Kolej wąskotorowa w Toruniu – Wikipedia, wolna encyklopedia

Kolej wąskotorowa w Toruniu – poligonowa kolej wąskotorowa, która niegdyś istniała w Toruniu i okolicznych miejscowościach, będących obecnie częściami urzędowymi Torunia.

Pod koniec XIX wieku władze pruskie podjęły decyzję o rozbudowie toruńskiego poligonu m.in. o konną kolej wąskotorową o rozstawie szyn 600 mm. Pierwszą kolejkę o długości 30 km i prześwicie torów 600 mm oddano do użytku dnia 31 lipca 1894 roku^[1]. W 1901 roku kolej rozbudowano i przekształcono w parową. Konne zaprzęgi zastąpił parowóz. Zastosowano wówczas pięciometrowe, cięższe przęsła torowe oraz wykonano prace ziemne w celu wypoziomowania torów^[2]. Po rozbudowie kolejka mierzyła 32,2 km długości. Tory służyły do transport żołnierzy oraz materiałów. Kolejka dzieliła się na trzy części: owalną o obwodzie 22,1 km, linię średnicową o długości 7,4 km i odnogę o długości 2,3 km, prowadzącą do góry Hagenberg. W jej skład wychodziła również bocznica, warsztaty i pięć mijanek. Stacja początkowa mieściła się w pobliżu koszar w Podgórzu, gdzie mieściła się parowozownia i warsztaty^[1]. Ze względu na mały rozstaw szyn i wysoki środek ciężkości dochodziło do częstych wywrotek^[2]. 13 maja 1902 roku w wyniku wykolejenia kolejki zginął jeden żołnierz, a 29 odniosło rany^[3]. Kolejkę była modernizowana w latach 1903 i 1906^[2].

Do wybuchu I wojny światowej na jej wyposażeniu znajdowało się 14 parowozów^[2]. Po 1915 roku rozebrano większość torów. Prawdopodobnie podczas I wojny światowej zachowano połączenie między Podgórzem a Dworcem Głównym, umożliwiające transport materiałów^[4]. Po I wojnie światowej z infrastruktury korzystało Wojsko Polskie^[5].

Kolejka przechodziła przez Glinki, podczas II wojny światowej była używana do przewiezienia materiałów pod budowę Stalagu 312/XX C^[6]. Kolejkę zdemontowano na początku lat 70. XX wieku^[5]. W 2017 roku Fundacja Pamięć podczas poszukiwania grobów ofiar obozu jenieckiego odnalazła na Glinkach fragmenty kolejki^[7].

Po wkroczeniu wojsk rosyjskich na teren Prus Wschodnich w sierpniu 1914 roku w Toruniu rozpoczęto dozbrajanie armii mającej bronić Twierdzy. Demontowane przęsła torów kolejki poligonowej wykorzystano do budowy drogi kolejowej łączącej Toruń Główny ze stacjami Toruń Mokre (obecnie: Toruń Wschodni) i Toruń Północny. Z Torunia Głównego tory skierowano na zachód, skąd przez prowizoryczny drewniany most kierowały się do poszczególnych fortów na zachód od Torunia, kończąc trasę na dworcach Toruń Północny lub Toruń Mokre^[3].

W 1914 roku, krótko przed wybuchem I wojny światowej, niemieckie wojska kolejowe wybudowały kolejkę wąskotorową, wzdłuż drogi kołowej wiodącej z Torunia Mokrego do Lubicza. Po zakończeniu budowy Niemcy zaczęli gromadzić sprzęt i materiały do budowy kolejki na trasie Lubicz – Raciąż. Budowę rozpoczęto po wybuchu wojny. Tory kładziono na istniejącej drodze kołowej. 8 kwietnia 1915 roku kolejka dotarła do Sierpca, a 1 maja do Raciąża. Po ukończeniu budowy trasa liczyła 120 km długości^[8].

Linia dzieliła się na cztery odcinki^[8]:

• Toruń Mokre – Lubicz (12 km)
• Lubicz – Lipno (38 km)
• Lipno – Sierpc (37 km)
• Sierpc – Raciąż (33 km).

Cywilny ruch pasażerski został dopuszczony po odsunięciu się linii frontu na wschód^[8]. Trasę z Torunia Mokrego do Lubicza rozebrano w 1916 roku^[4].

W gazecie Thorner Presse z 1894 roku zaplanowano budowę miejskiej kolejki wąskotorowej w prawobrzeżnym Toruniu. Plany te nie zostały nigdy zrealizowane^[9].

• TomaszT. Jankowski TomaszT., Kolejki wąskotorowe Mazowsza, [w:] Koleje polowe na ziemiach polskich w okresie I wojny światowej. Funkcja, znaczenie i późniejsze wykorzystanie. Materiały z konferencji Piaseczno – Nieporęt – Sochaczew 2019, Sochaczew: Stacja Muzeum, 2019, ISBN 978-83-953336-0-6 .
• KatarzynaK. Kluczwajd KatarzynaK., Podgórz. Toruńskie przedmieścia sprzed lat, Łódź: Dom Wydawniczy Księży Młyn, 2018, ISBN 978-83-7729-452-9 .
• KatarzynaK. Kluczwajd KatarzynaK., Toruń tylko zaplanowany, Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy, 2022, ISBN 978-83-7729-703-2 .
• MarcinM. Orłowski MarcinM., „Niech ci ziemia lekką będzie”, czyli rozważania toruńskie o zalewaniu przeszłości betonem zapomnienia, [w:] KatarzynaK. Kluczwajd, MichałM. Pszczółkowski (red.), Zabytki toruńskie młodszego pokolenia. Toruńskie miejsca do mieszkania i (za)pamiętania: domy, pomniki, cmentarze, Toruń: Stowarzyszenie Historyków Sztuki, 2019, ISBN 978-83-953155-4-1 .
• PawełP. Pilarski PawełP., Wpływ funkcjonowania poligonu artyleryjskiego na życie Torunia w latach 1867-1939 w świetle lokalnej prasy, „Rocznik Toruński”, 45, 2018 .
• BogdanB. Pokropiński BogdanB., Kolejki wąskotorowe Mazowsza, [w:] Koleje polowe na ziemiach polskich w okresie I wojny światowej. Funkcja, znaczenie i późniejsze wykorzystanie. Materiały z konferencji Piaseczno – Nieporęt – Sochaczew 2019, Sochaczew: Stacja Muzeum, 2019, ISBN 978-83-953336-0-6 .
• RomanR. Witkowski RomanR., Kolejki wojskowe w Toruniu w czasie I wojny światowej, „Świat Kolei”, 7, 2008 .