Ağdam rayonu — Vikipediya

Rayon
Ağdam rayonu

39°59′01″ şm. e. 46°55′43″ ş. u.HGYO

Ölkə Azərbaycan Azərbaycan
Daxildir Qarabağ
İnzibati mərkəz Ağdam
İcra başçısı Vaqif Həsənov
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb 8 avqust 1930
Sahəsi 1150[1] km²
Hündürlük
 291 m
Saat qurşağı
Əhalisi
Əhalisi 202 200[2] nəfər
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu AZ-AGM
Telefon kodu +994 26
Poçt indeksi AZ 0200
Avtomobil nömrəsi 02
Rəsmi sayt
Ağdam rayonu xəritədə
Ağdam rayonu xəritədə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Bu məqalə Ağdam rayonu haqqındadır. Ağdam şəhəri üçün Ağdam səhifəsinə baxın.

Ağdam rayonu — Azərbaycan Respublikasında inzibati – ərazi vahidi.[3] Mərkəzi Ağdam şəhəridir. 8 avqust 1930-cu ildə yaradılıb. Sahəsi 1150 km², əhalisi 202.200 olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır.

Erməni işğalından əvvəl rayonda 54 tibb müəssisəsi, 79 mədəniyyət ocağı, 15 şərab zavod, 1 şampan zavodu, 10 istirahət mərkəzi, Qarabağın ən böyük musiqi məktəbləri bu rayonda yerləşir.

Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Qəhrəman rayon adını alıb. Ağdamın şəhid sayı 6570 nəfər, Milli Qəhrəmanı 16 nəfər, döyüşlərdə iştirak edən ağdamlı sayı 40,000 nəfər, ağdamlı Qarabağ qazisi 4950 nəfər.

Qarabağ müharibəsinin ilk şəhidlərin Ağdam rayonu verib. 22 fevral 1988-ci ildə Əli Hacıyev və Bəxtiyar Quliyev.

Sərhəd rayonlar — Tərtər, Bərdə, Ağcabədi, Xocavənd, Xocalı, Ağdərə.

İnzibati quruluşu

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ağdam rayonu (Ağdam rayonu)
Ağdam rayonunun xəritəsi.
— şəhərlər, — qəsəbələr, — kəndlər
— arxeoloji obyektlər, — türbələr, — məscidlər, — körpülər, — qalalar

Azərbaycan Respublikasının 2023-cü il 1043-VIQ nömrəli Qanunu ilə bəzi kəndləri yeni yaradılan Ağdərə rayonuna verilmiş, 1044-VIQ nömrəli Qanunu ilə Xocavənd rayonundan bəzi torpaq əraziləri Ağdam rayonuna qatılmışdır.

Dövlət Statistiki Komitəsinin 2024-cü ildə verdiyi məlumata görə Ağdam rayonunda 1 şəhər, 14 qəsəbə, 113 kənd var (cəmi 128 yaşayış məntəqəsi)[4]. Qeyd olunan sənədə əsasən inzibati ərazi vahidləri aşağıdakı kimidir (siyahıda göstərilmiş inzibati ərazi dairələri Sovet dönəmində olan şəhər/qəsəbə/kənd sovetliklərinin ərazisi ilə üst-üstə düşür):

1. Ağdam şəhər inzibati ərazi dairəsi: Ağdam şəhəri.

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2. Bağbanlar kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2.1. Bağbanlar kəndi;

2.2. İsmayılbəyli kəndi;

2.3. Muğanlı kəndi;

2.4. Pirzadlı kəndi;

2.5. Saybalı kəndi.

3. Bənövşələr qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: Bənövşələr qəsəbəsi;

[redaktə | mənbəni redaktə et]

4. Birinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: Birinci Alıbəyli qəsəbəsi;

[redaktə | mənbəni redaktə et]

5. Birinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: Birinci Baharlı qəsəbəsi;

[redaktə | mənbəni redaktə et]

6. Birinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: Birinci Dördyol qəsəbəsi;

[redaktə | mənbəni redaktə et]

7. Birinci Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: Birinci Quzanlı qəsəbəsi;

[redaktə | mənbəni redaktə et]

8. Boyəhmədli kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

8.1. Boyəhmədli kəndi;

8.2. Qızıl Kəngərli kəndi;

8.3. Mollalar kəndi;

8.4. Salahlı Kəngərli kəndi;

8.5. Sofulu kəndi.

9. Çəmənli kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

9.1. Çəmənli kəndi;

9.2. Sarıcalı kəndi;

9.3. Şükürağalı kəndi.

10. Əfətli kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

10.1. Əfətli kəndi;

10.2. Hacıməmmədli kəndi;

10.3. Hacıturalı kəndi;

10.4. Həsənxanlı kəndi;

10.5. İsalar kəndi;

10.6. Küdürlü kəndi;

10.7. Qəhrəmanbəyli kəndi;

10.8. Məmmədbağırlı kəndi.

11. Əhmədağalı kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

11.1. Əhmədağalı kəndi;

11.2. Çıraxlı kəndi;

11.3. Kolqışlaq kəndi;

11.4. Mirəşelli kəndi.

12. Əlimədətli kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

12.1. Əlimədətli kəndi;

12.2. Cinli kəndi;

12.3. Əliağalı kəndi;

12.4. Xaçındərbətli kəndi;

12.5. Kürdlər kəndi;

12.6. Qalayçılar kəndi;

12.7. Mollalar kəndi.

13. Göytəpə kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

13.1. Göytəpə kəndi;

13.2. Abdınlı kəndi;

13.3. Cavahirli kəndi;

13.4. Kosalar kəndi.

14. Gülablı kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

14.1. Gülablı kəndi;

14.2. Abdal kəndi;

15. Güllücə kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

15.1. Güllücə kəndi;

15.2. İlxıçılar kəndi;

15.3. Suma kəndi;

15.4. Tağıbəyli kəndi.

16. Xıdırlı kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

16.1. Xıdırlı kəndi;

16.2. Çuxurməhlə kəndi;

16.3. Əhmədavar kəndi.

17. Xındırıstan kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

17.1. Xındırıstan kəndi;

17.2. Baharlı kəndi;

17.3. Bəybabalar kəndi;

17.4. Birinci Yüzbaşılı kəndi;

17.5. Dadaşlı kəndi;

17.6. İkinci Yüzbaşılı kəndi;

17.7. Kəlbəhüseynli kəndi;

17.8. Paşabəyli kəndi;

17.9. Sarıçoban kəndi.

18. İkinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: İkinci Alıbəyli qəsəbəsi;

[redaktə | mənbəni redaktə et]

19. İkinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: İkinci Baharlı qəsəbəsi;

[redaktə | mənbəni redaktə et]

20. İkinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: İkinci Dördyol qəsəbəsi;

[redaktə | mənbəni redaktə et]

21. İmamqulubəyli kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

21.1. İmamqulubəyli kəndi;

21.2. Çullu kəndi;

22. İmamqulubəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: İmamqulubəyli qəsəbəsi;

[redaktə | mənbəni redaktə et]

23. Kəngərli kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

23.1. Kəngərli kəndi;

23.2. Qaraqaşlı kəndi;

23.3. Şirvanlı kəndi.

24. Qaradağlı kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

24.1. Qaradağlı kəndi;

24.2. Evoğlu kəndi;

24.3. Rzalar kəndi.

25. Qasımbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: Qasımbəyli qəsəbəsi;

[redaktə | mənbəni redaktə et]

26. Qasımlı kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

26.1. Qasımlı kəndi;

26.2. Qaradağlı kəndi;

26.3. Qurdlar kəndi;

26.4. Poladlı kəndi;

26.5. Şelli kəndi.

27. Qərvənd kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

27.1. Baş Qərvənd kəndi;

27.2. Şıxlar kəndi;

27.3. Orta Qərvənd kəndi;

27.4. Ayaq Qərvənd kəndi;

28. Qiyaslı kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

28.1. Qiyaslı kəndi;

28.2. Ətyeməzli kəndi;

28.3. Keştazlı kəndi.

29. Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

29.1. Quzanlı qəsəbəsi;

29.2. Eyvazlı kəndi.

30. Maqsudlu kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

30.1. Maqsudlu kəndi;

30.2. Çullu kəndi;

30.3. Eyvazxanbəyli kəndi;

30.4. Şahbulaq kəndi;

30.5. Salahsəmədlər kəndi;

30.6. Şişpapaqlar kəndi;

30.7. Talışlar kəndi;

30.8. Təpəməhlə kəndi;

30.9. Tərnöyüt kəndi;

30.10. Tükəzbanlı kəndi;

31. Mərzili kənd inzibati ərazi dairəsi: Mərzili kəndi;

[redaktə | mənbəni redaktə et]

32. Nəmirli kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

32.1. Nəmirli kəndi;

32.2. Şotlanlı kəndi;

32.3. Şuraabad kəndi;

32.4. Təzəkənd kəndi;

32.5. Umudlu kəndi.

33. Novruzlu kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

33.1. Novruzlu kəndi;

33.2. Acarlı qəsəbəsi.

34. Papravənd kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

34.1. Papravənd kəndi;

34.2. Qarapirimli kəndi.

35. Sarıcalı kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

35.1. Sarıcalı kəndi;

35.2. Qarazeynallı kəndi;

35.3. Qullar kəndi.

36. Seyidli kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

36.1. Seyidli kəndi;

36.2. Bozpapaqlar kəndi;

36.3. Sarıhacılı kəndi.

37. Səfərli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: Səfərli qəsəbəsi;

[redaktə | mənbəni redaktə et]

38. Şıxbabalı kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

38.1. Şıxbabalı kəndi;

38.2. Muğanlı kəndi.

39. Təzəkənd qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: Təzəkənd qəsəbəsi.

[redaktə | mənbəni redaktə et]

40. Üçoğlan kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

40.1. Üçoğlan kəndi;

40.2. Alıbəyli kəndi;

40.3. Ballar kəndi;

40.4. Böyükbəyli kəndi;

40.5. Gül Baharlı kəndi;

40.6. Kiçikli kəndi;

40.7. Orta Qışlaq kəndi;

40.8. Yusifli kəndi.

41. Yusifcanlı kənd inzibati ərazi dairəsi: Yusifcanlı kəndi.

[redaktə | mənbəni redaktə et]

42. Zəngişalı kənd inzibati ərazi dairəsi:

[redaktə | mənbəni redaktə et]

42.1. Zəngişalı kəndi;

42.2. Mahrızlı kəndi.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Muxank
Ağdam rayonu Əfətli kəndi yaxınlığında yerləşən Çalağantəpə yaşayış yerindən aşkarlanmış, e.ə. V minilliyə aid (Eneolit) üzərində trepanasiya izləri olan insan kəlləsi. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi

Ağdam rayonu 8 avqust 1930-cu ildə Ağdam qəzasının (mərkəzi Ağdam şəhəri olan indiki Ağdam, Bərdə, Tərtər, Ağcəbədi rayonlarını birləşdirən inzibati-əlarzi vahidi) və sonra Qarabağ dairəsinin ləğvi nəticəsində yaradılıb.

