Związek Patriotyczny – Wikipedia, wolna encyklopedia

Ten artykuł dotyczy polskiej tajnej organizacji w latach 1918–1945. Zobacz też: inne organizacje o tej nazwie.

Związek Patriotyczny – polska tajna, elitarna organizacja polityczna, utworzona na początku listopada 1918 roku przez działaczy Związku Młodzieży Polskiej „Zet”, działająca do II wojny światowej.

Powstały w 1886 roku trójzaborowy, tajny „Zet” miał wieloszczeblową strukturę. Jego najwyższym organem była tzw. „Centralizacja”, wybierana spośród „braci zetowych” skupionych w terenowych Kołach Braterskich. Za pomocą tych ogniw i ich członków „Zet” kierował wieloma organizacjami i stowarzyszeniami młodzieży szkół średnich i wyższych, m.in. Organizacją Młodzieży Narodowej^[1]. 27 lipca 1918 roku w czasie trójzaborowego tajnego zjazdu „Zet” w Krakowie 12-osobowa grupa młodych braci (m.in. Stanisław Cheliński, Aleksander Graff, Władysław Hedinger, Stanisław Janikowski, Przemysław Podgórski, Włodzimierz Seydlitz, Lech Suchowiak, Kazimierz Wyszyński i Gustaw Zieliński), którzy rozstawali się (lub już się rozstali) z życiem akademickim, wystąpiła z prośbą o udzielenie jej członkom „urlopu bezterminowego” (członowie „Zet” nie mieli prawa, na swój wniosek, występować z organizacji). Dwunastka ta, wraz z kilkoma innymi starszymi braćmi zetowymi (w tym: Wiesławem Czermińskim, Zdzisławem Lechnickim, Gustawem Orlicz-Dreszerem) przyjęła opracowany przez Kazimierza Wyszyńskiego statut i deklarację ideową, a kilka miesięcy później, na początku listopada 1918 roku, utworzyła Związek Patriotyczny (ZP)^[2], wybrano komitet centralny, zwany „Centralizacją”, a dla celów konspiracyjnych – „C.” lub „Ciotką”^[3].

Związek Patriotyczny w okresie międzywojennym stał się organizacją, do której przystępowali – po wyjściu ze środowiska akademickiego – wybitni członkowie młodzieżowego „Zet”-u, który pozostawał w tym czasie również organizacją niejawną. W latach 1918–1920 ta baza werbunkowa bardzo jednak stopniała ze względu na powszechny udział patriotycznej młodzieży w wojnie polsko bolszewickiej^[4]. Po rozwiązaniu się OMN „Zarzewia” 19 lutego 1920 roku, jej członkowie zasilili „Zet”, a następnie ZP^[5].

Procedura przyjmowania do ZP polegała na tym, że inicjatywa przyjęcia wychodziła zawsze od członka Związku. Dopiero po zaakceptowaniu kandydatury przez dwa szczeble organizacji proponowano kandydatowi przystąpienie do ZP i zaprzysiężenie^[6]. W miarę rozbudowy struktury organizacyjnej budowano jej ogniwa terenowe. W miastach, w których było co najmniej 5 członków, tworzono Koła ZP. Koła były zjednoczone w okręgi, których siedziby znajdowały się w Warszawie, Krakowie, Lwowie, Poznaniu i Wilnie oraz — prawdopodobnie przez pewien czas — w Lublinie i Toruniu. Ponadto istniał okręg w Berlinie^[7]. Co roku zjazd okręgowy wyłaniał 3-osobowy Komitet Okręgowy. Co roku również odbywał się Zjazd Centralny, na którym wybierano 3- lub 5-osobowy Komitet Centralny. Od 1931 roku powoływano również Radę Polityczną w proporcji 1 członek na 10 członków ZP^[7].

Członkowie ZP działali w administracji państwowej, partiach politycznych i wielu innych organizacjach, m.in. w Towarzystwie Straży Kresowej, Związku Rad Ludowych, Instytucie Bałtyckim, Instytucie Śląskim, Związku Harcerstwa Polskiego, mieli też wpływy w organizacjach polonijnych, m.in. w Radzie Organizacyjnej Polaków z Zagranicy, Związku Polaków w Niemczech^[8][6].

