcrübəsini yerinə yetirdi və bu təcrübənin nəticələrini özünün "İşıq ve rənglərin təbiətinə dair" əsərində təsvir etdi. Yunq eskperimenti işığın dalğa nəzəriyyəsinin elmi dairlərdə tanınmasında həlledici rol oynadı.

1838-ci ildə digər ingilis fiziki Maykl Faradey katod şüalarını kəşf etdi. 1859-cu ildə alman alimi Qustav Kirxoff qara-cisim radiyasiyası problemini ortaya çıxardı, bunun ardınca isə Avstriyalı fizik Lüdviq Bolsman 1877-ci ildə fiziki sistemlərinin enerji vəziyyətlərini (hallarının) diskret qiymətlərə ifadə oluna bilməsi fikrini irəli sürdü və 1900-cü ildə alman fiziki Maks Plank özünün kvant hipotezini irəli sürdü. Plank belə bir fərziyyə irəli sürdü ki, enerji diskret "kvantalar" (və ya enerji elementləri) ilə həm şüalanır həm də udulur. Bu fərziyyə qara-cisim radiyasiyası problemində müşahidə olunan mənzərəni izah edə bildi.

1896-cı ildə Vilhelm Veyn qara-cisim radiyasiyasının paylanma qanununu empirik şəkildə müəyyən etdi və indi bu qanun onun şərəfinə Veyn qanunu adlanır. Lüdviq Bolztsamn eyni nəticəyə müstəqil şəkildə Maksvell tənliklərini nəzərdən keçirməklə gəlib çıxa bildi. Bununla belə Boltsmanın tapdığı həll yolu yalnız yuxarı tezliklərdə özünü doğruldurdu. Sonradan Plank bu modeli Boltsmanın termodinamikanın statistik interpretasiyasına düzəliş verdi və indi Plank qanunu kimi tanıdığımız kvant mexanikasina yol açan çox mühüm bir qanunu irəli sürdü.

Maks Plankın 1900-cü ildə mütləq qara-cisim probleminə verdiyi həldən sonra, Albert Eynşteyn fotoelektrik effektini kvant nəzəriyyəsinə əsaslanmaqla həll etdi. 1900–1910-cu illər aralığında atom nəzəriyyəsi və işığın korpuskulyar nəzəriyyələri elmi faktlar kimi qəbul olundu. Bu nəzəriyyələr müvafiq olaraq maddənin və elektromaqnit radiyasiyanın (şüalanmanın) kvant nəzəriyyələri kimi də baxıla bilər.

Kvant hadisəsini təbiətdə ilk tədqiq edən fiziklər Artur Komptn, Raman və Piter Ziman olmuşlar. Robert Endryus Milikan fotoelektrik effektini eksperimental yolla tədqiq etmiş və Albert Eynşteyn isə bu effekti izah edən elmi nəzəriyyə irəli sürmüşdür. Eyni zamanda, Danimarkalı fizik Nils Bor sonradan Henri Mozley tərəfindən təcrübi yolla təsdiq olunacaq atomun strukturu nəzəriyyəsini irəli sürür. 1913-cü ildə Piter Debye Bor nəzəriyyəsini daha da təkmilləşdirərək alman fiziki Arnold Zommerfeldin də təklif etdiyi elliptik orbitlər konsepsiyasını irəli sürür. Bütövlükdə bu dövr köhnə kvant nəzəriyyəsi dövrü kimi tanınır.

Planka görə hər bir enerji elementi (kvantı) (E) öz tezliyinə (ν) düz mütənasibdir:

${\displaystyle E=h\nu \ }$

burada h Plank sabitidir.

Plank çox ehtiyatla israr edir ki, bu radiyasiyanın udulma və buraxılma proseslərinin sadəcə bir tərəfidir və bunun radiyasiyaya heç bir əlaqəsi yoxdur. Əslində o özünün kvant hipotezini bir elmi kəşfdən daha çox riyazi "hiylə" adlandırır. Lakin 1905-ci ildə Albert Eynşteyn məhz Plankın kvant hipotezinə real şəkildə əsaslanaraq fotoelektrik hadisəsini izah edə bilir. Fotoelektrik effekti müəyyən materialların üzərinə işıq şüaları salmaqla həmin materialdan elektronların sıxışdırılıb çıxarılması hadisəsidir. Eynşteyn 1921-ci ildə məhz bu işinə gorə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür.

Eynşteyn bir qədər də irəli gedərək elektromaqnit dalğasının (məsələn: işıq) öz tezliyindən asılı olan diskret enerji kvantalarına malik fiziki hissəcik və ya zərrəcik (sonradan foton adlandırılmışdır) kimi təsvirinin mümkünlüyünü irəli sürmüşdür.

Kvant mexanikasının əsasları 20-ci əsrin ilk yarısında Maks Plank, Nils Bor, Verner Heyzenberq, Lui de Broyl, Artur Kompton, Albert Eynşteyn, Ervin Şredinger, Maks Born, Con fon Neyman, Pol Dirak, Enriko Fermi, Volfqanq Pauli, Maks von Laue, Friman Dayson, Devid Hilbert, Vilhelm Veyn, Şatendranat Boze və digərləri tərəfindən qoyulmuşdur. Nils Borun Kopenhagen interpretasiyası kvant mexanikasının əsas ifadəsi (izahı) kimi qəbul olunur.