Sahəsi 1154 km² olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır.

Ağdam rayonu Azərbaycanın qədim, füsunkar təbiətli torpağı olan Qarabağın mərkəzində — Qarabağ dağ silsiləsinin şimal-şərq ətəklərində, Kür-Araz ovalığının qərbində yerləşir. Gözəl Qarabağın ürəyi sayılan Ağdamın qədim tarixi abidələri günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Rayonun ərazisində XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı məlum olmuşdur ki, Ağdamın ərazisi qədim insanların yaşayış məskənlərindən biridir. Tanınmış arxeoloq İdeal Nərimanovun Üçoğlantəpə deyilən yerdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı aydın oldu ki, ilk qədim insanlar rayon ərazisində 6–8 min il bundan əvvəl, yəni, Eneolit dövründə (e.ə. VI–IV minilliyi əhatə edir, "misdaş" dövrü adlanır) yaşamış, qədim əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətinə bələd olmuşlar.

Alim rayonun digər ərazilərində qədim yaşayış məskəni olmuş Leylatəpə və Üzərliktəpə deyilən yerlərdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı Eneolit və orta Tunc dövrünə aid (e.ə. II minilliyin birici yarısı) dulusçuluq, metaləritmə, zərgərlik və digər sahələrə aid maddi-mənəvi abidələr aşkar edib. Burdan tapılan taxıl və üzüm dənələri bir daha sübut etmişdir ki, yerli əhali oturaq həyat keçirmiş və yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik olmuşdur. Arxeoloqlar Üzərriktəpədə apardıqları tədqiqatlar nəticəsində tapılan maddi-mədəniyyət qalıqlarına əsaslanaraq qeyd edirlər ki, bura Qafqazda ilk şəhər tipli yaşayış məskəni və Zaqafqaziyada ən zəngin abidələri olan yerlərdən biri olmuşdur. XX əsrin 80-ci illərinin ortalarında rayonun Sarıçoban kəndi yaxınlığında tapılan son Tunc və Dəmir dövrünə aid (e.ə. XIX–XIII əsrləri əhatə edir) möhtəşəm kurqan tarixi cəhətdən çox qiymətli bir abidədir. Kurqanda aşkar edilən e.ə. XII–XIII əsrlərə aid maddi tapıntılar bu abidənin varlı bir insanın qəbri olduğundan xəbər verir. Bu isə həmin dövrdə Azərbaycanda ibtidai-icma quruluşunun dağılaraq sosial və əmək bərabərsizliyinin yaranmasına ən yaxşı əyani sübutdur.

Sonralar Azərbaycanda gedən tarixi proseslər nəticəsində ilk dövlət qurumları formalaşmağa başlayıb. Belə dövlətlərdən biri də Azərbaycanda yaranmış Albaniya dövləti idi. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, qədim Albaniya ərazisində 26 tayfa var idi ki, bunlardan biri yüksək mədəniyyətə malik olan qarqarlar Ağdam ərazisindəki Qarqarçay boyunca məskunlaşmışdılar. Bu isə Ağdamın Azərbaycan ərazisində ilk formalaşan dövlət quruculuğunda mühüm rol oynadığını bir daha əyani sübut edir.

Azərbaycan ərazisində və Qafqaz Albaniyasında ilk qanunvericilik aktı Ağdam ərazisində yerləşən Aquen kilsəsində (Aquen kilsə Məclisində) 488-ci ildə qəbul edilmişdir. Elmi ədəbiyyatda bu akt "Aquen qanunları" adlanır, 3 fəsildə birləşdirilmiş 21 maddədən ibarətdir. "Aquen" sözü Qafqaz Albaniyasının dövət dilində "Ağ daşlardan ev" mənasına gəlir. həmin sənəddə Qafqaz Albaniyası "Ağ vəng" adlanır (Burada "vəng" hakim tayfanın adıdır).

1905–1906-cı illərdə bağ vermiş Azərbaycan- erməni müharibəsinin bir sıra epizodları da Ağdam ərazisində cərəyan etmişdir. Tiflis Məhkəmə palatası tərəfindən 27 fevral 1906-cı ildə vurulan 1029 nömrəli teleqramda Gəncə sancağına (Osmanlı arxiv sənədində Gəncə sancağı kimi qeyd olunasa da Yelizavetpol quberniyası nəzərdə tutulub) tabe olan Şuşa qəzası daxilində ermənilər tərəfindən dağıdılması qeyd edilən 19 kənddən aşağıdakılar Ağdam rayonunda yerləşir: Abdal, Kolanı (indiki Qalayçılar), Papravənd, Şelli, Qurdlar, Gülablı, Qaradağlı.

1918–1920-ci illərdə baş vermiş Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi zamanı ağır döyüşlərin getdiyi ərazilərdən biri də Ağdam cəbhəsi olmuşdur.

1923-cü ildə Dağlıq Qarabağla yanaşı, mərkəzi Ağdam şəhəri olmaqla Aran Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılması haqqında qanun layihəsi təqdim edilmiş, Moskva tərəfindən bu təklif qəbul edilməmişdir.

Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dağlıq Qarabağ hadisələri başlayandan Ağdam burada cərəyan edən hadisələrin mərkəzi olmuşdur.

Mövcud dövlətini qədim Azərbaycan torpaqları üzərində qurmuş Ermənistan Azərbaycanın yeni bir ərazisini — Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətini və ətraf rayonları işğal etmək məqsədilə 1988-ci ilin fevralından başladığı müharibəyə ilk olaraq məhz Ağdam rayonu cəlb olunmuş, hadisələrin ilk günlərindən ən böyük ağırlıqlar Ağdam rayonunun, onun əhalisinin üzərinə düşmüşdür.

1988-ci ilin son aylarında Ermənistandan öz ata-baba yurd yuvalarından, daha sonra Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətindən doğma isti ocaqlarından silah gücünə amansız vəhşiliklərlə qovulub didərgin salınan on minlərlə azərbaycanlı məhz Ağdam rayonuna pənah gətirdi. Eyni zamanda 1988-ci idə Ağdam rayonu ərazisində yaşayın 102 nəfər erməni əsilli vətəndaş (Ağdam rayon Daxili İşlər İdarəsinin (РУВД) Pasport bölməsi tərəfindən verilmiş 1988-ci tarixli hesabatı) ərazini könüllü olaraq tərk etdi.

Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 13 oktyabr 1992-ci il tarixli qərarı ilə Ağdərə rayonu ləğv edilmiş, həmin rayonda yaşayan Azərbaycanlı əhalinin müdafiəsi məqsədilə onun Xatınbəyli, Qazançı, Maniklu (indiki Məlikli), Baş Güneypəyə, Orta Güneypəyə, Sırxavənd, Yeni Qaralar, Kiçan (indiki Ballıqaya) kəndləri və onlara məxsus torpaq sahələri Ağdam rayonuna verilmişdir. Beləliklə də Ağdam rayonunun kənd və qəsəbələrinins sayı 118-dən 126-ya çatdırılmışdır.

1992-ci ildə Dağlıq Qarabağı bütünlüklə işğal edən Ermənistan Rusiya ordusuna arxalanaraq, bununla kifayətlənməyərək Dağlıq Qarabağın ətraf rayonlarına da hücum etdi. Xüsusən Ağdama olan hücumların ardı-arası kəsilmirdi. 1993-cü ildə Ağdamın müdafiəsi Surət Hüseynovun Gəncədə qaldırdığı qiyam nəticəsində xeyli zəifləmişdi. Ona tabe olan qüvvələr cəbhədəki mövqeləri qoyaraq, Bakıya doğru hücuma keçmişdilər. Ermənilər bu fürsətdən çox bacarıqla istifadə etdilər. 1993-cü ilin may ayının 11-dən etibarən qızışan bu hücum əməliyyatları həmin il iyul ayının 23-də Ağdam şəhərinin və ətraf kəndərinin süqutu ilə başa çatdı. Cəmi rayon ərazisinin 77,4% işal olundu.

Ağdam rayion icra hakimiyyətinin verdiyi məlumata əsasən Ağdam rayonunun bir hissəsinin işğalı zamanı (1993-cü il, 23 iyul) rayonun ümumi əhalisi 191 700 nəfər təşkil edib. İşğal nəticəsində onun təqribən 120 000 nəfəri məcburi köçkün statusu alıb, bu statusu almayaraq, xarici dövlətlərə köçən əhalinin sayı dəqiqləşdirilməyib. Bunda başqa, rayonun işıal altında olan ərazisində işqal gününə qədər qeydiyyatsız yaşamış əhalinin sayı barədə dəqiq məlumatlar mövcud deyil. Müxtəlif mənbələrdə 5 minə yaxın əhali göstərilir.