ZP zaakceptował rząd Ignacego Daszyńskiego (niektórzy członkowie rządu byli w szeregach ZP) i rząd Ignacego Jana Paderewskiego, podzielając stanowisko umiarkowanej lewicy. Uznano decydującą rolę Józefa Piłsudskiego w Państwie. ZP propagował swoje poglądy przez czasopisma kontrolowanych przez siebie organizacji i środowisk. Akcentował nastroje antyziemiańskie, spółdzielczość, konieczność ułożenia stosunków z miejscową ludnością niepolską na zasadzie równouprawnienia obywatelskiego, przy zachowaniu i ekspansji polskiej hegemonii kulturowej^[9], przeciwstawiając się koncepcjom nacjonalistycznym.

Pierwszy duży sukces polityczny ZP odniósł w czasie wyborów do Sejmu Litwy Środkowej 8 stycznia 1922 roku. Kontrolowany przez ZP Związek Rad Ludowych objął 34 mandaty na 106 miejsc, uzyskując 35,6% głosów, a członkowie ZP Antoni Łokuciewski i Józef Małowieski zostali odpowiednio marszałkiem i jednym z wicemarszałków sejmu. W związku z analogiczną postawą posłów endecji sejm ten opowiedział się za przynależnością Wileńszczyzny do państwa polskiego^[10].

W czasie ogólnopolskich wyborów parlamentarnych w 1922 roku ZP poniósł porażkę, nie wprowadzając ze Związku Rad Ludowych żadnego parlamentarzysty^[11]. Od tego czasu ZP skierował znaczne siły na zacieśnienie więzów ze środowiskiem robotniczym, współpracując z Narodową Partią Robotniczą. W połowie lat 20. pojawiły się wśród członków ZP również poglądy syndykalistyczne.

W maju 1926 roku ZP poparł przewrót majowy, podobnie, jak mniej lub bardziej kontrolowane przez niego jawne: NPR, Związek Strzelecki, Centralny Związek Osadników i Związek Powstańców Śląskich^[12]. Działacze ZP 28 maja 1926 roku zainspirowali^[13] utworzenie przez te 3 ostatnie stowarzyszenia Związku Naprawy Rzeczypospolitej. Część działaczy ZP, głosząc hasła syndykalistyczne, utworzyła m.in. Generalną Federację Pracy^[14] i Związek Związków Zawodowych (Jerzy Szurig, Stefan Szwedowski), część współdziałała z BBWR.

W latach 1936–1937 nastąpił rozłam w Związku Patriotycznym, w wyniku oddalania się od siebie dwóch grup: sanacyjnej i syndykalistycznej. Odłam sanacyjny poparł w 1937 roku Obóz Zjednoczenia Narodowego. Część syndykalistyczna związała się ze Związkiem Związków Zawodowych, który w czasie swego III Zjazdu (7 marca 1937 roku) niemal jednogłośnie odrzucił propozycję przystąpienia do OZN. Poza Szurigiem i Szwedowskim odłam syndykalistyczny był kierowany przez Kazimierza Zakrzewskiego i Stefana Bratkowskiego^[15].

Odłam sanacyjny działał do 1939 roku, poniósłszy wielkie straty we wrześniu 1939 roku, syndykalistyczny – był aktywny do 1945 roku^[8]. Syndykaliści z ZP, opierając się na aktywie ZZZ, powołali w październiku 1939 roku Związek Syndykalistów Polskich^[16][17].

ZP liczył stu kilkudziesięciu (do 200) członków. Do jego wybitnych przedstawicieli należeli^[1][6]:

(*) – według Stefana Szwedowskiego Przemysław Podgórski ostatecznie nie wstąpił do ZP, powołując się na fakt otrzymania wysokiego stanowiska w rządzie Ignacego Daszyńskiego.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Członkowie Związku Patriotycznego.

• Ludwik Hass. Związek Patriotyczny 1918–1926: z dziejów infrastruktury życia politycznego Drugiej Rzeczypospolitej. „Kwartalnik Historyczny”. 85 (4), s. 913–942, 1978. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. 
• Tadeusz WacławT.W. Nowacki Tadeusz WacławT.W., ZET w walce o niepodległość i budowę państwa − szkice i wspomnienia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, ISBN 83-01-12142-4 .
• PrzemysławP. Waingertner PrzemysławP., Konspiracja trzech pokoleń. Związek Młodzieży Polskiej „Zet” i ruch zetowy (1886–1996), Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2017, ISBN 978-83-8088-746-6 .
• Przemysław Waingertner. Koncepcje społeczno-polityczne i gospodarcze Związku Naprawy Rzeczypospolitej (1926–1928). „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica”. 60, s. 26–40, 1997. 
• Przemysław Waingertner. Zet wobec Narodowej Demokracji w przededniu I wojny światowej. „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica”. 63, s. 156–173, 1998.