1920-ci illərin ortalarında kvant mexanikasında baş verən irəliləyişlər onun atom fizikasının əsas standart ifadəsi kimi qəbuluna gətirib çıxardı. 1925-ci ilin yayında Bor və alman fiziki Heyzenberq köhnə kvant mexanikasına son qoyan məqaləni nəşr etdirdilər. Bəzi proses və təcrübələrdə özlərini hissəcik kimi aparmalarını nəzərə alaraq, işıq kvantasına foton adı verildi (1926-cı ildə). Eynşteynin 1905-ci ildə işığa dair irəli sürdüyü çox sadə postulatlardan sonradan kəskin mübahisələr, nəzəriyyələr və təcrübələrə gətirib çıxaran yeni Kvant Mexanikası nəzəriyyəsi doğdu. Bu nəzəriyyə ilkin illərdə amansız müqavimətə rast gəlsə də, 1927-ci ildə 5-ci Solvey Konfransında yekdilliklə qəbul olunmuşdur.

1930-cu ilə qədər kvant mexanikası Devid Hilbert, Pol Dirak və Con fon Neyman tərəfindən müşahidə konsepsiyasına, bizim reallığa dair biliklərimizin statistik təbiətinə və "müşahidəçi" yə dair fəlsəfi spekulyasiyalara daha böyük diqqət ayrılmaqla daha da təkmilləşdirildi. Bu nəzəriyyə sonradan kvant kimyası, kvant elektronikası, kvant optikası və kvant informasiya elmləri, həmçinin simlər nəzəriyyəsi və kvant qravitasiyası nəzəriyyələrinə yol açdı. O eyni zamanda elementlərin müasir dövrü sisteminin bir çox məsələlərinə aydınlıq gətirdi. Kvant mexanikası eyni zamanda atomların kimyəvi rabitələr əmələ gətirdikdə özlərini necə aparmaqları və həmçinin kompüter yarımkeçiricilərində elektronların axını hadisələrini izah etdi və beləliklə müasir texnologiyalarda necə mühüm yer tutduğunu bərqərar etdi.

Kvant mexanikası atom miqyasında olan zərrəcikləri izah etmək üçün irəli sürülsədə hal-hazırda ondan superkeçirilər və superfluidlər kimi makrodünyamıza aid fiziki proseslərin izahında da istifadə olunur.

Kvant sözü Latın dilindən tərcümədə "neçə", "nə qədər" və ya "nə ölçüdə" kimi tərcümə olunur. Kvant mexanikasında kvant sözü ətalətdə olan atomun enerjisi kimi müəyyən fiziki kəmiyyətlərə şamil olunan diskret vahidə istinadən istifadə olunur. Mikrozərrəciklərin diskret enerjiyə malik dalğa xüsusiyyətinə malik olmasının kəşfi fizikanın kvant mexanikası adlanan atom və subatom sistemlərlə məşğul olan bölməsinin yaranmasına səbəb oldu.

Kvant mexanikası atom miqyaslarında və bundan da kiçik ölçülərdə olan fiziki sistemlərin başa düşülməsində həlledici rol oynayır. Əgər atomun fiziki təbiəti yalnız klassik fizika qanunları ilə izah olunsaydı, o zaman elektronlar nüvə ətrafında fırlana bilməyəcəkdi, çünki elektron fırlandıqca dairəvi hərəkətdə olduqlarına görə radiyasiya buraxırlar. Bu isə öz növbəsində elektronların enerji itkisi nəticəsində gec-tez nüvə ilə toqquşmasına gətirib çıxaracaqdır. Odur ki, klassik fizika atomların stabilliyini izah edə bilmədi. Əvəzində, elektronların qeyri-müəyyən, qeyri-deterministik, ehtimalı (probabilisktik və ya statistik) dalğa-zərrəcik orbitlərində nüvə ətrafında hərəkəti nəzəriyyəsi irəli sürüldü ki, bu da klassik fizika və elektromaqnetizmin ənənəvi fərziyyələrini alt-üst etdi.

Kvant mexanikası ilk illərdə ümumilikdə atomun daha təkmil izahı və təsviri, xüsusi ilə də eyni kimyəvi elementin müxtəlif izotopları tərəfindən buraxılan işıq spektrindəki fərqlərini izah etmək məqsədilə irəli sürülmüşdür. Qısa şəklidə ifadə etsək, atomun kvant mexanika modeli klassik mexanika ve elektromaqnetizm nəzəriyyələrinin iflasa uğradığı sahələrdə mükəmməl nəticələr verdi.

Ümumilikdə götürsək, kvant mexanikası klassik mexanikanın izah edə bilmədiyi 4 əsas fiziki hadisələrin izahına yönəlib:

• Bəzi fiziki xassələrin kvantizasiyası
• Kvant dolaşıqlığı
• Qeyri-müəyyənlik prinsipi
• Dalğa-zərrəcik ikiliyi (və ya dualizmi)