Ağdama edilən son hücumda 6.000 nəfər erməni-rus birləşmələrinin şəxsi heyəti iştirak edib. Onların arasında çoxlu sayda xaricdən gəlmiş ermənilər və muzdlu əsgərlər və rusiya silahlı qüvvələrinin hissələri də olub. Ağdam uğrunda gedən döyüşlərin birində bədnam erməni terrorçusu Monte Melkonyan Mərzili kəndi ərazisində 258 N-li PDM-in ekipajının açdığı atəş nəticəsində məhv edilir. Bundan sonra 1994-cü il mayın 12-dək davam edən hərbi təcavüz nəticəsində ermənilər Ağdam rayonunun 846,7 km², yəni ümumi ərazisinin 77,4 %-ni işğal etməyə nail oldu. Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə 6.000-dən çox ağdamlı şəhid olub.[5]

İşğal zamanı 122 kənd, 24 min 446 yaşayış binası, 48 sənaye və tikinti müəssisəsi, 160 məktəb binası (o cümlədən, köhnə üslubda inşa edilmiş 7 nömrəli Ağdam tam rus məktəbi), 65 səhiyyə mərkəzi, 373 mədəniyyət ocağı, 1 teatr, 3 məscid və 2 muzey yandırılıb tamamilə məhv edildi[6].

Erməni işlağından dərhal sonra Dağlıq Qarabağ separat rejimi Ağdam rayonunun işğal olunmuş ərazilərini Əsgəran rayonuna birləşdiriblər.

2010-cu ilin noyabr ayında Dağlıq Qarabağ separatçıları Ağdam şəhərinin adını erməniləşdirmək məqsədilə dəyişərək "Akna" qoyublar. Separatçı rejimin internetdə dərc etdiyi məlumata görə Ağdamın işğalda olan ərazilərində 360 nəfər insan daimi məskunlaşıb.[7]

Ağdam rayonu işğaldan sonra 43 kəndi Alıbəyli, Ayaq Qərvənd, Baharlı, Ballar, Bəybabalar, Birinci Yüzbaşılı, Böyükbəyli, Çəmənli, Çıraxlı, Çullu, Dadaşlı, Evoğlu, Eyvazlı, Əfətli, Əhmədağalı, Gül Baharlı, Hacıməmmədli, Hacıturalı, Həsənxanlı, Xındırıstan, İkinci Yüzbaşılı, İmamqulubəyli, İsalar, Kəlbəhüseynli, Kiçikli, Kolqışlaq, Küdürlü, Qaradağlı, Qəhrəmanbəyli, Mahrızlı, Məmmədbağırlı, Mirəşelli, Orta Qərvənd, Orta Qışlaq, Paşabəyli, Rzalar, Sarıcalı, Sarıçoban, Şükürağalı, Təzəkənd, Üçoğlan, Yusifli, Zəngişalı və 13 qəsəbəsi Bənövşələr, Birinci Alıbəyli, Birinci Baharlı, Birinci Dördyol, Birinci Quzanlı, İkinci Alıbəyli, İkinci Baharlı, İkinci Dördyol, İmamqulubəyli, Qasımbəyli, Quzanlı, Səfərli, Təzəkənd Azərbaycanın nəzarətində idi.

Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən azad edilməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

10 noyabr 2020-ci ildə Ermənistanın qol çəkdiyi 10 noyabr 2020-ci il üçtərəfli atəşkəs bəyanətında qeyd edilən Azərbaycan rayonlarının işğaldan azad edilməsi cədvəlinə uyğun olaraq, 20 noyabr 2020-ci ildə erməni silahlı birləşmələri Ağdam rayonunu tərk etdi. 20 noyabr 2020-ci ildə müzəffər Azərbaycan ordusu Ağdama daxil oldu və təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün zəruri tədbirlərin icrasına başlanıldı. Ağdam şəhərinin mərkəzində Azərbaycanın Dövlət Bayrağı ucaldıldı və Dövlət Himni səsləndirildi.

2021-ci ilin iyun ayında Ermənistan tərəfi 15 hərçisinin azad edilməsi müqabilində Ağdam rayonunun ərazisində basdırılmış bəzi minalanmış ərazilərin xəritəsini Azərbaycan tərəfində təhvil verib[8][9].

"Ağdərə rayonunun yaradılması haqqında" Azərbaycan Respublikasının 5 dekabr 2023-cü il tarixli 1043-VIQ nömrəli Qanununun 2.1-ci maddəsinə əsasən "Ağdam rayonunun Baş Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Baş Güneypəyə kəndi, Xatınbəyli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Xatınbəyli kəndi, Məlikli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Məlikli və Qazançı kəndləri, Orta Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Orta Güneypəyə kəndi, Sırxavənd kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Sırxavənd, Ballıqaya, Bəşirlər və Qaraşlar kəndləri, Yeni Qaralar kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Yeni Qaralar kəndi" Ağdərə rayonuna daxil edilib.

20 noyabr 2020-ci ildə üç tərəfli bəyanətə uyğun olaraq Ağdam rayonunun 1 şəhəri Ağdam 1 qəsəbəsi Acarlı və 77 kəndi Abdal, Abdınlı, Ağdamkənd, Bağbanlar, Baş Qərvənd, Boyəhmədli, Bozpapaqlar, Cavahirli, Cinli, Çuxurməhlə, Çullu, Eyvazxanbəyli, Əhmədavar, Əliağalı, Əlimədətli, Ətyeməzli, Göytəpə, Gülablı, Güllücə, Xaçındərbətli, Xıdırlı, İlxıçılar, İsmayılbəyli, Keştazlı, Kəngərli, Kosalar, Kotanbağ, Kürdlər, Qalayçılar, Qaradağlı, Qaraqaşlı, Qarapirimli, Qarazeynallı, Qasımlı, Qızıl Kəngərli, Qiyaslı, Qullar, Qurdlar, Maqsudlu, Mərzili, Mollalar, Mollalar, Muğanlı, Muğanlı, Muradbəyli, Nəmirli, Nəsirbəyli, Novruzlu, Papravənd, Pərioğlu, Pərioğlular, Pirzadlı, Poladlı, Salahlı Kəngərli, Salahsəmədlər, Ağdamkənd-Sarıcalı, Qaradağlı-Sarıcalı, Sarıhacılı, Saybalı, Seyidli, Sofulu, Suma, Şahbulaq, Şamlı, Şelli, Şıxbabalı, Şıxlar, Şirvanlı, Şişpapaqlar, Şotlanlı, Şuraabad, Tağıbəyli, Talışlar, Təpəməhlə, Tərnöyüt, Tükəzbanlı, Umudlu, Yusifcanlı Azərbaycana qaytarılıb.

Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin 13 oktyabr 1992-ci il tarixli Qərarı ilə Ağdərə rayonu ləğv edilərkən həmin rayonun 10 kəndi Ağdam rayonunun tərkibinə verilmiş kəndlərdən 2-si Qazançı və Yeni Qaralar kəndləri 20 noyabr 2020-ci ildə Azərbaycana qaytarılıb. Yerdə qalan 8 kənd isə Ballıqaya, Baş Güneypəyə, Bəşirlər, Xatınbəyli, Qaraşlar, Məlikli, Orta Güneypəyə, Sırxavənd 19 sentyabr 2023-cü ildə aparılan lokal xarakterli antiterror əməliyyatları nəticəsində həmin ərazilər də Azərbaycanın suverenliyinə keçmişdir.

Bələdiyyələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mövcud bələdiyyələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ağdam rayonu ərazisində aşağıdakı bələdiyyələr fəaliyyət göstərir:

BƏLƏDİYYƏ ADI NİZAMNAMƏSİ VƏ YA BİRLƏŞMƏ EHTİMALI İNZİBATİ DAİRƏ ADİ ƏRAZİSİ
Alıbəyli bələdiyyəsi Hacıturallı bələdiyyəsi ilə birləşəcəyi gözlənilir Üçoğlan kənd iəd Alıbəyli kəndi
Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd Birinci Alıbəyli qəsəbəsi
İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd İkinci Alıbəyli qəsəbəsi
Üçoğlan kənd iəd Böyükbəyli kəndi
Kiçikli kəndi
Çəmənli bələdiyyəsi Digər bələdiyyə ilə birləşməsi gözlənilir Çəmənli kənd iəd Çəmənli kəndi
Əfətli bələdiyyəsi Digər bələdiyyə ilə birləşməsi gözlənilir Əfətli kənd iəd Əfətli kəndi
Hacıməmmədli kəndi
İsalar kəndi
Küdürlü kəndi
Məmmədbağırlı kəndi
Hacıturalı bələdiyyəsi Alıbəyli bələdiyyəsi ilə birləşəcəyi gözlənilir Əfətli kənd iəd Hacıturallı kəndi
Həsənxanlı kəndi
Qəhrəmanbəyli kəndi
Əhmədağalı bələdiyyəsi https://e-qanun.az/framework/36564 Əhmədağalı kənd iəd Əhmədağalı kəndi
Çıraxlı kəndi
Kolqışlaq kəndi
Mirəşelli kəndi
Bənövşələr qəsəbə iəd Bənövşələr qəsəbəsi
Xındırıstan bələdiyyəsi https://e-qanun.az/framework/57898 Xındırıstan kənd iəd Xındırıstan kəndi
Bəybabalar kəndi
Birinci Yüzbaşılı kəndi
İkinci Yüzbaşılı kəndi
Baharlı kəndi
Dadaşlı kəndi
Kəlbəhüseynli kəndi
Paşabəyli kəndi
Sarıçoban kəndi
Qasımbəyli qəsəbə iəd Qasımbəyli qəsəbəsi
Qaradağlı bələdiyyəsi https://e-qanun.az/framework/57901 Qaradağlı kənd iəd Qaradağlı kəndi
Evoğlu kəndi
Rzalar kəndi
Qərvənd bələdiyyəsi 10.09.2024-ci il tarixli 09 nömrəli protokolunda göstərilib ki, digər bələdiyyə ilə birləşəcək Qərvənd kənd iəd Ayaq Qərvənd kəndi
Orta Qərvənd kəndi
Quzanlı bələdiyyəsi https://e-qanun.az/framework/36407 Quzanlı qəsəbə iəd Quzanlı qəsəbəsi
Birinci Quzanlı iəd Birinci Quzanlı qəsəbəsi
İmamqulubəyli qəsəbə iəd İmamqulubəyli qəsəbəsi
İmamqulubəyli kənd iəd İmamqulubəyli kəndi
Çullu kəndi
Quzanlı qəsəbə iəd Eyvazlı kəndi
Mərzili bələdiyyəsi https://e-qanun.az/framework/36404 Mərzili kənd iəd Mərzili kəndi
Sarıcalı bələdiyyəsi Digər bələdiyyə ilə birləşməsi gözlənilir Çəmənli kənd iəd Sarıcalı kəndi
Şükürağalı kəndi
Təzəkənd bələdiyyəsi Qərvənd bələdiyyəsinin 10.09.2024-ci il tarixli 09 nömrəli protokolunda göstərilib ki, o Təzəkənd bələdiyyəsi ilə birləşəcək Nəmirli kənd iəd Təzəkənd kəndi
Təzəkənd qəsəbə iəd Təzəkənd qəsəbəsi
Birinci Dördyol iəd Birinci Dördyol qəsəbəsi
İkinci Dördyol iəd İkinci Dördyol qəsəbəsi
Üçoğlan bələdiyyəsi https://e-qanun.az/framework/33964 Üçoğlan kənd iəd Üçoğlan kəndi
Gül Baharlı kəndi
Ballar kəndi
Orta Qışlaq kəndi
Yusifli kəndi
Səfərli qəsəbə iəd Səfərli qəsəbəsi
Birinci Baharlı qəsəbə iəd Birinci Baharlı qəsəbəsi
İkinci Baharlı qəsəbə iəd İkinci Baharlı qəsəbəsi
Zəngişalı bələdiyyəsi https://e-qanun.az/framework/57899 Zəngişalı kənd iəd Zəngişalı kəndi
Mahrızlı kəndi

Bələdiyyələrin inkişaf tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib.

Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun ilkin redaksiyasında cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı, Xındırıstan, Üçoğlan, Qərvənd, Çəmənli, Zənkişalı, Qaradağlı, Əfətli.

Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu[10] ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib:

  • Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi Əhmədağalı, Çıraxlı, Kolqışlaq və Mirəşelli kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib;
  • Mərzili kəndinin ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib;
  • Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi Alıbəyli, Böyükbəyli və Kiçikli kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib;
  • Təzəkənd kəndinin ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib;
  • Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi Hacıturalı, Həsənxanlı və Qəhrəmanbəyli kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib;
  • Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi Sarıcalı və Şükürağalı kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib.

Bələdiyyə statistikası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda[11] Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib:

  • 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k.
  • 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k.
  • 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k.
  • 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k.
  • 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k.
  • 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k.
  • 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k.
  • 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k.
  • 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k.
  • 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k.
  • 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k.
  • 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k.
  • 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k.
  • 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k.

Bələdiyyələrin vergi kodları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısında[12] Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib:

Reyestr nömrəsi Adı Vergi kodu
9.1. Alıbəyli bələdiyyəsi 3201
9.2. Çəmənli bələdiyyəsi 3202
9.3. Əfətli bələdiyyəsi 3203
9.4. Əhmədağalı bələdiyyəsi 3204
9.5. Hacıturalı bələdiyyəsi 3205
9.6. Xındırıstan bələdiyyəsi 3206
9.7. Qaradağlı bələdiyyəsi 3207
9.8. Qərvənd bələdiyyəsi 3208
9.9. Quzanlı bələdiyyəsi 3209
9.10. Mərzili bələdiyyəsi 3210
9.11. Sarıcalı bələdiyyəsi 3211
9.12. Təzəkənd bələdiyyəsi 3212
9.13. Üçoğlan bələdiyyəsi 3213
9.14. Zəngişalı bələdiyyəsi 3214

Əhalisi[13]

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalələr: Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999) və Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)

İşğaldan əvvəl rayon əhalisinin tamamı Azərbaycanlılardan ibarət olmuşdur. Hazırda Ağdam əhalisinin böyük əksəriyyəti məcburi olaraq respublikanın digər rayon və şəhərlərində məskunlaşmışdır.

  • 1 yanvar, 2009-cu ilin məlumatları əsasında)
ərazi
cəmi kişi qadın
nəfər faiz nəfər faiz nəfər faiz
Ağdam rayonu 174575 100,0 80762 100,0 93813 100,0
Şəhər əhalisi 59261 33,95 26932 33,35 32329 34,46
Kənd əhalisi 115314 66,05 53830 66,65 61484 65,54

Etnik tərkibi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ağdam rayonu : 1939-cu il siyahıyaalması
Etnik quplar əhalinin Sayı (Nəfər)
Azərbaycan türkləri 57.654 (95,0%)
Talışlar 26 (0,1%)
Ruslar 1.636 (2,7%)
Ermənilər 736 (1,2%)
Ləzgilər 68 (0,1%)
Gürcülər 21 (0,1%)
Bütün rayon üzrə 60.663 (100%)
Ağdam rayonu : 1959-cu il siyahıya alması
Etnik quplar əhalinin Sayı (Nəfər)
Azərbaycan türkləri 64.933 (97,1%)
Talışlar — (-)
Ruslar 798 (1,2%)
Ermənilər 792 (1,2%)
Ləzgilər 42 (0,1%)
Gürcülər 21 (0,1%)
Bütün rayon üzrə 66.868 (100%)
Ağdam rayonu : 1970-ci il siyahıya alması
Etnik quplar əhalinin Sayı[14](Nəfər)
Azərbaycan türkləri 92.028 (98,5%)
Talışlar — (-)
Ruslar 526 (0,6%)
Ermənilər 529 (0,6%)
Ləzgilər 43 (0,1%)
Gürcülər 35 (0,1%)
Bütün rayon üzrə 93.422 (100%)

Coğrafiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi 410 metr, maksimum yüksəklik 1365 metrdir. İqlimi əsasən mülayim isti, quraq subtropikdir. Dağətəyi yerlərdə yüksəklik artdıqca iqlim mülayimləşir. Ən çox yağıntı dağətəyi sahələrə düşür. İllik yağıntı 300–550 mm-dir.

Rayonun ərazisindən Qarqarçay və Xaçınçay çayları axır.

Ağdam rayonun ərazisi Kiçik Qafqaz dağları ilə Kür-Araz ovalığının təmas zonasında yerləşir. Rayonun sahəsi 1094 km2 , əhalisi 165 min nəfərdir (1998-ci il). Coğrafi mövqeyi yaşayış və təsərrüfat üçün çox əlverişli şərait yaradır. Rayon əsasən, Qarabağ düzünün dağətəyi hissəsində yerləşir. Burada düzənlik 40 kvadratkilometr (Ağdam şəhərinin yuxarısında), 20 kv.kl.m. (Güllücə-Qızıl Kəngərli sahəsində), 13 kv.kl.m. (Ağdam şəhərindən aşağıda) və 10 kv.kl.m. (Qaradağlı -Çəmənli kəndləri sahəsində) meyilliliyə malik olub, 450–500 m mütləq yüksəkliyə qədər qalxır. Dağlarla düzənlik arasında relyefdə yaxşı təzahür edən dərin tektonik yarıq keçir.

Bu relyef kəskin keçid əlamətləri yaradır. Şimal-Şərq istiqamətində Qarabağ düzənliyinin yüksəkliyi tədricən azalır və Ağdam rayonunun Tərtər, Bərdə, Ağcəbədi rayonları ilə sərhəddində 120–130 m qədər alçalır. Meyilliyin az olması ilə əlaqədar düzənliyin cəthi çox zəif parçalanmışdır. Erroziya kəsimi yalnız Qarqarçay, Xaçınçay çayları və onların tərk edilmiş qollarının yataqlarında artır və 6–7 metrə, 10–15 metrə çatır. Relyefin bu xüsusiyyəti bütün ərazini əkinçilik üçün yararlı olmasını təmin edir, suvarma işlərini və kənd təsərrüfatı maşınlarının istifadəsini asanlaşdırır, torpaqları erroziya proseslərindən qoruyur, onların münbitliyini və məhsuldarlığını artırır.

Səthin və torpaqların yuyulması başlıca olaraq suvarma ilə əlaqədar olub, çox cüzidir. Rayon ərazisi Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartı, Paprəvənd (Gülyataq), Gülablı çaylarının dərəsi boyunca 15–16 km. Qarabağ silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərinə qədər uzanır. Bu yerlərdə mütləq yüksəklik 600–700 metrə çatır. Maksimum hündürlük 1365 (Kolanı) metrdir. Rayonun bu hissəsi, xüsusiilə, Xaçın çayının aşağılarında, Dərbənd çökəkliyində çox genişlənir. Dağların Ağdam rayonu ərazisinə düşən hissəsində bir sıra silsilə, tirə və təpələr yerləşmişdir.

Ağdam Paprəvənd kəndi

Bunlardan ən əsası Ağdərə ilə Tərnöyüt kəndləri arasında meridiana yaxın istiqamətdə 20 km. Məsafədə uzanan Şahbulaq silsiləsidir. Silsilə təbaşir dövrünün əhəng daşlarından təşkil olunmuş və kəskin simmetrik quruluşa malikdir. Onun Cənub-Qərb yamacları dik və sıldırım, bəzi yerlərdə keçilməzdir. Şimal-Şərq yamacları uzun və nisbətən mailidir. Silsilənin su ayrıcı vaxtı ilə depudasiya prosesləri ilə hamarlanmış və sonradan tektonik hərəkətlərlə müasir yüksəkliyinə qaldırılmışdır. Səthi genişdir, qədim torpaq təbəqələri saxlayan qalın (15–20 m-rə qədər) karbonatla gillicə çöküntülərlə örtülmüşdür.

Relyefin belə olması burda zəngin biçənək və otların yayılmasına səbəb olmuşdur. Silsilənin ən yüksək yeri (820 m.) onun Şimal hissəsinə müvafik gəlir və Cənub-Şərq istiqamətində 500m. qədər alçalır. Silsiləni Xaçın, Qabartı, Gülyataq çaylarının dərələri kəsib keçir. Dərələrin dərinliyi çayların axım əmsalına müvafiq olaraq 100–180 m. arasında dəyişir və maksimum dərinliyə(180 m.) Xaçın çayında çatır. Şahbulaq silsiləsi Cənub-Şərqdə Ağdam şəhəri yaxınlığıda kəskin görünür və Çullu, Qiyaslı, Xıdırlı, kəndləri yaxınlığında nisbi yüksəkliyi 10–15 metrə çatan qayalı təpələr yaradır. Silsiləni təşkil edən əhəng daşları çox keyfiyətlidir, tikinti materialı və sement istehsalında xammal kimi istifadə edilir.

Ağdam-Ağdərə şose yolu silsilənin Şimal-Şərq dabanı boyunca uzanır. Yolun ustündə karxanalar yerləşir. Şahbulaq silsiləsinin uçub dağılmış hissəsindən Cənub-Qərbədə inturiziv(maqmatik) kütlənin yaratdığı yüksəklik 913 metrdir, yamacları çox meyilli və kəskin parçalanmışdır. Dağın faydalı qazıntı(mis, polumetal)saxlaması ehtimal olunur. O, Ağdərə rayonunda yerləşən və mis, polmetal yataqları olan Mehmanə, Qazançı dağları ilə eyni zonada yerləşmişdir. Yeddixirman dağı ilə Şahbulaq silsiləsinin Çobandağ zirvəsi arasında Bozdağ yerləşmişdir. Onunda əsasını inturuziv kütlə təşkil edir və xeyli hissəsində aşınma qabığı ilə örtülmüşdür. Ağdam şəhərindən bir qədər Cənub-Qərbdə Qarqarçay dərəsində Şahbulaq dağının geoloji əsası qövsvari əyilir, gömülür və parçalanır.

Alçaq dağlılığının və dağətəyinin burda əmələ gətirdiyi qövsün qabarıq hissəsi Cənub-Qərbə, Xankəndi çökəkliyinə doğru yönəlmiş, xeyli alçalmış və Əsgəran keçidini (darvazasını) əmələ gətirmişdir. Relyefin belə quruluşu Qarabağ düzü arasında hava, rütübət və istilik mübadiləsini xeyli asanlaşdırır. Qarqarçayın sağ sahilində yerləşən Mantar (580 m.) dağı və Şelli, Qasımlı, Şıxbabalı kəndlərinin bağlarında müşahidə edilən və təbaşir əhəng daşından təşkil olunmuş nisbi yüksəkliyi 5–15 m. arasında dəyişən təpələr Şahbulaq silsiləsinin geoloji davamında yerləşmişdir.

Bu təpələr sırası Mərzili kəndindən Cənubda yerləşən Qızılqaya tirəsi istiqamətinə yönəlmişdir. Mərzilidən Cənub-Şərqdə Ağdam Xocavənd yolu üstündə tabaşirin mergellərindən təşkil olunmuş və mütləq yüksəkliyi 416 m.-ə çatan Pirəbulaq tirəsi uzanır. Bu tirədən Şimalda mütləq hündürlüyü 100–150 m. Arasında dəyişən Ergi maili düzü yerləşmişdir. Düzənliyin səthi müvəqqəti axarlı dərələrin prolyuvi çöküntülərilə örtülmüş və yarğan, qobu şəbəkəsi ilə zəif parçalanmışdır. Düzənlik qış otlaqları kimi istifadə olunur. 70-ci illərdən başlayaraq bura su çıxarılması ilə əlaqədar əkinçilik, xüsusilə, yem bitkiçiliyi inkişaf etdirilir. Cənub istiqamətində yatağını dəyişən Qarqarçay vastəsilə yuyulmağa məruz qalmışdır. Yuyulma nəticəsində çay yatağının sağ yaxasında 3–5 m. hündürlükdə ərazi kəsimi yaranmışdır.

Ağdam rayonu ərazisində Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartıçay, Gülyataqçay çayları düzənliyə çıxan yerdə gətirdikləri çığıldaşlı-gillicəli-alluviy və prolyuviy çöküntülərini çökdürərək öz gətirmə konuslarını yaradır. Qarqarçay zirvəsi Ağdam şəhəri yaxınlığında yerləşən və sahəsi 50kv. m. çatan gətirmə konusunu yaradır. Gətirmə konusu Qaradağlı, Mahrızlı və Zəngişalı kəndləri yaxınlığında 240–260 m. mütləq yüksəklikdə relyefdə yaxşı müşahidə edilən pillə ilə qurtarır. Zəngin yeraltı su ehtiyatı olan gətirmə konusundakı kəhrizlər bu pillədə səthə çıxardılır.

Ağdam Gülablı kəndi (işğaldan əvvəl)

Bu pillədə Şimal-Şərqdə marfaloji cəhətdən relyefdə zəif təşəkkül tapan ikinci gətirmə konusu yerləşir və Quzanlı, Kələbədin kəndləri yaxınlığında Yuxarı Qarabağ kanalına çatar-çatmaz alçaq pillə ilə qurtarır. Birinci gətirmə konusu formalaşarkən Qarqarçay bir neçə qol axmışdı. Onların izləri Ağdam və Ağcəbədi rayon ərazisində indidə müşahidə edilir (Narlıdərə piri, Qobu, Sarcalı, Hüsülü, Kəhrizli). Dağətəyi, düzənlik və gətirmə konusu qalxdıqca Qarqar çayının axını indiki yatağında cəmləşmişdir.

Çayın yatağının bu istiqamətdə yerini dəyişməsi Qarqarçay dərininə tektonikyarığı ilə mürəkkəbləşən Hindarx basdırılmış köndələn sinkilinalının əyilməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Gətirmə konusu səthində Qarqarçay və onun qollarının dərinliyi 10–15 m. və 6–7 m. arasında dəyişən erroziya kəsimləri əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m.-ə qədər azalır. Xaçın çayı da Ağdam rayonu ərazisində gətirmə konusları yaradır. Birinci konusun zirvəsi Qızıl Kəngərli ətəkləri ilə Baş Qərvənd kəndləri yaxınlığında yerləşmişdir. Sahəsi 30 m². qədərdir.

Xaçın çayının müasir yatağı gətirmə konusu ərazisində 10–15 m. aşağılarda isə 5–6 m. və 2–3 m. dərinlikdə errozion kəsimlər əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m. qədər azalır. Çay özünün qədim gətirmə konusunu formalaşdırdıqdan sonra Mirəşəlli, Xındırıstan və Çəmənli kəndləri istiqamətində Cənub-Şərqə axmış, özünün və Qarqarçayın gətirmə konuslarını yuyaraq errozion pillə yaratmışdır. Daha sonra Xaçın çayı Baş Qərvənd gömülmüş antiklinalının qalxmasının fəallaşması ilə əlaqədar olaraq Şimal-Qərb istiqamətində meyil edərək özünə yeni yataq yaratmışdır. Baş Qərvənd kəndi ilə Sultanbud kurqanı arasında çayın yatağı çox genişlənir və burda gərgin akkumulyasiya gedir.

Ağdam Mantar dağı (erməni işğalından sonra)

Yataq çaqıldaşların, qumun, gillicənin yığılması nəticəsində çox dayazlaşır və daşqın zamanı Hüseyinli, Soğanverdilər kəndləri yaxınlığında daşqın sularının bir hissəsi yataqdan çıxaraq Şimal istiqamətində axır və özünə yataq əmələ gətirir. Sultanbuddan aşağıda çay 3–5 m.-ə qədər dərininə kəsilir və cavan alçaq tepras pilləri yaradır. Xaçın çayının ən qədim gətirmə konusu Şimal-Qərbdə Qabartı, Paprəvənd və başqa çayların gətirmə konusları ilə birləşərək Şahbulaq silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərində vahid dalğavari prolyuvial düzənlik törədir.

Bu çayların gətirmə konusları 240 m. mütləq hündürlüyündə qurtarır və burda Nəmirli,Seysulan,Qaynaq,Azad Qaraqoyunlu,Qapanlı kəndləri yaxınlığında düzənlik təşkil edən, Xaçın və Tərtər çaylarının gətirmə konusları arasında yerləşən çox az meyilli, bəzi yerlərdə bataqlaşmış, səthi parçalanmamış konusarası çökəklik təşkil edir. Bu sahədə Qabartı, Gülyataq çaylarının yataqları yoxdur(axımın çox müvəqqəti olması ilə əlaqədar). Ona görədə çayların hövzələrində uzun müddətli leysan yağışları olarkən böyük daşqınlar olur və bütün düzənlikləri basaraq böyük təlafat verir. Belə daşqınlar 1963-cü ildə müşahidə edilmiş və düzənlikdə bütün torpaqları, tarlaları yuyub aparmışdır. Ağdam rayonunun ərazisi quru subtropik iqlim zonasında yerləşmişdir.

Burada əsasən, qışda quru keçən mülayim-isti iqlim tipi hakimdir. Bu iqlim tipi mülayim nəmliyi, qışının yağıntılı və yumşaq, yayının isə mülayim-isti keçməsi ilə səciyələnir. Günəş parıltısının illik miqdarı 2300 saat, ümumi radiasiya 122.5 kkal/sm kv, radiasiya balansı isə 47.1 kkal/sm kv-dır. Havanın orta illik tempraturu 13.1 dərəcəyə çatır. Qış mülayimdir, ən soyuq ay (yanvar) tempraturu +1.8 dərəcə ilə −0.2 dərəcə, ən isti ayı (iyul) orta tempraturu isə + 23–26 dərəcəarasında dəyişir. Yay aylarında bəzən havanın orta illik mütləq minumum tempraturu −10 dərəcə olub, il ərzində +8 dərəcə ilə +15 dərəcə arasında dəyişir.

Bəzən havanın mütləq minimum tempraturu −17 dərəcədən aşağı düşür. İl ərzində torpaq səthinin orta aylıq tempraturu1–31 dərəcə arasında dəyişir. Havanın 5 dərəcədən yüksək olan tempraturunun illik miqdarı 4500–4600 dərəcə, 10 dərəcədən yüksək — 4100–4200 dərəcədir. Birinci payız şaxtası noyabr ayının üçüncü ongünlüyünə, axırıncı yaz şaxtası martın üçüncü ongünlüyünə düşür. Havanın orta illik nisbi rütubəti 69% olub, il ərzində 50–80% arasında dəyişir. İllik yağıntının miqdarı 400–500 mm.-dir. Yağıntılar çox bitkilərin vegetasiya dövrünə düşür, lakin səth örtüyündən ildə 800–900 mm. Mümkün buxarlanma gedir.

Küləyin orta illik sürəti 1.8m/san-dən çox olmayıb, əsasən Qərb və Şərq istiqamətində əsir. Güclü küləklərin (15 m. san-dən cox) illik sayı bir gündür. Ağ yelli günlərin sayı 20–25 çatır. Qarla torpağın örtülü günlərinin illik miqdarı 10–15 gündən çox olmur. İl ərzində cəmi 1–2 gün dolu düşür. Ərazi üzrə və il ərzində bu göstəricilər başqa rayonlarda olduğu kimi müvafik dəyişikliklərə uğrayır. Ağdam rayonu ərazisi hər km². Sahədə 5–1 lit. san axımı olan az axımlı zonada yerləşir. Burada çay şəbəkəsinin sıxlığı 0.1–0.4 am/km. arasında dəyişir. İllik axım hər bir km².-dən 2–5 lit/san; maksimum axım 25–50 lit/san; minimal axım isə 0.5–1 lit/san. bərabərdir. Rayon ərazisində çaylar tranzit xarekter daşıyır.

Öz axımlarını bütünlüklə Qarabağ silsiləsində və onun yamaclarında toplayır, Ağdam rayon ərazisində isə suvarmaya, filtirasiyaya və buxarlanmaya sərf olunur, heç bir qol qəbul etmir. Çaylar əksərən az suludur, ilin isti yarısında vegitasiya vaxtı quruyur. Rayonun nisbətən iri çayları Qarqarçay, Xaçınçay və Qabartıçay çaylarıdır. Qarqarçayın orta illik su sərfi 3.31m kub/san, orta illik axımı isə104.4 mln. kub metrdir. Xaçın və Qabartı çaylarında isə bu axım kəmiyyətləri müvafiq olaraq 1.4 kub met/san və 44.1 mln. kub metr, 0.2 kub met/san və 6.3 mln. kub metrdir.

Ağdam (erməni işğalından sonra)

Çay şəbəkəsinin sıxlığı və onların su əmsalı göstərir ki, rayonun su ehtiyatlarına və onlardan səmərəli istifadə edilməsinə böyük ehtiyac var.

Ona görə də çayların hər birinin üzərində su anbarının tikilməsi zəruridir. Hazırda rayon ərazisində yalnız bir su anbarı var-Xaçın çayı üzərində Dərbənd su anbarı. Ağdam rayonuna Tərtər çayı üzərindəki Sərsəng su anbarından da su gətirilir, lakin bunlar rayonun suya təlabatını tam ödəyə bilmir.

Rayon ərazisində relyef, iqlim və bitki örtüyünün xüsusiyyətlərindən asılı olaraq şabalıdı torpaqların müxtəlif növləri, dağ-meşə, qəhvəyi torpaqlar yayılmışdır. Qəhvəyi torpaqlar rayonun alçaq dağlıq və dağ ətəyi hissəsində, seyrək meşə və kolluqlar qırılmış və torpaqlar bozqırılaşmaya məruz qalmışdır. Düzənliklərin dağətəyi hissəsində tünd şabalıdı, ondan aşağıda isə şabalıdı və açıq şabalıdı torpaqlar yayılmışdır.

Rayonun Ağcabədi və Bərdə rayonları ilə sərhəddə yaxın yerlərində boz torpaqlara rast gəlinir. Ağdam rayonu ərazisində təbii landalar demək olar ki, bütünlüklə antrapogen landalarla əvəz edilmişdir. Burda taxıl zəmiləri, pambıq tarlaları, üzümlüklər, meyvə bağları, yem bitkilərinin əkini, biçənək və örüşlər geniş sahə tutur. Təbii bitki örtüyü yovşanlı-şoranlı otlu quru çöllərdən, çəmənliklərdən, ağotlu çöllərdən, kollardan, və seyrək meşələrdən ibarət olmuşdur. Hazırda meşələr yalnız dağ ətəklərində və alçaq dağlıq yerlərdə yerləşib, 1.7 min hektar sahə tutur. Sultanbud meşəsi yaxınlığında hazırda qorunan saqqız ağacı, püstə seyrək meşələri salınmışdır.

Heyvanat aləmi əhalinin sıxlığı və insanın əmək fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq çox kasaddır. Burada heyvanlardan çaqqala, tülküyə, dovşana, canavara, sürünənlərə, quşlardan kəkliyə, çilə, turaca və s. rast gəlinir. Rayon ərazisində faydalı qazıntılardan əhəng daşı, gil, çakıldaş, qum, gillicə daha çoxdur.

Kütləvi informasiya vasitələri haqda məlumat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Ağdam" qəzetinin ilk nömrəsi 1930-cu ildə işıq üzü görmüşdür. "Ağdam" qəzeti əvvəlcə "Kolxoz sədası", "Kolxozçu", 1934-cü ildən 1990-cı ilə kimi "Lenin yolu", 1990-cı ildən isə "Ağdam" adı ilə nəşr olunur. "Ağdam" qəzetinin redaksiyası 1993-cü ilin iyulundan Ağdam şəhərinin işğalından sonra əvvəlcə Mingəçevir, sonra Bərdə şəhərində, indi isə Ağdam rayonunun Quzanlı kəndində yerləşir. Təsisçisi Ağdam rayon İcra Hakimiyyəti Aparatı və qəzetin jurnalist kollektividir. "Qeyrət qalası" qəzeti 2004-cü ilin yanvarından işıq üzü görür

Təhsil ocaqları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İqtisadiyyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ağdam ağır yeyinti və yüngül sənayeyə, inkişaf etmiş kənd təsərrüfatına malik bir rayondur.

Ağdam rayonunda aşağıdakı müəssislələr fəaliyyət göstərir və ya işğaldan əvvəl fəaliyyət göstərib:

Maraqçəkən haldır ki, Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu SSRİ məkanında 2 bu tipli zavodlardan biridir və bütün SSRİ üçün dəzgahlar hazırlayıb. Birinci qarabağ müharibəsi dövründə bu Zavod hərbi sihlahlar istehsal edib. Zavodda tank istehsalı üçün cizgilər və mütəxəssislər olmasına baxmayaraq, müvafiq xammal olmadığından tank istehsalına başlanıla bilməyib.

Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu Azərbaycan ərazisində yenigə bu tipli zavod olub. İstehsal etdiyi məhsul Rusiya və Ukraynaya göndərilib.

İki istehsal xəttinə malik olan Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı Azərbaycan SSR-də bu tipli iki müəssisədən biri idi.

Ağdam rayon ərazisinin 1700 hektarı meşəlik, 91,3 hektarı isə kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan ibarət idi.

Kənd təsərrüfatının istiqaməti isə əsasən pambıqçılıq, üzümçülük və heyvandarlıqdır.

2021-ci ildən Ağdam rayoru Qarabağ İqtisadi Rayonuna aid edilib.

İdmanı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Futbol

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Qarabağ FK

Ağdamda futbol komandası 1951-ci ildə yaradılmışdı. Ağdamın yığma komandası Odessa vilayəti Sadovski şəhərində Azərbaycanı uğurla təmsil edib. Ondan sonra Patarburnari rayonunda Ağdam komandası 38 klubun kubok yarışında finala çıxaraq 2-ci yeri tutub.

1953-cü il Ağdam futbol komandası

Müxtəlif illərdə Ağdam futbolunun şərəfini bu idmançılar qorumuşlar:

Hüseyin Əhmədov (Saşa), Nizami Qurbanov, Rasim Quliyev (Xaçı), Elxan Quliyev, Allahverdi Bağırov, Adil Əsgərov, Elbrus Abbasov, Adil Nadirov, Nazim Mehdiyev, Şahin Rüstəmov, Sərdar Abbasov, Vaqif Hüseynov (Qüsü), Rasim Məmmədov (Kötük), Ramiz Şahmmədov, İsrafil Əliyev (Cırtı), Səttar Əliyev, Nizami Əliyev, Yaşar Hüseynov, Ənvər Aundov (Şeqi)Müşfiq Hüseynov(sərçə) Cəmaləddin Əliyev , Təbriz Həsənov Cavansir Novruzov

Digər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İşğala (23.07.1993) qədər Ağdam Şahmat Klubu (1981) və Ağdam Güləş Klubu fəaliyyət göstərib.

Sadlq Murtuzayevin 1-ci katib olduğu dönəmdə Süleyman Sani Axundov küçəsində Ağdam İdman Kompleksi istismara verilmiş, bir sıra idman seksiyaları yaradılmışdır.

Tarixi və memarlıq abidələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ağdam rayonunun ərazisində qədim tarixə malik olan çoxlu memarlıq və incəsənt abidələri var. Ağdam şəhərində Üzərlik Təpə abidəsi, rayonun Xaçındərbənd kəndindəki Qutlu Sarı Musa oğlu günbəzi (1314-cü il), Kəngərli kəndindəki türbə və daş abidələr (XIV əsr), Papravənd kəndindəki türbələr, məscid (XVIII əsr), Xanoğlu türbəsi (XVII əsr), Qarabağ xanı Pənahəli xanın Ağdam şəhərindəki imarəti (XVIII əsr), Natəvan və onun oğlunun türbəsi (XIX əsr), Şahbulaq qalası və s. kimi tarixi və memarlıq abidələri var.

Ağdamdakı tarixi memarlıq abidələri müxtəlif tarixi dövrləri əks etdirən nadir nümunələrdir. Bu maddi-mənəvi abidələr müxtəlif bölgülər əsasında qruplaşdırılmış və hər biri tarixə əsaslanaraq, "Azərbaycan Respublikasının ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınılmaz mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcəsinə görə bölgüsü" adlı kitaba daxil edilmişdir.

Xan qızı Natəvanın məqbərəsi
Ağdam keçən əsrin 60-cı illərində
Xaçındərbənd kəndindəki türbənin fasadı
Qədim kənd hamamı
İmarət
Ağdam
Xaçındərbənd türbəsi
Cümə məscidi (XIX əsr)
Qutlu Musa türbəsi
Ağdam Çörək muzeyi
Ağdam Çörək muzeyi (erməni işğalından sonra)

Ağdamın yaşayış əraziləri üzrə abidələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Çıraqtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri)
  • Qarahacı yaşayış yeri — ilk tunc dövrü (Ağdam-Xankəndi yolunun sağ tərəfində)
  • Qarahacılı nekropolu — tunc dövrü (Ağdam şəhəri)
  • Vəlixanpətə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Ağdam-Ağcabədi şosesinin 1,5 km-də)
  • Kurqan — tunc dövrü (Üzümçülük sovxozu)
  • İlanlıtəpə yaşayış yeri — eneolit — dəmir dövrü (Baş Qərvənd kəndi)
  • Dəyirmantəpə kurqanı — tunc və dəmir dövrü (Orta Qərvənd və Mirəşəlli kəndlərinin arasında)
  • Yaşayış yeri — qədim dövr (Qərvənd kəndi)
  • Şomullutəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Miəşrəfli kəndindən 1 km şimal-şərqdə)
  • Bənövşələr təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli və Umudlu kəndlərinin arasında)
  • Gültəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli kəndindən 300 m. şimal–şərqdə)
  • Yaşayış yeri- e.ə. II–I minilliklər (Armudlu kəndi)
  • Rəsultəpə yaşayış yeri — orta tunc dövrü, orta əsrlər (Armudlu kəndinin şimal qərbində)
  • Rəsultəpə kurqanları tunc dövrü (Armudlu kəndi, Rəsultəpə yaşayış yerinin 30–40 m. şimalında)
  • İsmayılbəy təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Armudlu kəndi)
  • Kəbləhüseyn yaşayış yeri — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndi)
  • Mahmudun körpüsü — XIX əsr (Yusifcanlı kəndi)
  • Namazəli təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndindən 500 m. şərqdə)
  • Boyəhmədli kəndi kurqanları (80-a qədər)- ilk tunc dövrü (Boyəhmədli, Qızıllı Kəngərli və Salahlı Kəngərli kəndlərinin arasında)
  • Gavurqala yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda)
  • Daş qutusu nekropolu — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda)
  • Papravənd-Boyəhmədli kurqanları (Möhülü təpələri, Əli kişi təpəsi, Molla Mustafa oğlu təpəsi, həmşəri təpəsi və.s)- tunc-dəmir dövrü- (Boyəhmədli kəndinin şimal-şərqində)
  • Qarapirim təpələri — tunc və ilk dəmir dövrü (Qarapirim kəndinin qərbində)
  • Güllütəpə — I yaşayış yeri — III–XIII əsrlər (Papravənd kəndi)
  • Güllütəpə — II yaşayış yeri — son tunc dövrü, ilk orta əsrlər (Papravənd kəndinin cənub-şərqində)
  • Misir qışlağı yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 250 m. şərqdə)
  • Kurqanlar — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 1 km. şərqdə)
  • Qala qalıqları — orta əsrlər (Tərnöyüt kəndi)
  • Nekropol — orta əsrlər (Kəngərli kəndi)
  • Şomullutəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər (Quzanlı kəndi)
  • Gülməmməd təpəsi yaşayış yeri- eneolit dövrü (Quzanlı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə)
  • Çaqqalı təpənin yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən şimal-şərqdə)
  • Əjdahatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən 2,5 km. şərqdə)
  • Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər (Zəngişalı kəndi)
  • Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər (Mərzili kəndi)
  • Nekropol — qədim dövr (Seyidli kəndi)
  • Yaşayış yeri — antik dövrü (Əlimədədli kəndi)
  • Yaşayış yeri — antik dövrü (Göytəpə kəndi)
  • Göytəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində)
  • Göytəpə kurqanları — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində)
  • Şümürlütəpə kurqanı — tunc dövrü (Əfətli kəndi)
  • Balatəpə kurqanı — tunc dövrü (Əfətli kəndi)
  • Yaşayış yeri — qədim dövr (Sarıhacılı kəndi)
  • Çinartəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər (Sarıhacılı kəndindən 3 km. cənub-şərqdə)
  • Sarıhacılı yaşayış yeri və nekropol — eneloit, tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə)
  • Sarıhacılı tayı yaşayış yeri — tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2,5–3 km. şərqdə)
  • Ağtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Çəmənli kəndindən 3 km. şərqdə)
  • Çəmənli təpə kurqanı — eneloit, tunc dövrü (Çəmənli kəndindən 3 km. şərqdə)
  • Seyid Mustafa yaşayış yeri — eneloit (Bala Baharlı kəndindən 2 km. qərbdə)
  • Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər (Baharlı kəndi)
  • Yaşayış yeri — qədim dövr (Əhmədavar kəndi)
  • Qəhrəmanbəyli kurqanı — tunc dövrü (Qəhrəmanbəyli kəndi)
  • I və II Qoşatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü (Əhmədağalı kəndi)
  • Əhmədoğlu yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi)
  • Məscidtəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi)
  • Əzginlitəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi)
  • Vəlibəy təpələri (4 ədəd) — eneloit, tunc dövrü və orta əsrlər (Əhmədağalı kəndində 2 km şərqdə)
  • Yaşayış yeri — qədim dövr (Poladlı kəndi)
  • Qasımtəpə yaşayış yeri — ilk tunc dövrü (Qiyaslı kəndi)
  • Çinartəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Qarqarçayın sol sahilində)
  • Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər (Evoğlu kəndi)
  • Qaradağlı kurqanları — tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin qərbində)
  • Bəyliktəpə kurqanı — ilk tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin şimal-şərqində)
  • Xırmantəpə kurqanı — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndi)
  • Hüseyntəpə kurqanları — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndinin qərbində)
  • Çuxurməhlə kurqanı — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndi)
  • Qaratəpə yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü (Şıxbabalı kəndinin cənubunda)
  • Gülablı kurqanları — son tunc, ilk dəmir dövrü (Gülablı kəndinin şımal-şərqində)
  • Maqsudlu kurqanları — tunc dövrü (Maqsudlu kəndindən 3 km şərqdə)
  • Töyrətəpə kurqanları — tunc və dəmir dövrü (Güllücə kəndinin şimalında)
  • Karvansara təpə və Çaparyeri yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Güllücə kəndinin cənub-qərbində)
  • Yüzbaşlı təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Yuxarı Yüzbaşlı kəndi)
  • Ağabəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Yuxarı Yüzbaşlı kəndinin şımalında)
  • Abdüləzim təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Aşağı Yüzbaşlı kəndindən 1,3 km şərqdə)
  • Şükürbəyli təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Aşağı Yüzbaşlı kəndindən 2,3 km şımal-şərqdə)
  • Sarıçoban kurqanları — tunc dövrü (Sarıçoban kəndinin qərbində)
  • Bəşirtəpə yaşayış yeri — eneloit (Üçoğlan kəndi)
  • Böyüktəpə kurqanı və yaşayış yeri — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi)
  • Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Üçoğlan kəndinin şımal-şərqində)
  • Qəbirstan təpəsi — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi)
  • I və II Üçoğlan yaşayış yerləri və kurqanlar — tunc dövrü (Sarıçoban kəndi)
  • Qaçaytəpə yaşayış yeri və nekropol — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi)
  • Güllütəpə yaşayış yeri — eneloit (Alıbəyli kəndindən 1 km. cənub şərqdə)
  • Kazımtəpə yaşayış yeri — eneloit (Alıbəyli kəndinin qərbində)
  • Sayadtəpə kurqanı — tunc dövrü (Səfərli kəndinin qərbində)
  • Səfərli təpələri yaşayış yeri — eneloit (Səfərlı kəndi)
  • Leyla təpəsi II yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndi)
  • Nəsirbəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən cənub-qərbdə)
  • Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində)
  • Əhəd təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində)
  • Düyü təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 500 m. cənub- şərqdə)
  • Nazdıxan təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 1,5 km. cənub-şərqdə)
  • Çullutəpə kurqanı — tunc dövrü (Çullu, İmamqulubəyli və Quzanlı kəndlərinin arasında)
  • Həsəntəpə kurqanı — tunc dövrü (Çullu kəndindən qərbdə)
  • Sultanbud kurqanı — tunc dövrü (İmamqulubəyli kəndinin şimal-qərbində)
  • Pənah xanın imarəti — XVIII əsr (Ağdam şəhəri)
  • Pənah xanın türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri)
  • Xanoğlu türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri)
  • Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri)
  • Sərdabə — XV əsr (Ağdam şəhəri)
  • Körpü — XIV əsr (Madaqiz kəndi)
  • Hatəm Məlik qalası — XII əsr (Ağdam şəhəri)
  • Məscid — 1868-ci il Ağdam şəhəri
  • Məbəd — VI–VIII əsrlər Şahbulaq kəndi)
  • Məbəd — VI əsr (Kəngərli kəndi)
  • Məbəd — XIII əsr (Tərtər çayının yuxarı axarında)
  • Türbə — XIV əsr (Xaçındərbənd kəndi)
  • Türbə — XVIII əsr (Papravənd kəndi
  • Məscid — XVIII əsr Papravənd kəndi
  • İqamətgah — XVIII əsr Şahbulaq kəndi
  • Karvansara — XVIII əsr Şahbulaq kəndi
  • Bürc — XVIII əsr (Şahbulaq kəndi)
  • Məbəd — XV əsr (Maqsudlu kəndi)
  • Türbə — XVIII əsr (Maqsudlu kəndi)
  • Məscid — XVIII əsr (Qiyaslı kəndi)
  • Məbəd — XVI əsr (Salahlı Kəngərli kəndi)
  • Məscid — XIX əsr (Boyəhmədli kəndi)
  • Türbə — XIV əsr (Kəngərli kəndi)
  • Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri)
  • Uğurlu bəyin türbəsi — XIX əsr (Ağdam şəhəri)
  • Türbə — XIX əsr Ağdam şəhərinin 5 kilometrliyində, Qaraağac qəbiristanlığında)
  • Gavur Qala şəhərgahı — orta əsrlər (Ağdam şəhəri)
  • Qəbiristanlıq — orta əsrlər (Papravənd kəndi)
  • Qəbiristanlıq — orta əsrlər (Qızıl Kəngərli kəndi)
  • Abıştəpə yaşayış yeri — orta əsrlər (Üçoğlan kəndi)
  • Qutlu Musa oğlu türbəsi — 1314-cü il (Türbətli kəndi)
  • Üzərliktəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri)
  • Seyid Lazım Ağanın məqbərəsi — XX əsr (Çəmənli kəndi)

İşğal dövründə məhv edilən abidələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ağdamda olan dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarixi və mədəniyyət abidələri sırasına XIV əsri əhatə edən qiymətli nümunələr daxildir. Məsələn, Ağdamın Xaçın-Dərbəndli kəndində olan Qulu Musaoğlu türbəsi 1314-cü ilə aid olan abidədir. Belə bir tarixi dövrü əhatə edən abidələrin işğal altında olması, ermənilərin Azərbaycanın tarixini saxtalaşdırmaq üçün müəyyən imkanlar açır.[15]

Tarixi abidələri də — Xanoğlu türbəsi, Qarabağ xanı Pənahəli xanın imarəti (XVIII əsr) və türbəsi (XIX əsr), Şahbulaq kimi abidələr Ağdamın minillik tarixindən xəbər verirdi.[16]

25 noyabr 2020-ci ildə bütün bu abidələr də işğaldan azad edilib. Ermənilər Ağdam rayonunda olan muzeylərdəki eksponatları da talayıb aparmışlar. Belə muzeylərdən Ağdamdakı Çörək Muzeyi, Tarix Ölkəşünaslıq Muzeyi, tarzən Qurban Pirimovun Xatirə Muzeyi, Ağdam Şəkil Qalereyasının adlarını çəkmək olar. Bununla belə, 2002-ci ildə Ağdam Tarix Ölkəşünaslıq muzeyi rayonun işğal altında olmayan Qaradağlı kəndində bərpa edilib.

Hazırda rayondakı tarixi, mədəni, dini abidələrinin əksəriyyəti erməni işğalçıları tərəfindən məhv edilmişdir.[15] Rayonun Xaçındərbənd kəndindəki 1314-cü ildə tikilmiş Qutlu Sarı Musa oğlu Künbəzi, Kəngərli kəndindəki XIV əsrə aid Türbə və Daş abidələr, Papravənd kəndində XVIII əsrə aid gümbəz və məscid, Ağdamda İmarət deyilən yerdə XVIII əsrə aid abidələr, o cümlədən Xan qızı Xurşidbanu Natəvanın və onun oğlunun türbələri, Şahbulaq ərazisində Şahbulaq qalası və Karvansara vəhşicəsinə dağıdılmışdır. Bundan əlavə, dini ibadətgahlardan rayonun Papravənd kəndində yerləşən Şeyx Nigar, Seyid Miriş ağa, Qara Pirim və digər ziyarətgahlar darmadağın edilmişdir.

Ağdam şəhərinin mərkəzində yerləşən qədim memarlıq abidəsi sayılan məscid və onun minarələri də vəhşicəsinə uçurulmuşdur.

Tanınmış şəxsləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Alimlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Adilə Namazova — tibb elmləri doktoru, professor, SSRİ Tibb EA-nın müxbir üzvü, Azərbaycan EA-nın həqiqi üzvü, Rusiya Federasiyası Tibb EA-nın həqiqi üzvü
  • Əkbər Bayramov — psixologiya elmləri doktoru, Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimi, professor
  • Əziz Boran — tarix elmləri namizədi, BDU-nun Azərbaycan tarixi (humanitar fakültələr üzrə) kafedrasının dosenti
  • Əzizə Həsənova — fizika-riyaziyyat elimlər namizədi, dossent
  • Elçin Əliyev — qtisad elmləri doktoru, professor
  • Elçin Mehrəliyev — filologiya elmləri doktoru
  • Firdovsi Naibov — ADMİU "Teatr rejissorluğu" kafedrasının müdiri, professor

Məşhur bəylər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Generallar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Tofiq Babayev — Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik nazirinin sabiq müavini, general-mayor
  • Rövşən Əkbərov — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı, ehtiyatda olan general-leytenant
  • Süleyman bəy Əfəndiyev — Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti generalı
  • Murtuz Quliyev — general-mayor, Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IX çağırış deputatı
  • Yamən Yusifov — Azərbaycan Respublikası Prokurorunun müavini (1957–1962), III dərəcəli dövlət ədliyyə müşaviri (general)

Millət vəkilləri və digər dövlət xadimləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əmək qəhrəmanları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Maarifçilər, yazıçılar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Jurnalistlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İncəsənət adamları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İdmançılar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Milli Qəhrəmanlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Tərtər Azərbaycanda ən kiçik rayon olacaq – Səbəb". Globalinfo.az (az.). 2023-12-01. 2024-03-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-01.
  2. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2020-06-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-02.
  3. ↑ Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. "İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024" (PDF) (az.). stat.gov.az. 2024-02-28. 2024-03-14 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-04-05.
  4. ↑ Azərbaycan Respublikası, Dövlət Statistika Komitəsinin 2024-cü il üzrə inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı. "Azərbaycan Respublikasının inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı" (PDF). 29.02.2024. 2024-04-05 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-02-29.
  5. ↑ "Ağdamın işğalından 16 il ötür". 2019-03-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-05-11.
  6. ↑ "Ağdam rayonunun ermənilər tərəfindən işğal olunmasından 21 il ötür". Yeni Azərbaycan (ingilis). 2024-02-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-05.
  7. ↑ "ERMƏNİLƏR AĞDAMIN ADINI AKNA QOYUBLAR". 2012-01-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-05-11.
  8. ↑ "Москва приветствует передачу азербайджанской стороной 15 военных Армении". Sputnik Армения (rus). 2021-06-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-06-13.
  9. ↑ "Баку передал 15 пленных Еревану при активном участии грузинского премьера Гарибашвили". Sputnik Армения (rus). 2021-06-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-06-13.
  10. ↑ Crocusoft. "E-QANUN". e-qanun.az (ingilis). İstifadə tarixi: 2024-11-04.
  11. ↑ BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI, Dövlət Statistika Komitəsi. "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI" (PDF). 2015.
  12. ↑ TAXES.GOV.AZ. "Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı". Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az (ingilis). İstifadə tarixi: 2024-11-04.
  13. ↑ Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası — İnzibati ərazi vahidləri : Ağdam rayonu [ölü keçid]
  14. ↑ "Azərbaycan Əhalisi". 2012-03-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-10-29.
  15. ↑ 1 2 "Arxivlənmiş surət". 2022-03-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-12-28.
  16. ↑ http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&Pid=26479[ölü keçid]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Ağdam_rayonu&oldid=7838421"